Kičmeni pršljen
Kičmeni pršljen ili skraćeno pršljen − kao sastavni deo kičmenog stuba kičmenjaka, − je, nepravilna kompleksna koštana struktura, sastavljen od koštanog tkiva i hijaline hrskavice. Izgled i veličina pojedinih pršljenova je različit u zavisnosti od lokacije u pojedinim segmentima kičme i vrste kičmenjaka. Naziv je dobio po kičmenom stubu koji se sastoji od niza pršljenova.
| Kičmeni pršljen | |
|---|---|
 | |
| Gornja strana tipičnog pršljena | |
 | |
| Presek kroz deo humanog kičmenog stuba (više pršljenova, levi zadnji bočni deo) | |
| Latinski | Vertebratus |
Pršljenovi koji su međusobno spojeni zglobnim vazama u jedinstvenu celinu, čine kičmeni stub i telu kićmenjaka daju savitljivost i snagu. Oblik leđa i pokrete tela put napred, nazad i bočno određuje velićina međuzglobnih prostora i rastegljivosti zglobnih veza. Iako se po broju pršljenova kićmewaci međusobno razlikuju, strukturne karakteristike, pršljenova kod većine kičmenjaka su u suštini međusobno slične, sa najvećom razlikom između vodenih i drugih kičmenjaka.
Embriologija uredi
U prva četiri meseca embrionskog razvoja, sklerotom mienja svoj položaj u okruženju kičmene moždine i notohorde, i formira se od mezoderma koji potiče iz srednjeg trbušnoh somita. Ovaj stub tkiva ima člankovit izgled, sa naizmeničnim delovima gustih i manje gustih područja. Kako se slerotom razvija, sve se više zgušnjava i počinje da se formira struktura koja vremenom postaje telo pršljena.
Razvoj odgovarajućih oblika i pršljenskih tela regulišu geni HOX tipa. Najmanje gusti deo je odvojen od sklerotoma i tokom razvoja formira postavke međupršljenskog diska na notohordi gde se obrazuje nesklorotomni segment (telo pršljena), koji će u regiji diskova izrasti kao pulpozno jezgro (nucleus pulposus). Ovo jezgro i vlaknasti . prestenasti-sloj (anulusa fibrosus ) oblikuju međupršljenski disk.
Primarne iskrivljenosti stuba (grudne i krstačne) nastaju tokom razvoja fetusa. Sekundarni krivine se formiraju nakon rođenja. Oblici vratne zakrivljenosti su neusaglašenosti kote krivine glave i lumbalne regije, nastale kao rezultata prirodnog procesa hodanja.
Tokom fetalnog razvoja i u djetinjstvu, kod ljudi se formiraju 33 pršljena (7 vratnih, 12 grudnih, 5 slabinskih, 5 krstnih i 4 trtična). Kod odrasle osobe sa formiranim skleteom čovek ima samo 24, jer krstne kosti srastaju i formiraju trtičnu kost.[1][2]
Za embrionalni razvoj kičmenog stuba vezano je nekoliko patoloških stanja:
- Skolioza - koja može biti posledica abnormalnog spajanja pršljenova.
- Klippel-Feilovog sindroma - kod koga pacijenti imaju manje pršljenova nego što je normalno, zajedno sa drugim urođenim manama.
- Poremećaji u trudnoči - mogu biti nepotpun pršljenski luk što se ispoljava kao spina bifida (dvostruki trnoliki nastavci). Postoje njeni različiti oblici, koji su odraz stepena ozbiljnosti problema.[3]
Broj pršljenova kod različitih kičmenjaka uredi
| Rod | Pršljenovi po regijama.[4][5] | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| vratni | grudni | lumbalni | krsni | repni | ukupno | |
| Čovek | ||||||
| Govedo | ||||||
| Ovca | ||||||
| Prase | ||||||
| Pas | ||||||
| Mačka | ||||||
| Zec | ||||||
| Morsko prase | ||||||
| Vidra | ||||||
| Žirafa | ||||||
Građa uredi
Osnovna konfiguracija pršljena varira od njegove lokalizacije u kičmenom stubu i namene. Najveći deo pršljena je njegovo telo, ćiji centralni deo nosi naziv centrum. Gornja i donja površina tela pršljena omogućava vezu sa međupršljenskim diskovima.
U zadnjem delu pršljena formira se kičmeni luk, koji se sastoji od jedanaest delova; po dve drške, dve ploče (lamine) i sedam nastavak (procesusa). Ploče pršljenova omogućavaju njihovo poezivanja sa ligamentima kičmenog stuba.
Na svakom pršljenu postoje i pršljenski urezi u obliku pedikle, koji obrazuju međupršljenski otvor kada se pršljenovi međusobno zglobljavaju. Ovi otvori namenjeni su za izlaz živaca iz kičmene moždine.
