Rimska privreda

Zemljoradnja

Privreda rimske države, sve do propasti Rimskog Carstva, zasnivala se pre svega na zemljoradnji, pri čemu se procenjuje da je oko četiri petine ukupnog stanovništva radilo na zemlji. Lacij je u 5. i 4. veku st. e. bio gusto naseljen seljacima koji su posedovali mala imanja. Od stoke su uzgajali goveda, ovce i svinje, a od ratarskih proizvoda razne vrste povrća i žitarica. Vojna snaga Rimske Republike zasnivala se znatnim delom na ogromnim izvorima ljudstva koje se regrutovalo među velikim brojem građana sa malim seoskim imanjima. Ratovi i osvajanja doneli su promene: u 3. i 2. veku st. e. preovlađuju srednja i velika imanja na kojima se gaji vinova loza i maslina, dok se jeftino žito uvozi iz Afrike i sa Sicilije. Zemljoposednik je sada uglavnom bio odsutan sa imanja, koje se zvalo villa rustĭca. Vođenje imanja prepuštao je najčešće robovima, čiji je rad nadgledao upravnik imanja (vilĭcus).

Ove promene rezultat su drugog punskog rata, koji je proizveo ogromne ljudske žrtve, ali i migracije seoskog stanovništva u gradove te uništenje poljoprivrede u nekim oblastima, posebno u srednjoj i južnoj Italiji. Ali ni posle 201. st. e. za italsku populaciju nije nastupio mir. U potonjim decenijama Rim je iz godine u godinu vodio ratove koji su zahtevali takvu mobilizaciju vojnika koja u istoriji nema paralela po svom trajanju i po proporciji regrutovanog stanovništva. Tokom 150 godina posle rata s Hanibalom Rimljani su redovno opremali vojske koje su svake godine činile oko 13 odsto odraslog muškog stanovništva. Regrutovanje je italske seljake odvodilo s njihovih imanja. Mnogi se nikada nisu vratili; neki su preseljeni u kolonije u dolini reke Pad; drugi su otišli u gradove.

Da bi se nadomestili seljaci, dovođeni su robovi u ogromnim brojevima, a sve više italske zemlje pretvarano je u rimsku državnu zemlju (ager publĭcus), koja se iznajmljivala. Veliki deo te zemlje zaposeli su bogati Rimljani, što je dovelo do društveno-ekonomske krize, koju su pokušali rešiti braća Tiberije i Gaj Grakho. Senatori i drugi ljudi višeg staleža ulagali su novac pre svega u zemljoradnju, koja je smatrana sigunijim i uglednijim zanimanjem od zanatstva ili trgovine. Osim toga, senatorima je i zakonom bila ograničena mogućnost bavljenja trgovinom. Zato su bogati Rimljani koristili ratne prihode da otkupe imanja svojih siromašnijih suseda. Tako su od 1. veka st. e. nastajale latifundije, veliki zemljišni posedi, koje su u doba carstva sasvim preovladale. U vreme prelaska s republike na carstvo domaći proizvodi bili su dovoljni da prehrane italsko stanovništvo; samo se žito i dalje uvozilo.

Seosko gazdinstvo zvalo se u Rimu villa rustĭca. Zapremalo je prostor od oko 600 kvadratnih metara, a sastojalo se od jednog dvorišta oko koga su bile grupisane prostorije za stanovanje, štale i prostorije za preradu poljoprivrednih proizvoda. Malo se zna o životu običnih seljaka. Antički pisci daju idilične i uglavnom netačne opise seoskog života. Seljak je verovatno naporno radio tokom sedam dana, a zatim bi na tržišni dan (nundīnae) išao u grad kako bi prodao višak proizvoda, sreo se s prijateljima i čuo novosti. Njegova žena brinula se o kući i porodici, te nadgledala robove. Seoske svečanosti pružale su priliku za ugodan predah od teškog rada.

