Istorija Mitropolije dabrobosanske
Dabarsku eparhiju sa sjedištem u manastiru Banji kod Priboja na Limu, osnovao je Sveti Sava 1220. godine. Podaci o dabarskim episkopima su dosta oskudni. Najpotpunije podatke o njima dao je šumadijski episkop Sava u djelu „Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog vijeka“.
Istorijat uredi
Do sada se zna za sljedeće dabarske episkope: Hristofor, Joanikije, Metodije, Nikola I, Jovan I, Spiridon, Isaija I, Jovan II, Jovan III, Isaija II, Gavrilo, Jovan IV, Nikola II i Nikola III.
Danas se ne može pouzdano utvrditi kada je Dabarska eparhija uzdignuta na rang mitropolije. Možda se to dogodilo 1346. kada je proglašena Srpska patrijaršija, a možda i mnogo kasnije.
Padom srpskih zemalja pod tursku vlast u 15. vijeku, počelo je i širenje jurisdikcije Ohridske arhiepiskopije na eparhije Pećke patrijaršije. Pokušaji smederevskog mitropolita Pavla, tridesetih godina 16. vijeka, da obnovi Pećku patrijaršiju završili su se neuspjehom. Njegov rad je osuđen na Arhijerejskom saboru 1532. godine. Saboru je predsedavao ohridski arhiepiskop Prohor, a u radu sabora učestvovao je bosanski mitropolit Marko. Iako propao, pokušaj smederevskog mitropolita Pavla bio je od velikog značaja. Turcima je jasno stavljeno do znanja da se srpsko sveštenstvo ne miri sa gubljenjem crkvene samostalnosti. S druge strane, pri Porti se došlo do uvjerenja da bi uspostavljanje normalnog stanja u Pećkoj patrijaršiji uticalo na miroljubiv stav srpskog naroda prema turskim vlastima, što bi koristilo učvršćivanju vlasti i daljim osvajanjima. U takvim okolnostima došlo je 1557. do obnavljanja Pećke patrijaršije. Za prvog patrijarha izabran je Makarije Sokolović (1557—1571).
Jurisdikcija obnovljene Pećke patrijaršije prostirala se na sve srpske zemlje pod Turcima. Skoro cijeli srpski narod došao je tada pod vlast Pećke patrijaršije. Uspostavljajući redovno stanje u Patrijaršiji, patrijarh Makarije je izveo novu organizaciju Crkve. Bosna i Dalmacija, osim zvorničke oblasti, gdje je postojala episkopija, došle su pod duhovnu vlast dabarskog, odnosno dabrobosanskog mitropolita. Nikodim Milaš piše da za „dalmatinske Srbe nije postavljen zaseban episkop, nego da su oni podređeni bili dabrobosanskom mitropolitu, koji je u to doba imao svoje sjedište u manastiru Rmnju, i koji je vršio nad dalmatinskom crkvom vlast kao egzarh pećkog srpskog patrijarha”. Mitropolit je imao svog zamjenika u Dalmaciji u licu igumana manastira Krke.
Mitropoliti dabrobosanski uredi
Prvi dabarski arhijerej poslije obnavljanja Pećke patrijaršije bio je Varlam (oko 1557). Stolovao je u manastiru Banji. Oko 1573. pominje se dabrobosanski mitropolit Simeon, za koga se zna zahvaljujući jednom njegovom pismu na kome se potpisao kao „mitropolit dabrobosanski, zvornički, kliški i cijele Dalmacije”. Dvije godine kasnije pominje se mitropolit Josif, koji je umro 15. maja 1575. u manastiru Banji. Njegov nasljednik Gavrilo Avramović (1575—1588), prenosi episkopsku stolicu iz manastira Banje u zapadnu Bosnu, u manastir Rmanj, na tromeđi Bosne, Like i Dalmacije. On je 1578, kao egzarh pećkog patrijarha za Dalmaciju postavio novog igumana manastira Krke. Mitropolit Gavrilo je zajedno sa monasima napustio manastir Rmanj i pobjegao u Hrvatsku. Kada je to bilo, ne zna se tačno. Poslije mitropolita Gavrila pominje se mitropolit Petronije (1578—1589), koji je upravljao Dabrobosanskom eparhijom iz manastira Banje. I poslije njega mnogo mitropolita će sjediti u manastiru Banji. Mitropolit Aksentije je upravljao Dabrobosanskom eparhijom od 1589. do 