Srpsko-turski rat (1876–1878)
Srpsko-turski ratovi ili Ratovi za nezavisnost su uopšteni nazivi za oružani sukob između Kneževine Srbije i Crne Gore protiv Osmanskog carstva a u cilju oslobođenja teritorija sa srpskim stanovništvom i dobijanjem punopravne međunarodne nezavisnosti, u periodu od 1876. do 1878. godine kojim je prethodio ustanak u Hercegovini, 1875. godine, pokrenuvši seriju oružanih pobuna i ustanka na Balkanu pod osmanskom vlašću.
| Srpsko-turski ratovi (1876—1878) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bitka kod Aleksinca, avgusta 1876. | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 Kneževina Srbija Knjaževina Crna Gora Ruska Imperija |
 Osmansko carstvo | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
|
Knez Milan Nikola I Petrović Bajo Bošković Peko Pavlović Ilija Garašanin |
Mehmed Ali-paša Ahmed Muhtar-paša Selim-paša Nazim-paša | ||||||
| Snaga | |||||||
| 130, 000 | 140, 000 | ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
| 1, 500 | 1, 000 | ||||||
Pozadina uredi
Srpski ustanici su, 1875. godine, podigli ustanak u Hercegovini, tada u sastavu Osmanskog Carstva, koji je više bio usmeren protiv lokalnih feudalnih gospodara nego protiv centralne vlasti u Carigradu, pokrenuvši pritome seriju pobuna i ustanka protiv otomanske sile na Balkanu. U takvim okolnostima, bez mogućnosti da ostanu po strani, dve vazalne kneževine Osmanskog Carstva, Srbija i Crna Gora, objavljuju rat Osmanskom Carstvu 18. juna 1876. godine. Političke prilike u svetu nisu išle u prilog Srbima u ovom ratu. Pošto se ruska carevina smatrala za glavnog takmaca sa interesima zapadnoevropskih sila na Balkanu, Evropa nije podržavala srpski rat protiv Osmanskog Carstva. Sve zvanične molbe, koje je srpska vlada uputila evropskim vladama su bile ignorisane. Srbija je bila prepuštena samoj sebi.
Odnos sukobljenih snaga uredi
Južno od tvrđave i varoši Aleksinac skoncentrisala se pod komandom Černjajeva glavnina Srpske vojske, koja se sastojala od tri divizije i različitih dobrovoljačkih odreda u ukupnom iznosu od oko 45.000 vojnika. Na severoistoku kod Zaječara, Milojko Lešjanin, komandovao je pešadijskom divizijom (6000) i imao podršku konjice kao i bugarske dobrovoljačke brigade (2000). Na Zapadu su se nalazile dve slabe divizije (svaka po 5000 vojnika), jedna na jugozapadu kod Užica pod komandom Františeka Zaha i druga na severozapadu kod Šapca pod komandom Ranka Alimpića. Glavno pešadijsko naoružanje bila je puška M.1870, srpska „piboduša“, koja je imala učinak sličan ruskom Krnku. Artiljerijske baterije su bile sastavljene od bronzanih topova, La hit sistema, različitog kalibra koji su bili inferiorniji u odnosu na turske krupove. Konjicu se sastojala od malog broja eskadrona, koja se zbog prirode samog planinskog terena nije razvijala, a postojeći konjički eskadroni nisu bili baš najbolje opremljeni. U to vreme, Srbija je bila rešila da prihvata sve vrste dobrovoljaca, koji su dolazili iz različitih država i gradova, uključujući italijanske pristalica Garibaldija i pruske oficire, predstavnici različitih nacionalnosti su se borili kao dobrovoljci - Englezi, Italijani, Francuzi, Grci, Rumuni i Poljaci. Ipak, najveći dobrovoljački odredi su bili sastavljeni od Rusa i Bugara. Tokom rata od 1876-77, na inicijativu Đuzepea Garibaldija formiran je odred koji se sastojao od nekoliko stotina italijanskih dobrovoljaca. Ruski dobrovoljački odred formalno nezavisan od ruske države je stao u odbranu Srbije. Najveći broj ruskih dobrovoljaca se borio u sastavu Timočko - moravske armije, čiji broj je bio oko 2200, od toga bilo je 650 oficira a 300 lica predstavljalo je medicinsko osoblje.