Više znamo o životu veleposednika. On je većinu vremena bio odsutan sa svog imanja, čije je vođenje poveravao upravniku (vilĭcus), koji je obično bio rob ili oslobođenik. Ovaj je upravljao čitavom četom ljudi, koji su činili »seosku porodicu« (familia rustĭca): tu su bili računovođa, razni nadzornici, robovi koji su pripremali hranu, održavali odeću, pa čak i lekari i veterinari. Tu su, najzad, bili i robovi i slobodni radnici koji su obavljali poljske radove. Za poznavanje razvoja poljoprivrede u srednjoj rimskoj republici od velike je važnosti delo o O zemljoradnji (De agricultūra) rimskog državnika i pisca Marka Porcija Katona.

Zanatstvo i građevinarstvo

Važnu ulogu u rimskoj ekonomiji vremenom su poprimili trgovina i zanatstvo. U antici nije bilo mašina, nego se sav posao obavljao ručno, a svaki je predmet pojedinac izrađivao većinom sam. Ipak, u nekim radionicama radio je veći broj ljudi, pretežno robova, koji su mogli među sobom podeliti posao i specijalizovati se samo za jedan njegov deo. Rimsko zanatstvo naročito je napredovalo u doba carstva, kad Rim postaje svetska metropola. Rim je bio najveći grad predindustrijske Evrope, u kojem je tokom carskog perioda živelo oko milion stanovnika. Mnogobrojno gradsko stanovništvo nije mogla zadovoljiti proizvodnja italskih zanatlija, tako da su se mnogi predmeti uvozili iz provincija. Na taj je način Rim posredno podsticao razvoj zanatstva u svim delovima carstva, a mreža kopnenih i pomorskih puteva omogućavala je veliki razmah trgovine.

U samom Rimu bilo je razvijeno građevinarstvo. Pored privatnih građevina neophodnih za smeštaj sve većeg broja stanovnika, od 2. veka st. e. počinje izgradnja javnih objekata u novim razmerama i novim oblicima. U građevinarstvu je radilo na hiljade specijalizovanih radnika ― tu su bili arhitekti (architecti), zidari (structōres), građevinski stolari (fabri tignarii), te radnici za rušenje dotrajalih zgrada i pripremu zemljišta za novu gradnju (subrutōres).

Razvijena je bila i proizvodnja hrane, u koju su bili uključeni proizvođači hrane, dobavljači i prodavači na rimskim pijacama, npr. ribari (piscatōres), mesari (lanii), prodavci ribe (cetarii). Za snabdevanje milionskog stanovništva Rima odećom starali su se lintearii, koji su izrađivali platno, od koga su krojači (vestiarii) šili odela. Obućari su bili specijalizovani ili za mušku obuću (sutōres i caligarii) ili za žensku (fabri solearii). Izradom raznovrsnog nakita i skupocenog posuđa bavili su se zlatari (aurifĭces), zanatlije za obradu slonove kosti (eborarii), prstenari (anularii). Odela su čistili fullōnes, platno su bojali tinctōres, a postojali su i kovači (fabri), lončari, kožari itd.

Trgovina

Najvažnija trgovačka razmena odvijala se između Rima i provincija. Određeni proizvodi u kojima je Rim oskudevao morali su se uvoziti, a višak nekih italskih roba prodavao se u provincijama. Posebno je bilo traženo italsko maslinovo ulje, te italska vina, koja su vremenom potisnula i grčka vina i dobro se prodavala na istoku. U Puteoli, u Napuljskom zalivu, izrađivala se ogromna količina proizvoda od metala namenjenih izvozu. S druge strane, milionsko stanovništvo Rima i Italije dobavljalo je žito kao glavnu hranu sa Sicilije i iz Egipta. Zbog značajne potrebe za radnom snagom, veliki je razmah dostigla trgovina robovima. Ruda se uvozila iz Hispanije, a luksuzna roba s istoka. Neki gradovi razvili su se u poznate trgovačke centre, od kojih su se neki specijalizovali za određenu vrstu trgovine.

