Stanka Munćan

Stanka Munćan-Veselinov (Seka; 1920 — 1984) je bila srpska komunistkinja, učesnica Narodnooslobodilačke borbe i društveno-politička radnica SFR Jugoslavije i SR Srbije.

Stanka Munćan
Stanka Veselinov
Datum rođenja	5. februar 1920.
Mesto rođenja	Kruščica, kod Bele Crkve Kraljevina SHS
Datum smrti	31. avgust 1984. (64 god.)
Mesto smrti	Beograd, SR Srbija SFR Jugoslavija
Suprug	Jovan Veselinov
Profesija	pravnik
Članica KPJ od	1939.
Učešće u ratovima	Narodnooslobodilačka borba
Odlikovanja	Orden rada sa crvenom zastavom Orden zasluga za narod sa zlatnim vencem Orden bratstva i jedinsta Orden zasluga za narod sa srebrnim vencem Orden za hrabrost Partizanska spomenica 1941.

Jedna je od glavnih organizatora velikog bekstva komunista iz zatvora u Sremskoj Mitrovici avgusta 1941. godine.

1966. godine, nakon navodne ljubavne afere koja je uzburkala javnost, se povukla iz političkog i javnog života.

Biografija

Rođena je 5. februara 1920. godine u selu Kruščici, kod Bele Crkve, u južnom Banatu. Potiče iz siromašne zemljoradničke porodice. Posle završene osnovne škole u rodnom mestu, 1931. godine upisala se u gimnaziju u Beloj Crkvi.

Revolucionarni omladinski pokret

Revolucionarnom omladinskom pokretu pristupila je posredstvom svog rođaka, studenta prava i komuniste Slavka Munćana Save, narodnog heroja. Godine 1937. po osnivanju prve organizacije Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) u Kruščici, postala je njen član, a ubrzo i rukovodilac. Početkom 1938. godine, kao učenica šestog razreda gimnazije, uhapšena je pod optužbom da je član ilegalne komunističke organizacije, čiji je cilj nasilna promena političkog i socijalnog sistema. Izbačena je iz gimnazije, sa zabranom upisa u sve škole na teritoriji Kraljevine Jugoslavije. Pored nje, kao prvooptužene, uhapšeni su i Aleksa Đilas, učitelj iz Bele Crkve, njegov brat Milivoj Đilas, student agronomije (braća Milovana Đilasa) i Draginja Savković, rukovodilac čitaonice u Vračevom Gaju.

U toku 17 dana provedenih u zatvoru, Stanka je više puta saslušavana i batinana. Ubrzo su svi izvedeni pred sud i oslobođeni zbog nedostatka dokaza. Godine 1939. Stanka je primljena u članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Radila je u Okružnom komitetu SKOJ-a za južni Banat. Bila je pod stalnom prismotrom policije, često hapšena i zatvarana. Godine 1940, po odluci Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, Stanka je upućena u Sremsku Mitrovicu, u Okružni komitet SKOJ-a za istočni Srem, na funkciju organizacionog sekretara, sa zadatkom da bude veza između partijskog rukovodstva i političkih zatvorenika u sremskomitrovačkom zatvoru. U zatvoru je od 1927. godine postojala partijska organizacija, na čelu sa zatvorskim komitetom.

Narodnooslobodilačka borba

Posle Aprilskog rata, okupacije Jugoslavije i stvaranja ustaške Nezavisne Države Hrvatske, 1941. godine, zatočenim komunistima i ostalim političkim osuđenicima pretila je smrtna opasnost od ustaško-nemačkih vlasti. Zatvorski partijski komitet je tada doneo odluku o bekstvu. Akcijom skojevaca i komunista spolja, kao i pomoći pojedinaca zaposlenih u zatvoru, omogućeno je bekstvo 32 politička osuđenika, u noći između 22/23. avgusta 1941. godine, kroz podzemni kanal koji su sami prokopali. Stanka je zajedno sa skojevcima Johanom Mikeom, Rosom Vilić, Boškom Palkovljevićem Pinkijem, Jovanom Štokovcem, Božicom Stojšić i Olgom Banjanin imala vrlo važnu ulogu u ovoj akciji.

