Prokleta avlija

Za ostala značenja, vidi Prokleta avlija (razvrstavanje).

Prokleta avlija je naziv dela jugoslovenskog književnika Iva Andrića, dobitnika Nobelove nagrade za književnost 1961. godine za životno delo, a pre svega za dela Na Drini Cuprija i Prokleta Avlija. Ovaj roman pripada kasnijem periodu Andrićevog književnog stvaranjam i on se njome opet vraća bosanskoj prošlosti i motivima ljudske tragike i izgubljenosti. S obzirom na koncepciju, likove i kompoziciju, ovo delo ima sve osobine romaneskne strukture, iako se ponekad zbog obima svrstava u pripovetke.

Radnja

U Andrićevoj noveli, Prokleta avlija je naziv poznate carigradske tamnice, u koju je iz neopravdanih razloga dospeo fra-Petar iz Bosne, koga su poslali u Stambol da obavi neke samostanske poslove. Dogodi se da turske vlasti uhvate neko pismo upućeno austrijskom internunciju u Carigradu, u kojem je bilo opisano proganjanje vernika od turske vlasti i sumnja padne na fra-Petra. On bude uhapšen i zatvoren u istražni zatvor – „Prokletu avliju“, gde je ostao dva meseca dok ga nisu poslali dalje.

U „Prokletoj avliji“, fra-Petar upoznaje više ljudi, koji se u ovoj pripovesti pretvaraju u galeriju zanimljivih likova. Tu je upravnik „Proklete avlije“ Latifaga zvani Karađoz, zatvorenik Haim, Jevrejin iz Smirne, pa zatim centralni lik iz ove pripovijetke zatvorenik Ćamil-efendija, bogati mladi Turčin iz Smirne. Fra-Petar saznaje od Haima, mladićevog sugrađanina, da je ovaj zatvoren zbog sumnje da njegovo proučavanje istorije ima za svrhu buntovno spletkarenje protiv sultanovog dvora, što je bilo potpuno neistinito. Mladi Ćamil, sin bogatog Turčina i Grkinje, odmalena se posvetio nauci i samotničkom i asketskom načinu života, koji je posebno potencirala jedna nesrećna i nepreboljena ljubav. Ćamil se, naime, zaljubio u kćer mladog grčkog trgovca, no ovaj je iz nacionalističko-verskih razloga nije hteo dati Turčinu za ženu, nego ju je silom udao za Grka izvan Smirne. Posle tog događaja Ćamil se potpuno zatvorio u sebe i postao neka vrsta osobenjaka. Okružuje se knjigama i baca se na nauku, pokazujući naročit interes za istoriju turske carevine, od koje ga specijalno zanima jedno određeno razdoblje - vreme Bajazita II i Džem-sultana, njegovog brata, kojeg je Bajazit u borbi za presto dvaput porazio u bici. Tada je Džem potražio utočište na ostrvu Rodos, gde su vladali hrišćanski vitezovi. Od tada počinje odiseja Džema, koji kao zarobljenik prelazi iz ruku u ruke raznih evropskih vladara, pa čak i samog pape, a svi ga oni iskorištavaju kao adut protiv turske carevine, tj. prete Bajazitu da će ga pustiti ako ne zadovolji njihove raznorazne zahteve. Na Ćamila posumnjaju da proučava upravo to povesno razdoblje, jer ono ima sličnosti sa sadašnjom situacijom na dvoru, gde sultan takođe ima brata suparnika, kojeg je proglasio maloumnim i drži ga zatočenog. Ćamil je poslat u „Prokletu avliju“, gde upoznaje fra-Petra i ispriča mu život Džem-sultana, tvrdeći da je njegov život identičan s Ćamilovim i da su im sudbine jednake. Nakon nekog vremena odvedu ga u poseban zatvor i tu jedne noći prilikom saslušanja dođe do tuče između njega i policije. Ćamila iznesu – živa ili mrtva – ne zna se. Fra-Petar ga više nikada nije vidio.