Glavnina Osmanske vojske je bila skoncetrisana kod Sofije pod komandom Abdula Kerima od 50.000 vojnika, u čijem sastavu su bile i neregularne snaga bašibozluka i Čerkeza. U pograničnoj tvrđavi Niš nalazio se garnizon pod komandom Mehmeda od 8.000 vojnika. Na severozapadu kod Vidina, Osman Nuri imao je pod komandom 23.000 vojnika. Na zapadu su bili smešteni mali garnizoni, u Bijeljini i Zvorniku, sa značajnim snagama (12.000 uglavnom Arapa i Egipćana), pod Dervišom i Mehmed Alijem. Značajan broj rezervista koji su poslati u rat bio je naoružan bivšom britanskom puškom Šnajder. Poboljšana Pibodi-Martin puška je sve više bila zastupljena i sigurno je korišćena od strane egipatskih trupa. Krup topovima, po izveštajima, su bile sastavljene artiljerijske baterije, mada je značajan broj su činili i bronzani topovi.
Ratna dejstva 1876 uredi
Srpska ofanziva - Jul/Avgust uredi
Ambiciozan srpski plan je predviđao zauzimanje Niša i napad na Sofiju (danas moderna metropola i glavi grad Bugarske) sa glavnom vojskom pod komandom Černjajeva, a ostale snage bi vršile manevarska dejstva. Na zapadnom frontu manevarski napadi srpske vojske su odbijeni a na severo-istočnom frontu Lešjanin je poražen kod Velikog Izvora. Nije uspeo da zadrži osmanski kontranapad na Timoku nakon čega se povukao u utvrđenje kod Zaječara koji je zauzet 7. avgusta. Glavni napad na jugu je započeo relativno dobro, forsirajući dolinu reke Nišave zauzeta je strateška kota, Babina Glava, severno od Pirota. Međutim, turski odgovor je ubrzo usledio slanjem dve kolone pod Sulejmanom i Hafizom, napadajući Srbe sa boka naterali su ih da se vrate nazad u dolinu. Posle niza žestokih borbi Černjajev je bio prisiljen da se povuče na liniji kod Knjaževca. Pogrešeno je verovao da će se glavni turski napad biti izveden kod Zaječara na severu, ostavio je pukovnika Horvatovića da brani položaje kod Knjaževca od nadirujućih udruženih turskih kolana a sam se povukao u planine zapadno od Timoka da brani i utvrdi položaje u dolini Morave.
Bitke na Moravi - Avgust uredi
Turski komandant Abdul Kerim odbacio je odluku da se napad izvrši između Timoka i Morave zbog teškog planinskog terena. Umesto toga skoncetrisao je glavne snage od 40.000 vojnika kod Niša i odlučio da se glavni napad izvrši po lakšem terenu u dolini Morave prema Aleksincu. Černjajev, u međuvremenu, skoncetrisao je snage od oko 30.000 vojnika na obe strane reke Morave, uključujući i okolne planine.
Turske glavne snage koje su nastupale od Niša desnom stranom Južne Morave, posle teških borbi 21. i 22. avgusta kod sela Žitkovac, izbile su na liniji Stanci – Krupac, gde su zaustavljene vatrom srpskih jedinica. Narednog dana, 23. avgusta, razvila se žestoka borba na celom frontu, naročito prema Aleksincu. Najznačajniji i najbolje utvrđen deo se nalazio u središnjen odseku linijom Glogovačka kosa – Šumatovac – Strčki krak, gde je izgrađeno 18 većih i manjih reduta, koji su bili naoružani sa 40 pozicijskih topova raznog kalibra. Položaj se nalazio na visini čime je omogućavao dobre uslove za dejstvo topova kao i vođenje frontalne i unakrsne vatre na široku i otkrivenu dolinu. Turci su zadržali svoj početni raspored Saibov korpus na levoj obali, u centru korpus Ahmed Ejub –paše i Saibejovom divizijom na desnom krilu, kao i artiljerijskom podrškom u pozadini. U ranu zoru, otpočeo je turski napad, Saibov korupus krenuo je u napad na levom krilu, kako bi zauzele utvrđenje ispred Žitkovca, obe strane su se do podne ogorčeno borile oko tog položaja. Međutim, srpske trupe su uspevale da zadrže položaje i spreče turski prodor na levoj obali Morave u pozadinu Aleksinca. Komandant Abdul Kerim je izdao naredbu Ejubovom korpusu da otpočne planirani glavni napad na centralni srpski položaj, Šumatovac, iako na levom krilu nije postignut uspeh prodora u pozadinu Aleksinca. Posle dvočasovne artiljerijske kanonade turskih baterija, od 8 do 10 časova pre podne, počeo je frontalni udarni napad hrabre i nezadržive turske pešadije. Redovi turskih vojnika su nadirali prema maloj dolini iz koje se pružao šumatovački vis, sa kojih je istog časa počela da dejstvuje srpska artiljerija, a potom frontalna u unakrsna vatra, pretrpevši velike gubitke, morala je prekinuti dalje nastupanje. Branioci nakon više turskih juriša su uspešno odbranili položaje, a uveče prestala je borba na celom frontu.
