Strelište u Jajincima

Strelište u Jajincima je bilo najveće mesto egzekucije na teritoriji okupirane Srbije u Drugom svetskom ratu. Na ovom stratištu su, prema zvaničnim, iako najverovatnije nepreciznim podacima, od leta 1941. do jeseni 1943. godine nacisti ubili 80.000 muškaraca, žena i dece.

Streljanje civila u Jajincima 1941.

Spomen park Jajinci

U Jajincima su streljani ljudi zbog svoje etničke pripadnosti (jer su nacističkim zakonima obeleženi da kvare „čistotu rase“), streljani su srpski ustanici, ideološki protivnici (uglavnom komunisti), ali i nasumično uhapšeni civili, kao deo odmazde nemačkih okupatorskih vlasti u Beogradu, koja je donela proglas kojim za svakog ubijenog Nemca mora biti ubijeno 100 civila, a za svakog ranjenog Nemca, mora biti ubijeno 50 ljudi. Glavne žrtve masovnih pogubljena su bili Srbi antifašisti, Jevreji i Romi.

U Jajince su redovno dovođeni i streljani logoraši iz Banjičkog logora.

Izbor lokacije

Neposredno po zatvaranju prvih talaca u logore, nemačke okupacione vlasti u Srbiji su odredile posebna i izolovana mesta za egzekucije civila.

Međutim, sistematsko sprovođenje "odmazdi" po rasplamsavanju ustanka i kontinuirani rad dva logora na teritoriji Beograda (Staro Sajmište i logor Banjica) uticali su na donošenje odluke o izdvajanju jednog centralnog mesta za pogubljenja talaca i zatočenika u okolini grada. Bivše vojno strelište u blizini Jajinci, ispod Avale, izabrano je kao najpodesniji prostor kako za pogubljenja desetina hiljada ljudi, tako i za sahranjivanja onih koji su ubijeni ugljenmonoksidom u kamionu „dušegupki“. Okolna gusta šuma i postojanje nasipa i grudobrana, činili su ceo prostor adekvatnim za neometana streljanja.

Strelište se nalazilo na drumu Beograd-Avala u selu Jajinci. Do njega se dolazilo iz dva pravca — iz Beograda i iz Rakovice.

Vršenje egzekucija

Banjički logor, odakle su zatočenici dovođeni na streljanje.

Zarobljenici osuđeni na smrt dovođeni su u Jajince Avalskim drumom iz beogradskih zatvora i logora. Po izlasku iz kamiona, žrtve su, uskom, krivudavom stazom, sprovođene do mesta egzekucije. Na putu do stratišta nekada bi satima čekali ispod nadstrešnica improvizovanih baraka, do trenutka kada bi došao red za njihovo pogubljenje.

Komandant stratišta u Jajincima je bio pripadnik Gestapoa, izvesni folksdojčer po imenu Eugen. Streljanja su vršili vojnici Vermahta. Pored vojnika Vermahta, streljanja u Jajincima je vršio 64. policijski rezervni bataljon, koji je bio zadužen i za čuvanje logora Banjica, kao i za izvršavanje masovnih egzekucija na mestima u okolini Beograda. Posebno važno mesto u hijerarhiji 64. policijskog bataljona imali su upravo folksdojčeri, koji su uzeli aktivno učešće u svim akcijama policijskih jedinica.

Na strelištu je za vreme vršenja egzekucija podignuto sedam baraka koje su bile namenjene za ishranu nemačkih vojnika, za smeštaj policijskog bataljona, za smeštaj logoraša koji su čekali izvršenje smrtne kazne, za smeštaj komandanta strelišta, za smeštaj stražara koji su obezbeđivali Jajince i za čuvanje municije i oružja.

Ukopavanje lešava

Doubijanje civila u Jajincima 1941.

Za kopanje raka u Jajincima u koje su sahranjivana tela streljanih i ugušenih ugljenmonoksidom bili su angažovani radnici sa Centralnog i Novog groblja u Beogradu. Masovne grobnice su kopane za 100 do 300 (nekada i više) leševa.

