Srednjebosanska kulturna grupa

Srednjobosanska kulturna grupa je grupa bronzanog i željeznog doba na današnjoj teritoriji Bosne i Hercegovine, oko gornjih i srednjih tokova rijeka Bosne sa dolinom Lašve i Vrbasa, i planinskih predjela između i oko ovih riječnih dolina.

Srednjebosanska kulturna grupa zauzima prostor srednjebosanskog gorja, najstarije rudarske oblasti u Bosni i Hercegovini gdje se odvijala gotovo neprekinuta rudarska aktivnost. Ovaj kraj u kojem se eksploatirao bakar, zlato, olovo, srebro, željezo, a vjerojatno i živa u literaturi je poznat još i pod nazivom srednjobosansko rudogorje.

Interpretacija arheološkog materija otkrila je intenzivan život i dinamičan razvoj na navedenom dijelu Bosne, na kojem je uočena značajna srodnost u trajanju oko jednog milenijuma (počevši od oko 1200. g. p.n.e. pa sve do kraja stare ere). Srodnost se vidi u: obliku naselja, načinu sahranjivanja, izrađevinama od metala i keramike. Uočena srodnost materijalne i duhovne kulture omogućila je da se utvrdi postojanje jedne dosta homogene ljudske zajednice koja je dobila naziv Srednjebosanska kulturna grupa.

Ovaj prostor bio je u neolitu domovina pripadnika poznate Butmirske kulture. U eneolitu i na početku bronzanog doba predjele naseljavaju pripadnici Vučedolske kulture, donoseći obradu metala kao novu fazu u razvoju. I upravo je prostor srednje Bosne bogat brojnim rudama, što je bilo primaljivo za doseljenike i važan uslov daljnjeg razvoja. Nalazi srednjebosanske kulturne skupine pokazuju veliku ekspanzivnost krajem drugog milenijuma stare ere. Najveća nalazišta su: Debelo Brdo (Sarajevo), Velika gradina Varvara na izvoru rijeke Rame i gradina Pod kod Bugojna.

Kulturni ekonomski razvoj doveo je u VII stoljeću i do političke organizovanosti nosioca te skupine, u istoriji poznate pod imenom Desitijati.

Periodizacija

Dobro stratificirani materijal sa Poda, uz materijal sa mnogobrojnih drugih gradinskih naselja, omogućio je definiranje srednjobosanske kulturne grupe.. Njene faze u razvoju su:

• Faza 1 – od sredine 11. do sredine 8. stoljeća p.n.e.
• Faza 2 – od 750/725. – 625/650 p.n.e. Ovu fazu karakterišu veliki radovi na fortifikaciji utvrđenja (Gradine u dolini Lašve, Gradine kod Kiseljaka, Gradine u Sarajevskom polju. Dolazi do definisanja završne faze zapadnobalkanskog geometrijskog stila u ornametici keramike (tanki urez, izduženi šrafirani trouglovi, rombovi, motivi mreže).
• Faze 3 i 4 – od 625/650 – 450. P.n.e. U ovom periodu dolazi do znatne proizvodnje predmeta od željeza. U vezi sa tim dolazi do razvoja trgovine i znatnog priliva stanovništva u gradini Pod. Tada je po prvi put izgrađeno podgradinsko naselje. Kasnije su preko tog naselja Rimljani izgradili svoje veliko naselje, a naselje je napravljeno i u srednjem vijeku, tako da su ostali neznatni tragovi praistorijskog naselja i nejasan njegov izgled. Staro naselje u gradini je preuređeno, sa trgom, podgrađem, pravilnim rasporedom kuća, uskim uličicama koje su strogo uređivane, sa razvijenim zanatstvom i trgovinama čiji je obim prevazilazio potrebe naselje. Ovo naselje bio je grad, makar i u embrionalnom smislu. Sva ostala naselja bila su jednostavna ratarska ili stočarska sela, u kojima se sreće i željezarstvo, ali ne i bogatstvo kakvo je dokumentovano u naselju Pod. Takvo je možda bilo i Debelo Brdo i još neko u dolini Lašve, koja su vukla ekonomski razvoj cijele zajednice.
• Faze 5 i 6 – od 450. – 300. P.n.e. Nastavlja se kontinuitet u materijalu, narošito keramičkom, uz pojavu novih fibula glasinačkog i ranolatenskog tipa, narukvica, pravougaonih pojasnih kopči, prstenje sa ugraviranim figuralnim oredstavama helenističkog tipa te razne varijante dvojnih igala. Sve je ovo posljedica jakih trgovačkih veza dolinama Bosne i Vrbasa prema Panoniji i Neretve prema Jadranu.
• Završna faza – od 3 –do 1. soljeća. p.n.e. Ovaj period oslikavaju nalazi iz nekropole Kamenjača u kojoj su nađene urne kao znak naglog prelaska na incineraciju (spaljivanje) ili je Kamenjača u to doba bila samo kultno mjesto. Nalazište, uz autohtoni, obiluje i keltsko-latenskim i helenističkim materijalom.

