Satrap
Satrap (staroperzijski: khšaçapâvâ) je drevni iranski naziv za namjesnika satrapije (pokrajine) u Medijskoj i Ahemenidskoj Perzijskoj Monarhiji, a kasnije je korišten i u Seleukidskoj, Partskoj i Sasanidskoj Monarhiji.
Titula satrapa je starija od ahemenidskog perioda. Riječ khšaçapâvâ („zaštitnik države“, odnosno pokrajine, prema nekim izvorima) je medijskog porijekla i rabila se za vazalne kraljeve Medije. Medijski i perzijski vladari slali su u kontrolu i nadgledanje svojih satrapa nadzornike koji su nosili titulu „kraljevih očiju i ušiju“.
U modernoj literaturi, satrap se koristi za karakteriziranje vođa ili vlada država pod jakim utjecajem svjetskih velesila.
Perzijski satrapi uredi
Široka primjena satrapija, ili pokrajina, datira iz perioda prve Perzijske Monarhije pod Kirom Velikim, od oko 530. pne. Međutim, pokrajinska organizacija datira iz medijskog perioda, najvjerojatnije oko 648. pne.
Sve do osvajanja Medije od strane Kira Velikog, medijski vladari su upravljali pokorenim teritorijama kao provincijama preko „kraljeva-štićenika“ i namjesnika. Dvadeset satrapa Kira Velikog nikada nisu bili kraljevi već podkraljevi (vicekraljevi), koji su vladali u njegovo ime. U određenim političkim okolnostima mnogi od njih su koristili i najmanju priliku kako bi sebi osigurali moć nezavisno od vladara. Darije Veliki je uobličio organizaciju satrapija povećavši njihov broj na 23 i ustanovio stalni godišnji porez.
Satrap je bio glava administracije u svojoj pokrajini. Sakupljao je porez, kontrolirao lokalne namjesnike, pripojene gradove i narode i bio je vrhovni sudac satrapije u svim građanskim i kriminalnim sporovima. Bio je odgovoran za sigurnost puteva i dužan da ukloni svaku naznaku pobune i otpora.
U svemu tome pomagao mu je savjet Perzijanaca, u kome je bilo i lokalnih savjetnika, a bio je kontroliran od strane vladarskih sekretara i emisara samog kralja, posebno „kraljevih očiju i ušiju“ koji je provodio godišnju inspekciju.
Oslonac i protivteža vlasti svakog satrapa bio je, pored pisara, njegov glavni financijski činovnik (staroperzijski: ganzabara), dok je general, zadužen za regularnu vojsku u provinciji i utvrđenja, bio nezavisan i odgovoran samo vladaru. Međutim, satrapima nije bilo zabranjeno da imaju trupe i u svojoj službi.
Velike satrapije su najčešće bile podijeljene u manje regije, čiji su se namjesnici također nazivali satrapima ili hiparsima (od grčkog Hyparkhos – niži namjesnik). Do preraspodjele velikih satrapija dolazilo je često tako da se događalo da i dvije satrapije budu pod vlašću jednog satrapa.
S obzirom da su provincije velike imperije nastajale kao rezultat kontinuiranih osvajanja (matična teritorija je imala poseban status i bila izuzeta od plaćanja pokrajinskog poreza), satrapije su najčešće bile u granicama bivših, pokorenih država ili etno-religijskih identiteta. Jedni od ključnih razloga uspjeha Ahemenida, kao jedne od svjetskih imperija koje su najduže opstale na historijskoj sceni, bili su njihova otvorenost i tolerancija prema kulturama i religijama pokorenih naroda. U tom smislu, prepoznatljiva perzijska kultura bila je najviše na udaru nastojanja vladara da dijelove kultura svih svojih podanika stopi u novi imperijalni stil, što se posebno odrazilo na izgled glavnog grada Perzepolisa.
Kad god bi centralna vlast u imperiji oslabila, satrap je posezao za praktičnom nezavisnošću time što bi suprotno svim pravilima preuzimao ulogu zapovednika nad vojskom. Pobune satrapa postale su učestalije od sredine 5. vijeka pne. Darije Veliki se tokom svoje vladavine između 521. i 485. pne. opirao široko rasprostranjenim pobunama, a pod Artakserksom II (vladar od 404. – 358. pne.) više puta je dolazilo do otvorenih pobuna u većem dijelu Male Azije i Siriji. Do posljednjih velikih pobuna došlo je za vrijeme vladavine Artakserksa III (343. – 338. pne.). Bezuspešno pokušavajući da sačuva monarhiju od građanskog rata pogubio je sve svoje rođake, povratio vojnom silom egipatsku satrapiju, ali ipak na kraju ubijen od strane svog ministra.
Helenistički satrapi uredi
Satrapsku administraciju i titulu obnovio je Aleksandar Veliki, koji je zauzevši Perzijsku Monarhiju upravljao državom preko satrapa. Njegovi naslednici, dijadosi (i njihove dinastije), koji su posle Aleksandrove smrti prekrojili granice monarhije, a posebno dijela bivše države Seleukida, vladali su pokrajinama preko satrapa koji su u to vrijeme dobili helenističko ime strategos i čije su pokrajine bile dosta manje od onih u vrijeme Ahemenida.
Partski i sasanidski satrapi uredi
U Partskoj Monarhiji vladareva moć zasnivala se na podršci plemićkih porodica koje su upravljale velikikim posjedima, zbrinutim vojnicima i porezu. Gradovi-države unutar kraljevstva uživali su određeni stupanj samouprave i plaćali su porez kralju. Administracija Sasanidske Monarhije bila je centraliziranija od one u Parta. Dijelom nezavisna kraljevstva i gradovi-države sa vlastitom upravom iz vremena Parta zamenjeni su sistemom „kraljevskih gradova“ koji su služili kao centri namjesnika (nazivanih šahrabs) direktno odgovornih vladaru, ali i kao središta vojnih garnizona. Šahrabsi su upravljali kako gradom tako i pokrajinom u kome se grad nalazio.
Ostali satrapi uredi
Po analogiji, riječ satrap se anahronistički koristi za različite namjesnike, posebno na Orijentu, čija prava titula je etimološki nezavisna, kao npr. šaknu i bel-pihati u staroj Asiriji (nasljedno tome i u (Novom) Babilonu?), prvim većim monarhijama zapadno od Dalekog istoka, gdje je vjerojatnije da se radi o modelu pokrajinske organizacije.
U novije vrijeme, najčešće pogrdno, riječ satrap se koristi za opisivanje podanika i suradnika neke moćne osobe ili subjekta u politici ili biznisu.