Prema svedočenjima datim posle rata, Nemci su spuštali tela u rake i posipali tankim slojem zemlje, da bi posao zakopavanja dalje nastavljali beogradski grobari. Beživotna tela je pre ukopa pregledao lekar gestapovac Herbert Jung (u literaturi naveden i kao Ervin Jung), koji je izdavao naredbe za ubijanje preživelih, koje je nekada i sam likvidirao.

Uništavanje dokaza

Strelište u Jajincima je zatvoreno u jesen 1943. godine, kada su streljanja počela u Marinkovoj bari i Jevrejskom groblju.

»Čim smo došli u Jajince nas su okovali i jedan nemački poručnik održao nam je kao jedno malo predavanje, rekavši nam: da mi radimo jedan posao koji je koristan za Nemački Rajh i da ćemo za to biti nagrađeni, ali ako ko od nas pokuša da beži biće odmah streljan. Kako je već bilo veče, to su nas zatvorili u jednu sobu, gde je bilo 90 lica od kojih 55 Jevreja i 35 Cigana. Od njih smo saznali da ćemo raditi na iskopavanju i spaljivanju leševa lica streljanih u Jajincima. Sutradan smo bili izvedeni iz sobe i počeli smo da radimo, pod nadzorom i uputstvom Nemaca. Naš posao se sastojao u tome što smo iskopavali rake i iz raka vadili leševe. Leševe smo stavljali na kameru kao što se ređaju drva, t.j. prvo jedan red, pa onda popreko drugi i tako redom. Do večera smo uspeli da napravimo kameru koja je bila široka 4 metra, jer su bila stavljena dva leša jedan do drugoga obično glava do glave, a dugačka 7 do 8 metara, dok je bila visoka oko 2 do 3 metra. Na kameru je stalo oko 700 leševa. Ovako veliki broj leševa mogao je da stane na tako malom prostoru, jer su leševi bili suvi. Sama kamera, lomača, bila je podignuta od zemlje za jedno pola metra i mi smo tu stavljali drva a preko drva posipali motorsko ulje; kada je to bilo gotovo onda smo lomaču potpaljivali. Ulje smo dosipali sve dotle, dok se vatra ne razgori. Pošto je lomača počela da gori nas prebroje i tada smo išli na večeru. Večeru smo dobijali iz samog logora na Banjici i nju su donosili Nemci pošto niko drugi nije imao pristupa. Kako je verovatno Nemcima izgledalo da posao ne ide brzo to su nam sutradan naredili da napravimo dve lomače. [...] Ovako smo radili sve do moga bekstva a ja sam pobegao posle 36 dana.«

Svedočanstvo izneto pred DK 1945. godine.

Od 8. novembra 1943. do 2. aprila 1944. godine, u iste barake ispred kojih su zatočenici čekali trenutak pogubljenja, smešteni su logoraši koji su određeni da izvrše ekshumacije i spaljivanja leševa streljanih. Tokom zime 1943/1944 tela žrtava su ekshumirana i spaljena. Na taj način, nacisti su pokušali da uklone tragove svoje zločinačke delatnosti na ovim prostorima i izbrišu materijalne dokaze o postojanju ljudi koje su ubili.

Njihov rad je predstavljao deo operacije iskopavanja i uništavanja tela ubijenih „Sonderkommando 1005“, koju su u celoj istočnoj Evropi, od maja 1942. godine, vršile specijalne jedinice SD, pod komandom SS vođe Paula Blobela. U skladu sa Hajdrihovim planom o brisanju tragova masovnih zločina, sve do kraja rata trajala je organizovana akcija spaljivanja leševa miliona ubijenih u istočnoj Evropi. Organizacija cele akcije je poverena Blobelu – jednom od najodgovornijih za masakr u Babijem Jaru kod Kijeva, kada je za samo dva dana, septembra 1941, ubijeno 33.771 jevrejskih muškaraca, žena i dece.

