Gradine kod Bosanskog Petrovca

Gradine kod Bosanskog Petrovca su skupina ilirskih tvrđava iz bronzanog ili željeznog doba, na obodima Petrovačkog i Bravskog polja.

Gradine

Graditeljstvo Ilira najmarkantnije svjedoče gradine na dominantnim visovima iznad Petrovačkog polja. Pojam gradina se u toponomastici vezuje za mjesta, gdje su u većoj ili manjoj mjeri, očuvani ostaci utvrđenja - zbjegova (lat. Refugium) ili utvrđenih stalnih naselja. Opšta im je karakteristika da su građene u zavisnosti od konfiguracije terena i raspoloživog građevinskog materijala.

Iz strateških razloga građene su na nepristupačnom terenu, što je omogućavalo kontrolu i odbranu teritorije od napada. Za potpuniju zaštitu od upada štićene su masivnim obodnim, uglavnom kamenim zidovima građenim tehnikom suhozida. Visina zidova kretala se od 2 do 8 metara.

Historija

U predistorijsko vrijeme Petrovačko polje naseljavali su Iliri. Iako sa velikom rezervom, Ivo Bojanovski iznosi mogućnost da je u Petrovačkom Polju živjelo pleme Deuri (Derrioi), ili možda neko drugo manje pleme, jer se radi o manjoj, relativno zatvorenoj geografskoj cjelini, koja je bila "dobro naseljena". Lokacija Deura u ovoj oblasti zasnovana je na Plinijevom spisku, koji Deure ubraja među civitate salonitanskog konventa viribus, kao njegovo najmanje pleme, sa samo 22 dekurije (4.000 do 5.000 stanovnika).

Aleksandar Stipčević, smatra da su se ovdje naselili Japodi (Japodes, Iapydes), na šta upućuje i ime najvećeg vodotoka u polju, ponornice Japage. Japodi su naseljavali veliko područje između Sane na istoku, Zrmanje i Velebita na jugu, Jadranskog mora na zapadu.

Sagledavajući petrovačko-drvarsko područje kao geografsku cjelinu, Salmedin Mesihović smatra da su Sardeati "jedini ilirski narod sa salonitanske konvencije koji dolazi u obzir" da naseljava ovo brdsko-planinsko šumsko i stočarsko područje. Sredinom I. vijeka Sardesti su na ovom području imali 52 dekurija (LII Sardeates), sa oko 13.000 ljudi. Na osnovu činjenice da je na 2. solinskom crkvenom saboru iz 533. god. n. e. spominje Sarziaticum (Sardiaticum), Mesihović pretpostavlja da je moguće da je nakon završetka pravno-političke romanizacije na ovim prostorima, od nekadašnje općinske jedinice peregrine civitas Sardeata razvila municipalna jedinica Sardiaticum koja je zahvatala petrovačko i drvarsko područje, sa središtem u naselju Sarute.

Naseljenost potvrđuje veliki broj ilirskih gradina, a postoji mogućnost da je jedna od njih bio ilirski grad Seretion koji su Rimljani razrušili prilikom konačnog osvajanja ilirskog prostora za vrijeme Batonovog ustanka 9. god.n.e. Na petrovačkom području, prema izvještaju iz 1902 ima ukupno 34 gradine, a prema literaturi iz osamdeseth godina, ima ih još 14, pa se smatra da je u to vrijeme tu mogla živjeti brojna populacija od oko 4000 ljudi.

Batonov ustanak

Od 6. do 9. god, nakon tridesetogodišnje rimske okupacije, tokom Batonovog ustanka, Iliri su se posljednji put pokušali oduprijeti rimskom imperijalizmu. Tokom jeseni 8. godine n.e., slomljen je dio ustaničkog pokreta u Panoniji simboličkom predajom Batona Breučkog na obali rijeke Bathinus (Bosna) Tiberiju, vrhovnom zapovjedniku rimskih snaga na ratištu i kasnijem rimskom caru. Već u rano proljeće 9. godine započela je pod zapovjedništvom Germanika, velika ofanziva s ciljem proboja na sjeverozapadnom ratištu (širi prostor Pounja i sjeverozapadne Bosne), konačno zauzimanje ustaničkih pozicija u dinarskom pojasu, izbijanje u zaleđe srednjeg Jadrana i konačno, spojanje sa Salonom i Naronom