Tržište je bilo bipolarno: s jedne strane nalazila se gradska sirotinja koja je mogla kupiti samo osnovne namirnice i nekoliko jednostavnih zanatskih proizvoda, a s druge bogataši, koji su sve više tražili luksuznu robu. Zanatlije i trgovci su proizvodili prvenstveno za bogatu manjinu. Trgovačkim i zanatskim radionicama u Rimu upravljali su uglavnom robovi i oslobođenici koje su bogataši doveli u Rim. Mada su Rimljani iz viših društvenih slojeva smatrali da je direktno učestvovanje u tim poslovima ispod njihovog dostojanstva, rado su delili profite tako što su bili vlasnici ovih robova ili tako što su naplaćivali zakupninu radionica koje su posedovali ljudi skromnijeg porekla.

Dugotrajni mir koji je krajem 1. veka st. e. zaveo Avgust pogodovao je razvoju trgovine. Potiskivanje gusarstva i korišćenje vojnih puteva osigurali su bezbednost trgovine. I tada je preovlađivala zemljoradnja, ali je postojalo i mnoštvo radionica, i artikli kao što su tekstil, keramika, crep i papirus proizvodili su se u ogromnim količinama. Od Avgustovog doba počinje i obrada stakla. Većina predmeta proizvodila se za lokalno tržište, ali su oni proizvodi za koje je određena regija bila specijalizovana obično prevazilazili lokalnu potražnju, pa se višak prodavao na drugim mestima. Trgovci su putovali svuda, neki veoma daleko, čak i van granica carstva: na primer, trgovina sa Indijom dostigla je znatne proporcije. Mediteranski je svet bio međusobno povezan kao nikad ranije.

Kopneni i pomorski putevi

Veliki razmah trgovine bio je omogućen odličnom mrežom puteva (viae), koje su Rimljani počeli graditi pre svega u vojne svrhe, uporedo sa osvajanjem novih zemalja. Prema krajevima Apeninskog poluostrva vodilo je nekoliko važnih puteva. Oni su obično nazivani prema državnim činovnicima koji su ih sagradili ili prema mestu u koje su vodili. Tako je Via Appia išla od Rima preko Kapue, Beneventa i Tarenta do jadranske luke Brundizija. Od Kapue na jug prema Siciliji vodila je Via Popilia. Via Salaria presecala je Italiju na pola i vodila na severoistok do jadranske luke Ankone. Via Flaminia išla je do današnjeg Riminija, a od njega prema Milanu Via Aemilia. Uz zapadnu obalu poluostrva prema Genui (današnja Genova) išla je ia Aurelia i njen nastavak Via Aemilia Scauri. Preko dubokih useka ili reka Rimljani su gradili kamene mostove na stubovima ― vijadukte. Putovalo se pešice, na konjima ili kolima, najčešće u grupama zbog opasnosti od drumskih razbojnika. Duž puta su postojale gostionice i prenoćišta (mansio), u kojima su se odmarali i ljudi koji su obavljali dužnost poštara (tabelarii). Na svakih hiljadu koraka nalazio se kameni stub ― miljokaz (milliarium), koji je brojem označavao udaljenost od Rima.

Putovanje morem razvilo se zbog potreba trgovine. Rimske lađe su plovile po Sredozemlju, po Crnom i Crvenom moru, sve do Indije, na zapadu duž obale današnjeg Maroka, a na severozapadu sve do Britanije. Uz povoljan vetar dnevno se prelazilo od 70 do 90 milja. Od Rodosa do Aleksandrije, na primer, putovalo se tri dana, a od Brundizija do Krfa devet sati. Putovalo se najviše od proleća do jeseni, i to uglavnom danju. U većim lukama i na isturenim rtovima podizani su kameni svetionici na čijem je vrhu gorela vatra koja je noću pokazivala put. Luka Rima bila je Ostia na ušću reke Tibera. Na kraju Apijevog puta nalazio se Brundisium, današnji Brindisi, odakle su brodovi kretali u Grčku i dalje na istok. Glavna luka za Hispaniju i Galiju bila je Massilia, današnji Marsej. Poznate su luke bili grčki gradovi Pirej (u Atici) i Efes (u Maloj Aziji), te ostrva Delos, Rodos i Kipar. Najveća luka na Mediteranu bila je Aleksandrija u Egiptu, odakle su prema Rimu kretali veliki teretni brodovi nakrcani žitom.