1601. godine. Iz sačuvanih zapisa o njemu vidi se da je bio knjigoljubac i priložnik manastira. Za mitropolita Teodora doznajemo iz jednog zapisa na knjizi koju je pisao monah Danilo u manastiru Liplje. Ime ovog mitropolita se pominje i u zapisu na panegiriku u manastiru Beočinu. Bio je dabrobosanski mitropolit od 1601. do 1619. godine. Godine 1620. u zapisu na kivotu manastira Orahovice pominje se mitropolit dabarski Makarije. Nije poznato koliko je dugo bio na katedri dabrobosanskih mitropolita. Poslije mitropolita Makarija u nekoliko zapisa pominje se bosanski mitropolit Isaija, koji je najvjerovatnije bio mitropolit od 1627. do 1635. godine. Ko je nasledio mitropolita Isaiju ne zna se. Manojlo Grbić u knjizi „Karlovačko vladičanstvo“, knj. I, pominje bosanskog mitropolita Gavrila (Predojevića), koji je 1638. sa đakonom Savom Stanisavljevićem prešao iz manastira Rmnja u Hrvatsku i nastanio se u manastiru Marči. Iz pomenutog dela episkopa šumadijskog Save doznajemo za mitropolita bosanskog Isaiju II (1640—1655). Zatim slede: Longin (1656—1666), Hristofor (1666—1681), Atanasije Ljubojević (1681—1688), Visarion II (1690—1708). Mitropolit Visarion je posle Seobe Srba 1693. preneo sedište eparhije u Sarajevo. U Sarajevu su stolovali: Isaija III (1708—1709), Mojsije Petrović (1709—1713), Melentije Umiljenović (1713—1740), Gavrilo Mihić Mihailović (1741—1752), Pajsije Lazarević (1752—1759), Vasilije Jovanović Brkić (1760—1763), Dionisije (1763) i Serafim (1766—1767).
Grci — dabrobosanski mitropoliti uredi
Dugo se mislilo da je Dionisije bio posljednji Srbin mitropolit dabrobosanski prije dolaska Grka (fanariota). Smatralo se da je prvi Grk na katedri dabrobosanskih mitropolita bio mitropolit Serafim, sa još nekoliko grčkih arhijereja, potpisnik molbe upućene pećkom patrijarhu Kaliniku II, da se Pećka patrijaršija ugasi i potčini Carigradskoj. Međutim, Svetozar Dušanić je dokazivao da je mitropolit Serafim bio Srbin i da je ustoličen prije septembra 1766. godine. Prema tome, mitropolit Serafim je bio posljednji Srbin dabrobosanski mitropolit, a mitropolit Danilo, njegov naslednik, bio je prvi Grk na tom položaju.
Mitropolit Danilo se pominje kao dabrobosanski mitropolit 1769. godine. Nije poznato koliko se dugo zadržao na ovoj katedri. Poslije mitropolita Danila pominje se mitropolit Kirilo, koji je dobio od sultana berat 24. maja 1776. godine. U ovom beratu su upisana mjesta koja su ulazila u sastav Dabrobosanske mitropolije. To su: Visoko, Travnik, Jajce, Jezero, Lijevno, Glamoč, Vakuf, Stari Majdan, Maglaj, Srebrenica, Višegrad, Nova Varoš „sa svima selima i međama”. Mitropolit Kirilo je dobrovoljno ustupio mjesto svome nasljedniku Pajsiju, kome je berat izdat 29. marta 1780. godine. U beratu za mitropolita Pajsija piše da je vrijedan, da dobro poznaje vjerske obrede i narodne običaje, da je vješt da čuva raju i obavlja njene poslove i da je izabran od patrijarha sa episkopskim zborom. Njemu se pripisuju zasluge za opravku sarajevske crkve nastradale u požaru. Mitropolita Pajsija je nasledio Kalinik kome je izdat berat 13. novembra 1802. godine. U njegovo vrijeme je izbio Prvi srpski ustanak, koji je imao velikog odjeka i među Srbima u Bosni. Iz jednog fermana upućenog sarajevskom kadiji, 5. februara 1808, doznajemo da je mitropolit Kalinik bio u Carigradu radi nekih poslova i da mu je, na molbu patrijarha i Svetog sinoda, za nasljednika određen zvornički mitropolit Evgenije. Kako su podaci o ovome arhijereju oskudni, može biti da je on zamjenjivao mitropolita Kalinika samo za vrijeme njegovog boravka u Carigradu.