Tadašnja zbivanja u Iliriku ostala su zapisana u “Rimskoj historiji” od Kasija Diona. Glavne borbe vođene su za ustanička uporišta Splonum i Raetinium koje su i detaljno opisane. Zatim su pod Germanikovim zapovjedništvom, mnogo lakše pokoreni Seretion i "neka druga mjesta", koje je Tiberije već jednom opsjedao, ali nije zauzeo. Tri spomenuta naselja predstavljala su okosnicu odbrambene linije na sjeverozapadnom pravcu ustaničkog područja i zbog njihovog pada prodor u unutrašnjost bio je olakšan.

Zbog nedovoljne istraženosti, lokacija ove tri gradine nije tačno određene. Za Splonum se smatra da bi mogao biti na Kekića Glavici, Gornji Petrovići, Bosanska Krupa, sa dugim kontinuitetom od kasnog bronzanog doba zaključno sa rimskom vladavinom, ili Marešova (Pilipovića Glavica), Grmuša-Srbljani, Bihać.

Najvjerojatnije je da se gradina Raetinium nalazila na prostoru lokaliteta Sokolac, sa lijeve strane Une, odmah zapadno iznad bihaćkog naselja Golubića.

Pošto je Grmeč pun gradinskih naselja, realna je mogućnost da su Seretion i “druga naselja”, koja su u toku ove operacije bila zauzeta, situirana na grmečkom i srednjounskom prostoru. Planina Grmeč po svojim geografskim osobinama predstavlja odličan odbrambeni položaj.

Spisak ilirskih gradina

Na oodu Petrovačkog polja

Gradina u Kršu, Oraško Brdo sa platoom veličine 580x284.m, koji je bio branjen višestrukim, mjestimično petostrukim bedemima.

Duliba, Prkosi-Vaganac, dimenzija 50x20, nalazi se na uzvišenju brda Lupina. Na zapadu odvojena vještačkim jarkom širine 6-7 m. i dubine 8 m, bez tragova bedema. Sa tri strane okružena je nizom manjih, naizmjeničnih terasa. Pronađen je veći broj ulomaka keramike.

Mali Zapatak, Prkosi. Na njoj je nađeno 50 narukvica od bronzane žice, jedna je sačuvana sa 5 navoja.

Grad-Čovka, Prkosi, s ostacima suhozida

Gradina Crkvine, Vrtoče, nalazi se na ravnoj uzvisini od 711 metara nadmorske visine, koja je opasana nasipom, podignutim od kamena i zemlje, a sastoji se od unutrašnjeg grada, i predgrađa. Oblik joj je elipsa, koja se na jugu završava rtom. Duga je od sjevera prema jugu 295m, pri najvišoj širini od 140m. Nasipi su visinu od 1m iznutra, a oko 2m izvana. Tu je Vjenceslav Radimski pronašao poklopac rimskog sarkofaga.

Čučevo, Vrtoče. Nalazi se na nadmorskoj visini od 1091 m, na najvišoj ošumljenoj, ali vrlo kamenitoj glavici brda Čučeva. Sastoji se od manjeg unutarnjeg grada i od većeg predgrađa, koji su opasana 2-3 metra visokim kamenitim nasipom, a sa južne i zapadne strane dovoljno zaštićena okomitim stijenama. Ukupna dužina tvrđave od jugoistoka prema sjeveroistoku iznosi 360m, a najviša joj je širina na južnom kraju 170m.

Poprečni nasip, koji unutrašnji grad dijeli od predgrađa nije podignut od prikupljenog kamenja kao ostali nasipi, nego se sastoji od velikih kamenitih šuljeva i hribina. U južnom dijelu predgrađa ima još drugih kamenitih nasipa raznog pravca. U unutarnjem prostoru tvrđave nije po površini nađen keramički materijal, pa se smatra da ova gradina koja je tako daleko od svakog prometa i na tako visokom mjestu podignuta, nije bila naseobina već samo sklonište.