„Svi Rusi izginuli, svi Srbi pobegli.“
Nakon što je na zahtev velikih sila u septembru 1876. godine došlo do kratkotrajnog primirja između Srbije i Turske, Srbija je na podsticaj ruskog generala Mihaila Černjajeva, koji je komandovao i ruskim dobrovoljcima i srpskom vojskom, u oktobru nastavila rat s Turcima.
Desetodnevno primirje u septembru 1876. godine obe strane iskoristile su za prestrojavanje svojih snaga. Ali ni u obnovljenim sukobima Srbija nije imala uspeha. U trodnevnoj bici kod Velikog Šiljegovca, vođenoj od 19. do 21. oktobra 1876. godine, turska vojska je odnela pobedu i našla se u poziciji da osvoji utvrđenje kod mesta Đunis, na visu sa kojeg je mogla da se drži pod kontrolom čitava oblast između Aleksinca, Deligrada i Kruševca.
Napad na Đunis počeo je rano, 29. oktobra 1876. godine, i odvijao se brzo: do tri sata po podne Turci su postali gospodari đuniskih položaja. Đunis je pao jer nije ozbiljno ni branjen. Ruski vojnici i oficiri držali su se dobro, ali je srpska narodna vojska, neizvežbana za borbu u utvrđenjima, brzo popustila. U trenutku kad im je zapretila opasnost da budu pohvatani po đuniskim šančevima, vojnici su napustili položaje i dali se u paničan beg mostovima na Moravi.
Komandant đuniskog utvrđenja pukovnik Meženinov je nakon poraza dojurio do Mihaila Černjajeva i rekao mu da su Srbi pobegli, a da su Rusi mrtvi, što je bilo delimično tačno. Černjajev je zatim poslao telegram ruskom caru: „Svi Rusi izginuli, svi Srbi pobegli.“ Odmah zatim, poslao je telegram i kralju Milanu, u kome ga obaveštava da jedini spas leži u brzom primirju: „Telegrafišite iskreno caru, ištite primirje u roku od 24 sata!“ Knez i vlada odmah su postupili prema predlogu Černjajeva, a sutradan, 30. oktobra, Petrograd je Carigradu uručio ultimatum kojim se traži prekid vojnih operacija protiv Srbije i Crne Gore. Primirje je stupilo na snagu 1. novembra.
Posledice
Sve su velike sile nastojale da izvuku neke koristi iz ove istočne krize iako su samo Rusija i Austrougarska igrale najaktivniju ulogu. One su formalno nastojale da postignu neki sporazum sa turskom vladom o promeni administracije u Bosni i Hercegovini i da se daju neki ustupci drugim narodima i državama. Na velikoj Carigradskoj konferenciji od 11. decembra 1876. do 20. januara 1877, nije prihvaćena molba srpskog kneza da se na konferenciji sasluša i srpski predstavnik. Kako ističe Jovan Vukić u malo poznatoj studiji na francuskom jeziju „Srpski narod u Velikoj istočnoj krizi od 1875. do 1878. Studija iz političke istorije“ (Ženeva 1919), Srbija je na konferenciji ućutkana rešenjem da će se poštovati njene predratne granice. Na lep način joj je rečeno da mora biti srećna što ništa nije izgubila. Crnoj Gori je obećano uvećanje u pravcu Hercegovine i Albanije. Carigradska je konferencija donela odluke da Bosna i Hercegovina postane autonomna i da se njena teritorija izdeli u nekoliko unutrašnjih kantona. Sultan bi naimenovao jednog generalnog guvernera, a velike sile bi garantovale ovaj poredak na rok od pet godina. Rukovodioci posebnih kantona, koji su na turskom nazivani „nahije mudirluci“, birani su od strane kantonalnih veća i od njihovih članova iz one vere koja je sačinjavala većinu u dotičnom kantonu. Više kantona se ujedinjavalo u okruge (sandžake), a na njihovom čelu bi sultan postavljao načelnike iz većinskog stanovništva.