Telo pršljena i njegov luk čine veliki centralni kičmeni otvor, koji u međusobnom nizu čine kičmeni kanal, koji ima za cilj da smesti i štiti kičmenu moždinu od spoljašnjih mehaničkih uticaja.[6][7][8][9][10]
Svaki od pršljenova je nepravilna kost, čija veličina varira u zavisnosti od položaja u kičmenom stubu, opterćenja koje trpi u držanju tela i patološkog stanja. Zato su kroz evolutivni razvoj kičmenjaka, na građu pršljenova uticale brojne promene, kako bi se oni što uspešnije prilagodili različitim položajima u kojima se mogu naći u odnosu na izloženost dejstvu fizičkog stresa tokom pokreta tela.
- Telo pršljena
Svaki pršljen sastoji se od tela koje se može podeliti na; prednji, srednji (zvani centrum) i zadnji deo ili pršljenski luka (koji nosi naziv i neuronski luk).
Telo pršljena čini sunđerasto (spongiozno) koštano tkivo, koje je sa spoljašnje strane prepokriveno tankim slojem koštane kore (ili kompaktne kosti), sastavljene od čvrstog i gustog koštanog tkiva.
- Pršljenski luk
Pršljenski luk i nastavci (procesusi) za razliku od tela pršljena imaju deblju obloge od korteksne kosti. Kičmeni luk formiraju nastavci i ploče (lamine), koje sa oba starne tela pršljena polaze kao dva nastavka kaoja se međusobno spajaju u zajednički luk. Naime, iz svake peteljke ide široka ploča, a liske, sa projekcijom unazad, u sredini se prspajaju i završavaju u pršljenskom luku, i time čine zadnju granicu pršljenskog otvora, koji upotpunjuje njegov trougao.
Pršljenski luk sa gornje i donje površine tela pršljena je spljošten, što omogućava međusobno vezivanje pršljena sa međupršljenskim diskom. Ove površine, ili kičmene ploče u direktnom su kontaktu sa međupršljenskim diskom i na taj način formiraju zajedničku vezu. Priključne ploče se formiraju iz zadebljalog sloja sunđeraste kosti i pršljenskog tela, tako da je gornji sloj nešto gušći. Ove ploče funkcionišu tako da uz pomoć susednih diskova, omogućavaju ravnomerno širenje sila opterećenja u svim pravcima i ujedno obezbeđuju veze za kolagenska vlakna diska. One takođe služe i kao polupropusna sredina za razmenu vode i u njoj rastvorenih materija.
- Pršljenski nastavci
Pršljenski nastavci su kratki i debeli (procesusi) koji se protežu, po jedan sa svake strane pršljena, pružaju se put nazad, od raskrsnice u zadnjebočnoj površini centruma, na njenoj gornjoj površini.
Gornje površine lamine pršljena su grube kako bi omogućile vezanje pršljena za ligamente, koji povezuju ploče susednih pršljenova duž kičme od nivoa drugog vratnog pršljena pa do završnog dela kičme.
Iznad i ispod drške pršljena su plitke depresije koje se zovu pršljenski zarezi (viši i niži). Kada se pršljen zglobljava, zarezi se usklađuju sa onima na susednim pršljenovima čineči sa njima međupršljrnske otvore. Zglobljavanje pršljenova pruža snažan oslonac kičmenom stubu i daje izgled i statiku celom telu.
Međupršljenski otvori (foramina) omogućavaju ulaz i izlaz kičmenih nerava, zajedno sa pripadajućim krvnim sudovima, kroz svaki međupršljenski prostor.
Na pršljenu postoji sedam nastavaka; trnoliki nastavak, dva poprečna i četiri zglobna.
- Trnasti nastavak - veliki deo pršljena se unazad proširuje u trnasti (srednji) nastavak koji se pruža od sredine tela pršljena put nazad. Kod ljudi srednji nastavak je usmeren unazad i prema dole od raskrsnice u lamini, a kod životinja koje nisu u uspravnom položaju on je usmeren prema gore. Trnoliki nastavci pršljena služe za pričvršćivanje mišića i ligamenata.
- Dva poprečna procesusa - po jedan na svakoj strani pršljenskog tela, lociran je na mestu gde se se spaja lamina u peteljku, između gornjeg i donjeg zglobnog nastavka. I ovi nastavci služe za pričvršćivanje mišića i ligamenata, posebno međusobnih poprečnih ligamenata. Na svakom od poprečnih nastavaka grudnih pršljenova nalazi se mesto za zglobljavanje sa zglobnom površinom rebara.
- Četri zglobna nastavka - na svakoj strani pršljena, nalazi se sa gornje i donje strane i zglobno ulegnuće, koje služe da se ograniče preterani pokreti. Ovaj deo je spojen sa tankim delom pršljenskog luka, i zove se međuzglobna površina (pars interarticularis).
Pršljenovi su međusobno usklađene građe, tako da sa pršljenskim telom i nastavcima i njihovim zglobnim površinama čine jedinstvenu celinu. Između jezgara dva sussedna pršljena umetnuto je vezivno tkivo koje se zove međupršljenski disk.