Velika i Mala gradina, Bjelaj, nalaze se na platou na kojem je u srednjem vijeku podignut stari grad Bjelaj, proglašen za nacionalni spomenik BiH. Cijeli lokalitet, ni prahistorijski, ni srednjovjekovni, nije istraživan.

Gradinica (Gradić), Bjelajski Vaganac, utvrđena suhozidnim kamenim zidom.

Gradina, Bjelajski Vaganac, ilirska gradina i rimsko naselje. Pronađena prahistorijska keramika i rimska cigla

Gradinica Zelinovac, Lastve, je praistorijska gradina, čiji je naseobinski prostor branjen kamenim zidom (oko 200x400m). Unutar se nalazila jedna mala tvrđava, takođe, opasana bedemom dimenzija 80x50 m.

Velika Gradina, Lastve, je jedno od najvećih gradinskih naselja u sjeverozapadnoj Bosni sa veličinom bedema 480x270m. Bedem je najizrazitiji na istočnoj strani i dostiže visinu između 2-4m, dok je na ostalim stranam sačuvan u tragovima. Širina bedema u osnovi iznosi cca 7m. U gradinu vode tri ulaza, kraj kojih leže velike gromile (tumuli) od nabacanog kamenja.

Mala Gradina, Lastve, je ispod Velike gradine, opasana omanjim krševitim dolačama. Bedem je sa vanjske strane visok 3m a iznutra 0,5m.

Gradina, Lastve, smještena na brdu isturenom u polje, odvojenom strmom udolinom od planinskog masiva. Elipsoidnog je oblika dužine oko 160 m. Utvrđena je kameno-zemljanim bedemom i danas dobro očuvanim. Bedem je najizrazitiji na istočnoj strani, visine 2-4 m i širine pri dnu oko 7 m.

Mala Gradina, Lisčijak, Krnjeuša, je praistorijska gradina i rimska tvrđava. Sa kamenim bedemom, mjestimično s malterom, visine 5-8m. Na uglovima primjetna proširenja (vjerovatno kule). Približne dimenzije su 60x30m. Pred kamenim bedemom pruža se kameno-zemljani bedem visok oko 1,3m.

Velika Gradina, Lisčijak, Krnjeuša, je praistorijska gradina i rimska tvrđava, izdiže se iznad Male Gradina

Gradina, Vranovina, je tvrđava oko čijeg se platoa eliptičnog oblika pruža odbrambeni zid. Sjeverna strana je veoma strma, ostale se supštaju preko tri terase. Površinski su nalaženi fragmetni keramike.

Gradina, Vođenica, impozantne dimenzije 15.000-20.000 m², utvrđena velikim kamenim zidom. Unutar naselja nalazi se manje utvrđenje. Na čitavoj površini nađeni su ulomci keramike i kućnog lijepa.

Grad, Skakavac (Marjanovića) do

Gradina, Skakavac, sa akropoljem, ukupnih dimenzija 300x150m. Utvrđena je kameno-zemljanim bedemom. U jugozapadnom dijelu nalazi se malo utvrđenje promjera oko 40 m.

Veliki Obljaj, Skakavac

Gradić (Gradina) Šainovac, Rašinovac,

Šainovac grad (Gradina Šainovac), Rašinovac, nepravilno ovalnog oblika dimenzija 300x180 m.

Ledenac grad, Rašinovac, je utvrđeno naselje u obliku manjeg uzvišenja, sa zaravnjenim platoom veličin 50x20 m, na brdu Ledenac

Gradić pod Osječenicom, Medeno polje, na platou nepravilnog trouglastog oblika, dužine oko 150 m, sa vrlo sitnim ulomcima keramike.