Pripovedanje u prokletoj avliji

Kompozicija romana Prokleta avlija je čvrsta, ali i složena. Čvrsta jer se priče, kojih je više, drže usko jedna uz drugu, a složena zbog svoje prstenaste strukture. Više pričalaca i više tačaka gledišta prstenasta kompozicija drži u jednu koherentnu cjelinu. Iz težnje za shvatanjem obuhvatne, 'sveznajuće' priče, često se uvodi više pripovedača koji se dopunjavaju, s tim u vezi više 'izvora istine' u nastojanju da se stvori iluzija o tome da nije narator sveznajuć nego priča.

Višestruki naratori

Objektivni pripovjedač

Recimo da je okvir čitave tabele sam roman, objektivni pripovjedač se nalazi u njegovom prologu i epilogu. Njegov govor je čisto književni i u 3. licu. Sa njegove tačke gledišta dat nam je opis groblja na početku Zima je, sneg zameo sve do kućnih vrata i epilog Dalje! Piši: jedna testera od čelika, mala njemačka. Jedna! čini okosnicu romana i nalazi se izvan svijeta Proklete avlije.

Neimenovani mladić

Neimenovani mladić je lik koji je vrlo vješto 'uvučen' u paletu ostalih likova. On je posrednik između pripovjedača i fra-Petra, pripovjedač se njime služi kao nijemim svjedokom fra-Petrovih pričanja. Mladić je spona između prikazanog svijeta u Avliji i realnog svijeta u kome je fra-Petar o Avliji pričao i umro. Tehnikom retrospekcije prikazuje nam dešavanja u Avliji. Sledećeg pripovjedača uvodi nam upravo Mladić rečenicom Najbolje je ipak pustiti čoveka da priča slobodno.

Fra Petar

Fra Petrova priča je osnovna u romanu, kroz njegovo pričanje Mladiću saznajemo kako o njemu tako i o stanovnicima Avlije. On priču gradi prema redosledu kojim pojedine elemente uočava ili saznaje. Ni kriv ni dužan dopao je tamnice, u takvoj situaciji počinje duhovno da živi i da duhovno se spasava pomoću prijateljstva sa Ćamilom koji mu priča svoju priču o Džem-sultanu. Fra-Petar ne priča 'priče radi' već zato što osjeća potrebu da Bezimenom mladiću ostavi priču o Prokletoj avliji i stradanju mladog Ćamila.

Haim

Sledeći pripovjedač koji čini jednu od karika prstenaste kompozicije je Haim. Kao i ostali likovi u Avliji prikazan je sa tačke gledišta fra-Petra. Koliko je volio da govori nalazimo u konstataciji fra-Petra Ova njegova govorljivost i dovela ga je ovamo. Njegovo kazivanje je temeljno, uvjerljivo, potkrijepljeno činjenicama čak i detaljima. Njegova funkcija kao naratora je da pruži informacije o Ćamilu i o uzrocima te tragičnosti kako bi se, time predstava o Prokletoj avliji, o njenoj namjeni i besmislenosti, što potpunije stvorila u svijesti čitaoca.

Ćamilova sudbina je u središtu priče, ali ta priča ima šire umjetničko značenje od obične pojedinačne sudbine: individualno podiže na nivo opšteg, povezuje prošlost i sadanjšost, uticaj totalitarnog društva na identitet lličnosti, tamnica- krivica i nevinost, patologija straha, ljepota i veličina prijateljstva. Preko priče o čovjeku koji živi sa knjigama, i priče o istorijskom sukobu Bajazita i Džema, uranja se u drevnu Priču o 'braći-neprijateljima' koja traje Otkako je sveta i veka U želji da priča o Džem-sultanu ne nestane zajedno s njim, Ćamil, priča Bez uvoda u vidljive veze, bez vremenskog reda

Priča je kod Andrića svojevrstan sadržaj njegovog pripovijedanja. Prokleta avlija je priča o pričanjima različitih ljudi, fra-Petar zbližava se sa nesrećnim Ćamilom upravo pomoću njegove priče. Iz predjela mašte u koji ga je odvelo Ćamilova pričanje, fra-Petru i sve na zemlji počinje da izgleda drugačije. Za njega se Prokleta avlija na čudan način preobražava u nagovještaj slobode i beskraja. Kao da mu je tek priča otvorila oči za ljepotu stambolske zore, kada nebo porumeni i siđe na zemlju. Jer iza svakog pričanja ostaje zvučni oreol koji lebdi u vazduhu i onda kada je izgovorena riječ ugasla.