Septembra 1941. godine postala je borac tada formiranog Fruškogorskog partizanskog odreda. U decembru je učestvovala u radu savetovanja Okružnog komiteta KPJ za Srem, održanog u Pećincima (tzv. „Pećinačko savetovanje“), čije su odluke bile presudne za organizovanje oslobodilačke borbe u Sremu. Od aprila 1943. do juna 1944. godine bila je organizacioni sekretar Okružnog komiteta KPJ za istočni Srem i rukovodilac Odeljenja za agitaciju i propagandu (Agitprop), čiju delatnost je činilo objašnjavanje ciljeva Narodnooslobodilačkog pokreta, mobolizacija za vojne jedinice, školovanje partijskih kadrova, itd. Avgusta 1944. godine preuzela je dužnost političkog sekretara Okružnog komiteta KPJ za istočni Srem.

U toku celog trajanja rata, Stanka Munćan je učestvovala u izdavanju partizanske štampe u Vojvodini, čiji je glavni zadatak bio stvaranje masovnog antifašističkog fronta, bez obzira na nacionalnu, versku, socijalnu i političku pripadnost. Urednici i pisci tekstova za ove listove bili su istaknute ličnosti revolucionarnog pokreta, a Stanka je pisala za listove „Glas omladine“, „Fruškogorski partizan“, „Istina“, „Naša borba“, „Vojvođanka u borbi“ i drugim.

Posle oslobođenja Vojvodine, oktobra 1944. godine, Stanka je u Novom Sadu preuzela rukovodstvo nad Agitpropom Pokrajinskog komiteta KPJ. Tada je pokrenula list „Slobodna Vojvodina“, i listove na jezicima vojvođanskih nacionalnosti: mađarskom, slovačkom, hrvatskom, rumunskom i rusinskom. Glavni zadaci Agitpropa su bili: razjašnjavanje suštine i karaktera nove države, mobilizacija svih snaga za pomoć jedinicama NOV i POJ za konačno oslobođenje, i mobilizacija ljudstva za obnovu zemlje. Na Sedmoj konferenciji KPJ za Vojvodinu, aprila 1945. godine izabrana je u članstvo Pokrajinski komitet KPJ.

Posleratna karijera

U leto 1945. godine Stanka je sa suprugom, Jovanom Veselinovim, tada predsednikom Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine, došla u Beograd. Tada je završila gimnaziju, iz koje je zbog hapšenja isključena, a kasnije Pravni fakultet i Višu političku školu „Đuro Đaković“ u Beogradu.

Od formiranja Ustavotvorne skupštine novembra 1945. godine do maja 1967. godine, birana je za narodnog poslanika Skupštine SFRJ. U saveznom parlamentu obavljala je sledeće funkcije:

• članica Ustavotvornog odbora Ustavotvorne skupštine, 1945 — 1946;
• članica Spoljnopolitičkog odbora Savezne narodne skupštine;
• predsednica Administrativne komisije Saveznog izvršnog veća;
• članica Odbora za socijalnu politiku i narodno zdravlje Saveznog izvršnog veća (treći saziv);
• članica Odbora za prosvetnokulturna pitanja Saveznog izvršnog veća;
• predsednik Odbora za prosvetnokulturna pitanja Saveznog izvršnog veća, 1963 — 1965;

Funkcije koje je obavljala u državnim organima Socijalističke Republike Srbije:

• članica Izvršnog odbora Narodnog odbora grada Beograda, 1946 — 1950;
• predsednica Saveta za kulturu Izvršnog veća Narodne Republike Srbije, 1958 — 1963;
• članica Komisije za kulturna veze sa inostranstvom, 1959 — 1963.
• narodni poslanik Skupštine SR Srbije

Funkcije koje je obavljala u društveno-političkim organizacijama:

• članica Političkog biroa Gradskog komiteta KP Srbije za grad Beograd, 1945 — 1951;
• članica Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije i njegove Ideološke komisije
• članica Glavnog odbora Socijalističkog saveza radnog naroda Srbije;
• rukovodilac Komisije za štampu Glavnog odbora SSRN Srbije;
• sekretar Komisije za štampu Saveznog odbora SSRN Jugoslavije i
• članica Komisije za idejno-politički rad Saveznog odbora SSRNJ.

Od 1953. do 1958. godine bila je direktor Nedeljnih informativnih novina (NIN).