Keramika i geometrijski stil

U predrimsko doba zemlja Desitijata bila je vodeći centar jednog pravca u umjetnosti poznatog kao geometrijski stil koji čini osnovu njihove prehistorijske umjetnosti. Taj stil je začet u kasnomikenskoj umjetnosti. Srodni pravci tog stila sreću se na Apeninima, Balkanu i Podunavlju i svi stoje u nekoj idejnoj vezi, utičući jedan na drugi. Pronađeno je na hiljade primjeraka keramičkog posuđa ukrašenog u ovom stilu; Pod kod Bugojna, Gradina Varvara (Bugojno), Debelo Brdo (Sarajevo), Kopilo kod Zenice, Veliki Mošunj kod Viteza, gradine kod Travnika kao potvrda autohtonosti na ovom području. Geometrijski motivi su pronađeni i na metalnim proizvodima i nakitu.

Zdjela je bila najbrojniji keramički tip. Rađeni su i: zaobljene loptaste i poluloptaste šolje, lončići sa jedva naglašenim obodom, pehari sa dvije ili tri drške. Ukrasi su rađeni urezivanjem na uglančanoj, nešto prosušenoj površini, prije pečenja.

Motivi

Od krivolinijskih motiva to su jednostruki ili dvostruki polukružni urezi, po pravilu u nizovima, rijetko nezavisni ili dopunjeni radijalno postavljenim linijama. Uobičajen motiv je koncentrični krug, obično spojen dvostrukom cik-cak linijom ili uklopljen u vertikalnu traku. Jedan od retkih krivolinijskih motiva su parovi lučnih linija okrenutih jedna prema drugoj (pojavljuje se na koricama mača iz Velikog Mošunja što potvrđuje jedinstvo stila na keramici i metalu u srednjoj Bosni.

Pravolinijski motivi su češći i nešto brojniji. Najjednostavniji su nizovi kosih ili okomitih linija, koje se pojavljuju samostalno, na ivici zdjela ili kao dodatni, prateći elementi sa nekim drugim motivom, zatim cik-cak linije, jednostruke ili dvostruke. Šrafirani trokut pripada nešto složenijim motivima, zato što se, po pravilu, pojavljuje u nizu, a nerijetko i u dva paralelna reda između kojih se nalazi negativma cik-cak traka. Kao posebno čest treba izdvojiti visoki trougao podijeljen u sredini okomitom cik-cak linijom ili neki drugi jednostavni motiv.

Rijedak je motiv grančice, tzv jelica u terminologiji narodnog veza. Kvadrat se uopšte ne pojavljuje, a rijedak je i romb i to isključivo kao negativni motiv nastao između dva niza šrafiranih trouglova čiji se vrhovi dodiruju.

Jedna od karakteristika ovog stila je potpuno odsustvo bilo kakvih predstava iz realnog svijeta.

Literatura

• Borivoj Čović, Srednjobosanska kulturna grupa - Praistorija južnoslavenskih zemalja V, Sarajevo, 1987, 481-528.
• Andrijana PRAVIDUR - PRILOG POZNAVANJU METALURŠKIH SREDIŠTA ŽELJEZNODOBNIH NASELJA SREDNJE BOSNE U SVJETLU NOVIH ISTRAŽIVANJA -Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2011
• Dimitrije Sergejevski, Iskopavanje bazilike u Brezi, AP 1, Beograd, 1959.
• Dimitrije Sergejevski, Arheološki nalazi u Sarajevu i okolici, GZM n.s. II, Sarajevo

Vanjske veze

• Na gradini Pod jedno od najznačajnih pronalazaka je Bugojanska vaza. To je keramička posuda na kojoj je urezan natpis od tridesetak znakova. Natpis je na etrursko-umbrijskom jeziku posvećen bogovima Janu i Juturni. U potpisu je neki tergito, trgovac ili čovjek za koga je kao zavjetni dar bila izrađena. Originalna posuda je u Zemaljskom muzeju Sarajevo