U vrijeme mitropolita Kalinika u Bosni se pojavio Venedikt Kraljević, koji je skupljao milostinju za sinajske kaluđere. Kraljeviću je pošlo za rukom da potkupi sekretara mitropolita Kalinika, koji je falsifikovao patrijarhovu gramatu izdatu za posvećenje u episkopsko dostojanstvo protosinđela Antima. U gramati je izbrisano ime protosinđela Antima i unijeto ime Venedikta Kraljevića. Poslije toga je mitropolit Kalinik sa mitropolitima prizrenskim i hercegovačkim 1806. hirotonisao Kraljevića davši mu titulu episkopa kratovskog. Mitropolit Kalinik je ustupio upravu dabrobosanske mitropolije Kraljeviću za 4.500 groša i povukao se u Carigrad. Međutim, Kraljević nije dugo ostao u Bosni. Pošto je radio na podizanju ustanka, pobjegao je iz Bosne u Slavoniju.
Od Kraljevićevog napuštanja Bosne pa do 1816, katedra dabrobosanskih mitropolita je bila upražnjena. Iste godine 25. oktobra sultan je izdao berat novom mitropolitu Venijaminu. Upravljao je mitropolijom do smrti ostavivši lijepu uspomenu o sebi. Po mišljenju jednog broja istoričara, mitropolit Venijamin je umro 1834. godine. Međutim, iz jedne listine carigradskog patrijarha, izdate maja mjeseca 1835, vidimo da je mitropolit Venijamin bio još u životu. Vjerovatno je umro 1835. godine. Prema tome, berat novom sarajevskom mitropolitu Amvrosiju nije, kako se tvrdilo, mogao biti izdat 10. oktobra 1834, već poslije maja 1835. godine.
Mitropolit Amvrosije rođen je 1791. u Enosu, Rumelija. Na katedri dabrobosanskih mitropolita bio je od 1835. do 1841. godine. Ostao je u uspomeni kao dobar episkop, čuvao je pastvu i štitio je od nasilja. Zbog toga je došao u sukob sa turskim vlastima, pa je uklonjen sa mitropolitskog trona. Na njegovo mjesto Carigradska patrijaršija postavila je 1841. dotadašnjeg mitropolita samokovskog Ignjatija. Posljednji pomen o mitropolitu Ignjatiju datira iz 1851, kada je za igumana manastira Gomionice postavio jeromonaha Dionisija. Nasledio ga je Prokopije. Bio je pet godina na katedri dabrobosanskih mitropolita — od 1851. do 1856. godine. Zbog sukoba sa Sarajevskom crkvenom opštinom oko proširenja crkve, Carigradska patrijaršija ga je povukla. Za novog mitropolita je postavljen Dionisije (1856—1860). Ostao je u lijepoj uspomeni po naporima na prosvetnom i kulturnom uzdizanju svoje pastve.
Prvi pomen o Dionisijevom nasledniku Ignjatiju II je iz novembra 1860. godine. On se te godine potpisao, sa ostalim arhijerejima Svetog sinoda u Carigradu, na poslanici patrijarha Joakima II upućenoj vjernima Dabarske eparhije, u kojoj se od njih zahtijeva da podignu svome mitropolitu Genadiju dvor, kako bi mu omogućili da stalno boravi među njima. Za ime mitropolita Ignjatija II vezano je otvaranje Banjalučke bogoslovije 1866. godine. Za izdržavanje škole dao je veliki prilog u iznosu od 1.000 cesarskih dukata. Umro je 1868. u Banjoj Luci.
Poslije smrti mitropolita Ignjatija II za mitropolita dabrobosanskog je postavljen mitropolit zvorničko-tuzlanski Dionisije II (Ilijević) 1868—1871. godine. Zbog nesporazuma sa Sarajevskom crkvenom opštinom uklonjen je sa svoga položaja. Po želji eparhiota Zvorničko-tuzlanske eparhije ponovo se vratio u Tuzlu. Posle premještanja mitropolita Dionisija u Tuzlu, Carigradska patrijaršija je za mitropolita dabrobosanskog postavila dotadašnjeg mitropolita zvorničko-tuzlanskog Pajsija. Na eparhiji je ostao dvije godine. Umro je 1874. godine.
Posljednji mitropolit Grk u Sarajevu bio je Antim (1874—1880). U njegovo vrijeme, odlukom Berlinskog kongresa (1878), Austrougarska je okupirala Bosnu i Hercegovinu. Tako je Bosna i Hercegovina dobila novog gospodara — umjesto Turske Austrougarsku. Iako je došlo do promjene gospodara, Bosna i Hercegovina je i dalje ostala pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije. Na osnovu konvencije sklopljene između Austrougarske i Carigradske patrijaršije 1880, mitropolit Antim je ustupio svoje mjesto Savi Kosanoviću, prvom Srbinu mitropolitu dabrobosanskom poslije više od sto godina.