U Prokletoj avliji osjeća se prisustvo tradicije usmenog pripovijedanja, u njoj je Andrić pronašao svoj stilski uzor koji će biti najživotniji. Istorija predstavlja materijal kolektivnog pamćenja. Ali iz nje se pamti samo ono što je blisko ljudskoj mašti i od čega ona može da stvori legendu. Legenda nastaje tek kad događaj prođe, a narodni pripovjedač je svojim 'maštarskim pričama' kiti i gradi da bi ih duže pamtio. U toj osobini Andrić je nalazio svoje stilske i pripovjedačke modele. On se nije individualistički odvajao od naslijeđenih i raširenih kulturnih oblika već je osluškivao legende i način pripovijedanja u njima. U krvavoj istoriji, zatvoreničkoj siituaciji opet je neka legenda ono što je osmišljava i pomaže čovjeku da preživi. Legendom Andrić uobličava takvo sudbinsko iskustvo zajedničko mnogim generacijama.

U svim pričanjima u Prokletoj avliji preovlađuje treće lice, koje se samo povremeno prekida uvođenjem prvog lica tj. neposrednim navođenjem onoga što neki od naratora i govori. Džadžić primjećuje kako u Prokletoj avliji nema dijaloga. Fra-Petar ne može i ne želi da vodi dijalog. On prihvata tuđe monologe i nijemo ih komentariše. On svuda traži, nalazi i vidi začetak i posledice nepromišljenog govora, i zna cenu kojom se takav govor plaća. On pripovijeda o događajima, ali tek kada su oni daleko iza njega, kad može da ih iskaže i gramatičkim vremenom prošlim.

Govoreći o tačkama gledišta za Andrića je karakteristična ta udaljena ili visoka tačka sa koje on mirno opisuje stvarnost ljudi jednog vremena. Sa te tačke on kreće u pripovijedanje, približava se pojedinim događajima i predmetima, ali nikad ne zaboravlja tu svoju 'visoku tačku', kao svoju osnovnu perspektivu hroničara. Klasičan primjer u tom pogledu predstavlja početak Proklete avlije. Najprije opisuje izgled groblja, postepeno sužavajući svoj pogled na ćeliju. Opis je obojen lirskim doživljajem belina spoljnjeg sveta tu se meša sa dremljivom senkom koja vlada u ćeliji, a tišina dobro druguje sa tihom šumom njegovih mnogobrojnih časovnika koji još rade, dok su se neki, nenavijeni, već zaustavili.

Svaki put kad se objektivni pripovjedač posluži nekim govornim elementom koji pripada likovima u djelu, kada pređe na njihovu tačku gledišta, on taj govor stavlja među navodnike. Međutim, nekad se ta perspektivna udaljenost ukida. Kad se nalazimo unutar središnje priče, u osnovnome imaginativno-književnom svijetu, a to je svijet Avlije, perspektivna udaljenost između govora objektivnog pripovjedača i govora likova smanjuje se gotovo ukida u korist objektivnog pripovjedača, a prije početka te priče i poslije nje- razlike se ponovo uspostavljaju. Tako bismo mogli bez ikakvih ograda da kažemo: na okvirima Proklete avlije likovi govore ijekavski i sa lokalno-dijalekatskim elementima, a u njenome osnovnom tekstu oba se ova jezička momenta ukidaju za sve likove. Jednostavnost Andrićevog pripovijedanja je jedan od presudnih razloga popularnosti njegovog djela.

Ekranizacija

Prokleta avlija je godine 1984. ekranizirana u obliku TV-drame koju je producirala Radiotelevizija Beograd i prikazala na mreži JRT.