Osim prvog i drugog vratnog pršljena, koji su međusobno spojeni, ostali pršljenovi su pokretni u sve tri regije (vratna, grudna i slabinska), i zajedničkih su karakteristike koje se najbolje uočavju posmatranjem pokreta pršljenova u srednjem delu ili grudnoj regiji. Ostali pršljenovai pokazuju sličnu strukturu: telo, dve pršljenske ploče, dve drške (pedikle), trnoliki nastavak, dva poprečna nastavka, dva poprečna nastavka i četiri zglobna nastavka (procesusa).
Podela pršljenova prema lokalizaciji u kičmenom stubu uredi
Vratni pršljenovi uredi
Vratni pršljenovi su uglavnom mali i kompleksni. Njihova bodlje su male i dvovrhe (C7 je prvi pršljen čiji se trnoliki nastavak može napipati).
Razlikuju se po tome što imaju rupu u podnožju poprečnog nastavka (za prolaz pršljenske arterije). Pod brojevima od vrha do dna, C1 do C7 su pršljenovi koji dozvoljava rotaciju vrata.
Naime, prvi pršljen ili atlas (C1) omogućava pokretanje lobanje naviše i naniže, a oko ose vrata (C2) je odgovorna za pokrete u gornjem delu vrata, sa leva na desno. Sledi treći pršljen (C3), koji je standardni pršljen i kod svih kičmenjaka je gotovo identičan.
C6 pršljen ima izbočinu. Dok je C7 pršljen poznat kao "istaknuti pršljen". Takođe i on ima vrlo širok kičmeni kanal, jer se poklapa sa početkom kičmene moždine.
Međupršljenski diskovi vratne regije mogu se deformisati, i tada nastaje tzv. krivošijost ili vratna (cervikalna) lordoza (konkavna zakrivljenost leđne regije kičmenog stuba).
Grudni pršljenovi uredi
Njihovi trnoliki nastavci od tela pršljena pružaju se prema dole gotovo vertikalno i manji su u odnosu na druge regije. Na bočnim stranama imaju zglobna udubljenja (rebarne jame), koja se zglobljavaju sa glavama rebara. Još jedna udubina u njihovim poprečnim nastavcima, podešena je za zglob sa izbočinom rebara.
Ovi pršljenovi imaju malu mogućnost međusobne rotacije, dok su zglobovi na grudnoj kosti gotovo potpuno nepokretni.
Međupršeljnski diskovi grudne regije mogu se deformisati i izazvati poremećaj zvani kifoza (konveksna zakrivljenost kičmenog stuba).
Slabinski pršljenovi uredi
Ovi pršljenovi su mnogo robusniji od grudnih i vratnih i zato su veći i teži. Oni omogućavaju značajno savijanje i proširenje, bočno savijanje i umereni mali stepen rotacije (5º). Njihovi trnoliki nastavci su četverostrani i gotovo horizontalni.
Međupršljenski diskovi u slabinskom području mogu se deformisati i formirati iskrivljenje zvano slabinska (lumbalna) lordoza (konkavna zakrivljenost kičmenog stuba).
|
| |
Slabinski pršljenovi
| ||
Krsna kost uredi
Na krsnoj kosti postoji pet krsnih pršljenova (S1-S5) koji su kod odraslih spojeni u jednu veliku kost (sacrum), i bez međupršljenskih su diskova.
Zato odrasle osobe ima manji broj kičmenih pršljenova nego fetusi i dete, kod koga ovi pršljenovi odmah po rođenju nisu spojeni u jednu celinu.[11]
Krsna kost, sa ilijačnim kostima formira krstnoilijačni zglob, sa leve i desne strane karlice.
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ↑ Mader S. S. (2000): Human biology. McGraw-Hill, New York, ISBN 0-07-290584-0; ISBN 0-07-117940-2.
- ↑ Međedović S., Maslić E., Hadžiselimović R. (2000): Biologija 2. Svjetlost, Sarajevo, ISBN 9958-10-222-6.
- ↑ Richard L. Drake R. L. (2006): Gray´s anatomy for students. Elsevier, ISBN 9788481748321.
- ↑ Ratajac, Ružica: Zoologija za studente Poljoprivrednog fakulteta, PMF u Novom Sadu i MP Stylos Novi Sad, 1995
- ↑ Stanković, Siniša: Uporedna anatomija kičmenjaka, Beograd: Naučna knjiga, 1950
- ↑ Hadžiselimović R. (1986): Uvod u teoriju antropogeneze. Svjetlost, Sarajevo, ISBN 9958-9344-2-6.
- ↑ Warrell D. A., Cox T. M., Firth J. D. (2010): The Oxford Textbook of Medicine (5th ed.). Oxford University Press
- ↑ Noble J. (1987): Textbook of general medicine and primary care. Little Brown & Co, IS BN-13: 978-0316611503; ISBN 0316611506.
- ↑ Britannica Educational Publishing (2011): The vertebral column. Britannica Educational Publishing. ISBN 9781615307319.
- ↑ Dunphy L. M., Winland-Brown J. E. (2011): Primary care: The art and science of advanced practice nursing. F.A. Davis. ISBN 9780803626478.
- ↑ Drake et al. (2010): Gray's anatomy for students, 2nd Ed. Churchill Livingstone/Elsevier.