Mitropolija dabrobosanska (od 1880) uredi
Mitropolit Sava Kosanović je upravljao Dabrobosanskom mitropolijom od 1881. do 1885, kada je pod pritiskom vlasti podnio ostavku. Za njegovog nasljednika je izabran Georgije Nikolajević (1885—1896). Iako je izabran za mitropolita u poodmaklim godinama, bio je veoma aktivan. Ostao je upamćen kao veliki narodni dobrotvor. Poslije smrti mitropolita Georgija za dabrobosanskog mitropolita je izabran dotadašnji mitropolit zvorničko-tuzlanski Nikolaj Mandić (1896—1907). Za vrijeme mitropolita Mandića došlo je do promjene granice dabrobosanske mitropolije. Sela Konjičkog kotara izdvojena su od Dabrobosanske mitropolije i pripojena Zahumsko-hercegovačkoj mitropoliji, a od Zahumsko-hercegovačke je uzeto Rudo i pripojeno Dabrobosanskoj mitropoliji. Na molbu mitropolita Mandića, carigradski patrijarh Konstantin sa Svetim sinodom 1899. godine od dijelova Dabrobosanske mitropolije osnovao je četvrtu mitropoliju u Bosni i Hercegovini — Banjalučko-bihaćku. Mandić je umro u 67. godini. Za njegovog nasljednika je izabran banjalučko-bihaćki mitropolit Evgenije Letica (1908—1920). Na tronu sarajevskih mitropolita bio je u vrijeme Prvog svjetskog rata, u kome je Srpska crkva mnogo postradala. Povukao se u mirovinu 4. avgusta 1920. godine. Iste godine vaspostavljena je Srpska patrijaršija, a za dabrobosanskog mitropolita je izabran mitropolit zahumsko-hercegovački Petar Zimonjić (1920—1941). Za njegovo vrijeme izvedena je organizacija i ujednačavanje zakonodavstva Srpske pravoslavne crkve. Zakon o Srpskoj pravoslavnoj crkvi donijet je 1929, a Crkveni ustav 1931. godine. Novim Ustavom izvršena je nova arondacija eparhija. Od Dabrobosanske eparhije izdvojeni su livanjski i glamočki srez i pripojeni Dalmatinskoj, a jajački i mrkonjićgradski pripojeni su Banjalučkoj eparhiji. Dabrobosanska eparhija je dobila od Zahumsko-hercegovačke fočanski i čajnički srez; od Raško-prizrenske pribojski, novovaroški i mileševski; od Pećke pljevaljski.
Od donošenja novog Ustava nije prošlo ni deset godina a došla je nesrećna 1941 — Drugi svjetski rat. Eparhije Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini su se našle u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Odmah po preuzimanju vlasti ustaše su počele besprimjernu hajku na Srbe. U ovom vremenu nečuvenih stradanja ubijen je 1941. mitropolit Petar. Iz dabrobosanske eparhije ubijeno je u toku rata 27 sveštenika. Do novog ustoličenja dabrobosanskom eparhijom je administrirao episkop zvorničko-tuzlanski Nektarije Krulj. U to vrijeme, 1947, od Dabrobosanske eparhije izdvojeni su srezovi: pljevaljski, novovaroški, pribojski i prijepoljski i pripojeni novoosnovanoj Budimljansko-polimskoj eparhiji. Eparhija je konačno popunjena 1951. godine. Za mitropolita je izabran Nektarije Krulj (1951—1966). Pet godina po njegovom izboru ukinuta je Budimljansko-polimska eparhija, a srezovi: pljevaljski, novovaroški, pribojski i prijepoljski vraćeni su Dabrobosanskoj eparhiji. Mitropolit Nektarije je umro 1966. godine. Za novog mitropolita je izabran episkop zahumsko-hercegovački Vladislav Mitrović (1967—1992). Penzionisan je 1992. zbog bolesti. Iste godine Sveti arhijerejski sabor je obnovio Budimljansko-polimsku eparhiju pod nazivom Eparhija mileševska. U sastav eparhije ušli su dijelovi Eparhije dabrobosanske, koji su od 1947. do 1956. pripadali Budimljansko-polimskoj eparhiji. Na istom Saboru za dabrobosanskog mitropolita izabran je episkop dalmatinski Nikolaj Mrđa.
U posljednjem ratu od 1991. do 1995, Dabrobosanska mitropolija je mnogo postradala. Porušeno je 23, a oštećeno 13 hramova. Srušeno je 11 parohijskih domova i ostalih crkvenih zdanja, dok su tri parohijska doma oštećena. Zbog ratnih dejstava mitropolit Nikolaj je privremeno prenio sjedište eparhije iz Sarajeva u Sokolac.