Ljubavna afera

Kao predsednica, najpre republičkog, a potom i saveznog Saveta za kulturu družila se sa ljudima iz kulturno-umetničkog života. Jedan od njih je bio i mladi pesnik Matija Bećković, za koga je Uprava državne bezbednosti smatrala da je njen ljubavnik. U jesen 1965. godine odlukom Vojina Lukića, organizacionog sekretara CK SK Srbije, UDBA je pokrenula njeno praćenje i sakupljanje podatak o njoj. Početkom 1966. godine UDBA je počela da prati i Bećkovića i potom otkrila stan na Topličinom vencu u kome su se tajno sastajali. Stanka je potom bila uhapšena i pod optužbom za „nemoral“, zbog ljubavne afere sa devetnaest godina mlađim pesnikom, izvedena pred partijsku komisiju, koja ju je primorala da da ostavku na sve dotadašnje funkcije (ostala je jedino narodni poslanik Savezne skupštine, do kraja mandata maja 1967). Posle Brionskog plenuma i smene Aleksandra Rankovića i rukovodstva UDBE, jula 1966. godine, Stanka Veselinov i Matija Bećković (u međuvremenu dobio otkaz u Radio Beogradu) su rehabilitovani, ali se ona više nije vraćala u politički život.

Smrt

Umrla je 31. avgusta 1984. godine u Beogradu, a sahranjena je u Novom Sadu.

Dela

Pored mnogobrojnih članaka u ratnoj i posleratnoj štampi, objavila je i par knjiga:

• „Jovan Popović - teme revolucije“, Novi Sad 1975. godine,
• „SKOJ i USAOJ u Vojvodini“, Novi Sad 1978. godine i feljton
• „Izvan zidina“ u novosadskom listu „Dnevnik“ (avgust 1976.), po čijim je motivima 1978. godine snimljen film „Stići pre svitanja“ reditelja Aleksandra Đorđevića.

Odlikovanja

Nosilac je više jugoslovenskih odlikovanja, među kojima su:

• Partizanska spomenica 1941.
• Orden rada sa crvenom zastavom (odlikovana 1961)
• Orden zasluga za narod sa zlatnom zvezdom (odlikovana 1973).

U popularnoj kulturi

Lik Stanke Veselnov se pojavljuje u dva filma (pod drugim imenom). U filmu „Bekstva“ iz 1968. reditelja Radoša Novakovića, njen lik pod imenom „Jelena“ glumi Ljudima Lisina, a u filmu „Stići pre svitanja“ iz 1978. godine reditelja Aleksandra Đorđevića, njen lik pod imenom „Vera“ glumi Zlata Numanagić.

Godine 1998. pisac Velimir Lukić je prema knjizi Vojina Lukića i feljtonu Milana Đokovića Popa, obajvljenom u listu „Večernje novosti“ 1989. godine, napisao scenario za TV dramu „Dosije 128“, koju je režirao Petar Cvejić. U ovoj TV drami prikazana je „afera“ Stanke Veselinov i Matije Bećkovića u malo izmenjenom obliku - umesto mladog pesnika radi se o mladom slikaru, a i imena aktera su izmenjena, pa je glavni akter priče „drugarica Marija“ (Jasmina Avramović), mladi slikar „Miroslav Bojić“ (Vojin Ćetković) i njen suprug „drug Jasni“ (Miodrag Radovanović).

Vidi još

• Beg iz sremskomitrovačkog zatvora

Literatura

• Jugoslovenski savremenici - Ko je ko u Jugoslaviji. „Hronometar“, Beograd 1970. godina.
• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga osma). „Jugoslovenski leksikografski zavod“, Zagreb 1971. godina.
• Jovan Veselinov „Iz naše revolucije“. Novi Sad 1974. godina.
• Paško Romac „Bekstvo s robije“. Institut za izučavanje istorije Vojvodine, Novi Sad 1976. godine.
• Žene Vojvodine u ratu i revoluciji 1941-1945. Institut za istoriju, edicija „Vojvodina u borbi“, Novi Sad 1984. godina.
• Jovan Veselinov Žarko „Svi smo mi jedna partija“, Institut za istoriju, edicija „Vojvodina u borbi“, Novi Sad.