Senka na sve ove tajne i javne pogodbe oko rešavnja Velike istočne krize je došla nakon konačne pobede ruske i srpske vojske nad turskom do početka marta 1878. U drugom ratu je srpska vojska probala vrednosti svog preobražaja. Uspela je da oslobodi delove jugoistočne Srbije sa Nišom i Pirotom kao glavnim osloncima. Unutrašnje pobune nezadovoljne opozicije su onemogućile da srpski odredi uđu ranije u poprište pod znatno povoljnijim okolnostima nego u ratu 1876. ("Kragujevački barjak"). To je bio i razlog da nisu oslobođeni Skoplje i Priština. Nakon ovih velikih vojnih pobeda ruske vojske i sklapanja preliminarnog mira u San Stefanu 3. marta 1878, sve su velike sile nastojale da tajnim pogađanjem sa sultanovom vladom dobiju neke ustupke. Velika Britanija je na taj način od sultana dobila Kipar, a Austrougarskoj nije pošlo za rukom da joj sultan omogući legalnu okupaciju Bosne i Hercegovine. Sa ruske strane je srpskoj vladi stavljeno na znanje da se ne sme protiviti Austrougarskoj i zahtevati delove Bosne. Pre nego je dobila mandat velikih sila da okupira Bosnu i Hercegovinu, habzburška je politika uspela da na svoju stranu pridobije sve glavne činioce. Njeni agenti su na svoju stranu okrenuli većinu franjevačkog sveštenstva i deo muslimanskih zemljoposednika. Hercegovački ustanak je bio pod komandom crnogorskog kneza, a on je bio u tesnoj vezi sa predstavnicima austrijskog cara. Dobijao je određenu finansijsku pomoć i bio zadovoljan da su velike sile bile vidljivo sklone da Crnoj Gori daju teritorijalno uvećanje i izlaz na more. Ustanici u Bosni su glavno uporište izgradili na tromeđi Dalmacije, Like i Bosne. Pored štaba pukovnika Despotovića, tu u Crnim Potocima su podignuta spremišta za zalihe hrane i opreme. Ta je utvrda bila prirodno zaštićena jer je kao klin duboko ulazila u austrijsku teritoriju i bez povrede granice se nije mogla zauzeti. Upravo koristeći svesnu nebudnost austrijskih organa, turska je vojska 4. avgusta 1877, koristeći se slobodnim prolazom preko granice, razorila to uporište i razbila poslednje znatnije ustaničke formacije.
Pripremajući se za Berlinski kongres, Rusija je nastojala da pre njega izvuče neke koristi u tajnom pogađanju sa austrougarskom diplomatijom. Privremeno je podržavala ideju o autnomiji Bosne i Hercegovine, kako bi je kasnije mogla predati za vrednije ustupke u Makedoniji i Bugarskoj. Nakon poraza u Crnim Potocima, ustanici su u Bosni bili formirali jednu privremenu vladu i obnovili nekoliko ustaničkih četa. Dvojica ustaničkih starešina su u seljačkim odelima uspela da dođu u Beograd i sastanu se sa predstavnikom vlade Jovanom Ristićem. „On ih ljubazno primi, i saslušavši njihovu molbu, odgovori im, da im Srbija nikakve pomoći dati ne može, pošto se u poslednjem ratu s Turcima jako istrošila“. Na veće je razočarenje naišla jedna mala delegacija slvajnofilima u Moskvi, koji su u skladu sa zvaničnom carskom politikom sve energije posvetili oslobođenju Bugarske, a Srbima savetovali da se sporazumeju sa Austrougarskom oko osiguranja autnomije Bosne i Hercegovine i postizanja nezavisnosti države. Popuštajući pritisku, srpskoj vladi je jedino ostalo da od habzburških diplomata dobije podršku oko izgradnje železnice i povoljnijeg razgraničenja sa Bugarskom. U pitanju srpskih poseda zapadno od reke Drine je ćutala, pazeći da ne daje nikakve izjave „iz kojih bi izgledalo, kao da se Srbija odriče Bosne, ili da je ustupa“.