U Beogradu je akcijom uništavanja tela ubijenih rukovodio Gustav Vilhelm Templ, u koordinaciji sa SS majorom Brunom Zatlerom. Prema svedočenju koje je Državnoj komisiji za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača dao Momčilo Damnjanović iz sela Vrbovac, koji je bio prinuđen da radi na iskopavanju leševa, u Jajincima su svakoga dana formirane po dve „kamare“ na kojima je spaljivano najpre 700, a kasnije i do 1.200 tela. Zatvorenicima je naređeno da sve pronađene dragocenosti u toku rada obavezno predaju nemačkim vojnicima. Posebne grupe logoraša su određene da raspu pepeo spaljenih po okolnim poljima, pošto bi ga prethodno pregledali, kako bi sačuvali eventualne ostatke plemenitih metala. Momčilo Damnjanović je uspeo da pobegne sa trojicom zatočenika posle 36 dana rada na monstruoznom poslu spaljivanja leševa ubijenih u Jajincima. Ostali zatvorenici koji su činili „nebeski odred“ (pored petorice logoraša sa Banjice, sa kojima je doveden Damnjanović, činilo ga je 55 Jevreja i 35 Roma) ubijeni su kada su u Jajincima „lomače pogašene“.

Spomen-park Jajinci

Tabla spomen parka

Spomenik žrtvama fašizma

Prvo obeležje u spomen na žrtve podignuto je 1951. godine na ulazu u strelište, vajara Stevana Bodnarova.

Prvo spomen obeležje kojim su komemorirane žrtve ubijene i sahranjene u Jajincima postavljeno je 7. jula 1951. godine, u okviru obeležavanja desetogodišnjice ustanka. Obeležje su činili reljef vajara Stevana Bodnarova i osnova čije je idejno rešenje uradio arhitekta Leon Kabiljo. Okolni prostor je uređen po projektu arhitekata Branka Bona i Brane Mirkovića i svečano otvoren 20. oktobra 1964. godine, u vreme proslave dvadesetogodišnjice oslobođenja Beograda.

Spomen park u Jajincima je postao jedno od centralnih mesta komemoracije žrtava Drugog svetskog rata u Socijalističkoj republici Srbiji i Beogradu. Preuređen je 1988. godine, kada je u njegovom centralnom delu, na mestu najveće grobne rake, postavljen spomenik Vojina Stojića.

Krajem osamdesetih godina 20. veka, Srpska pravoslavna crkva je pokrenula inicijativu da se na prostoru memorijalnog parka Jajinci podigne crkva. Neki od argumenata bili su da naselje Jajinci nema svoju crkvu, da je upravo podizanje hrama jedini način da se sačuva sećanje na žrtve koje su tu ubijene. Iako je ova ideja naišla na neodobravanje nadležnih institucija za zaštitu spomenika kulture, 1993. godine je projekat dobio potrebne dozvole za početak gradnje. Izgradnja crkve Svetog Kirila i Metodija započela je 2002. godine po nacrtima arhitekata Borisa Podreke i Branislava Mitrovića. To je jedan od prvih objekata koji nije predstavljao kopiju srednjevekovnih crkava, već originalan arhitektonski izraz. Do 2014. godine crkva nije završena.

Povezano

• Logor Banjica
• Holokaust u Srbiji
• Nemački zločini u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Literatura

• Istorijski arhiv grada Beograda (dokumenta Specijalne policije i Gestapoa (BdS).
• Aleksandar Drča, Specijalna Policija, Banjica, Jajinci, Sarajevo, 1954.
• Sima Begović, Logor Banjica, knjige 1 i 2, Beograd, 1989.
• Milan Koljanin, Nemački logor na beogradskom Sajmištu 1941–1944, Beograd, 1992.
• Mesta stradanja žrtava fašističkog terora na području grada Beograda, Beograd, 2008.
• Nenad Žarković, Spomen park „Jajinci“/ Memorial Park „Jajinci“, Beograd, 2009.