Gradina Kadinjača, Revenik, je nepravilnog kružnog oblika dimenzija 125x85 m. Sondažno su je ispitivali Branko Gavela i Branka Raunig, Na zapadnoj i jugozapadnoj strani zaštićena je dvostrukim kamenim zidom, na oszalim stranama jednostrukim. Glavni ulaz joj je na južnoj strani, pomoćni na istočnom uglu, dodatno zaštićen bedemom. Na platou je konstantovan kulturni sloj debljine 1,3 m. sa sbstrukcijama kuća od krupnog kamenja. Pronađena je keramika ukrašena gotovo isključivo facetiranjem i alat od kosti.

• Gradina u Koluniću, s unutrašnjim platoom velike površine, nalazi se na ispranom i ogoljenom mjestu koje dominira centralnim dijelom Petrovačkog polja. Ima trostruki zemljani nasip, s ulazom na sjevernoj strani. Širina bedema na zapadnoj strani je 5 m.

Stražbenica, Bukovača, dužine oko 400m. Gradinu su Rimljani pretvorili u svoj logor za kontrolu putnih komunikacija.

Kozila, Drinić, dimenzije 30x30 m, sa bedemom na sjevernoj i južnoj strani, druge dvije strane prirodno zaštićene. Bedem je od krupnog kamenja, visine 4 m. Registrovao ju je Vejsil Ćurčić.

Gradina više Tuka, Kozila, Drinić, smještena na padinama Srnetice, utvrđena petougaono postavljenim kamenim zidom, koji je naročito masivan na sjevernoj i sjeverozapadnoj strani. Na južnoj i jugozapadnoj strani su dva ulaza. Dimenzije su joj 100x80 m. Rijetki nalazi su ulomci keramike.

Na obodu Bravskog polja

Gradina, Bravski Vaganac, naselje kružnog oblika, smješteno na brdu Krstasti vrh, sa nalazima keramike.

Gradina, Bunara, na neravnoj površini 20x50 m. Sa sjevera i juga branjena odbranbenim zidovima, sačuvani i vidljivi do 3 m, dok ostale dvije strane štite duboke vrtače. Pronađena keramika i kućni lijep

Bajramovac, Kapljuh, je utvrđeno naselje zaštićeno velikim bedemom. U blizini se nalazi gomila (Tumul).

Janjilac (Groblje), Janjila, utvrđeno naselje, branjeno zidom sa sjeverne i južne strane, sa druge dvije strane su vrtače. Kružnog je oblika prečnika oko 70 m.

Grad (Gradac), Janjila, je utvrđeno naselje sa suhozidom i dva ulaza. Smješteno je na usamljenom visu u šumi Crni Vrh.

Gradina, Janjila, naselje približno kružnog oblika ptomjera oko 50 m, zaštićeno bedemom i vrtačama na južnoj padini Vučkovića vrha, dominira kotlinom. Nalazi su ulomci keramike.

Gradina 1, Smoljana,

Gradina 2, Smoljana, dimenzije 80x80 m. Potkovičastog je oblika, sa kamenim odbranbenim zidom )samo je južna strana prirodno zaštićena). Površinski nalazi: mnoštvo keramičkih fragmenata, životinjske kosti i kućni lijep. Preko bedema je podignut zid sa malterom i manja kula

Gradina Kecmani, Smoljana,

Gradina Mrđe, Smoljana,

Gradina Omanovac, Smoljana,

Gradina, Krnja Jela, nepravilnog kružnog oblika (60x80) m, zaštićena vrtačama i masivnim kamenim bedemom na zapadnoj i jugozapadnoj strani. Nalazi fragmenti keramike.

Gradić, Bravsko-Jasenovac, smještena na sjevernom dijelu platoa jednog dominantnog brda. Elipsasti kameni bedem branio je plato veličine 50x40 m.

Gradina, Gornje Bravsko, ispod brda Visoki. Jedan polukružni i dva kraća kamena zida povezuju rubove vrtača, omeđuju manji, nepravilno kružni prostor

Pecirski Gradić, Bravsko

Literatura

• Vjenceslav Radimski, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, godina 1894 – s.229-255

Vanjski linkovi

• Krnjeuša - Tragovi starih naselja