Grčka kolonizacija
Grčka kolonizacija označava proces organizovanog osnivanja kolonija, odnosno novih gradova, koje su pokretalipolisi. iz kopnene Grčke u periodu od 8. do 6. veka pne. širom Mediterana i crnomorskog priobalja.
Prvi "datum" u grčkoj istoriji jeste 776. pne., godina prvih Olimpijskih igara. Ovu godinu izračunao je Hipija iz Elide, sofista koji je živeo u 5. veku pne. Ovaj datum i spisak prvih pobednika, koji se sačuvao drugom književnom predajom, verovatno su pouzdani. Među ranim pobednicima na spisku najviše je lokalnih takmičara, uključujući neke Mesenjane. Mesenija je izgubila nezavisnost i potpala pod spartansku vlast tokom 8. veka pne., što dodatno dokazuje pouzdanost spiska pobednika na ranim olimpijskim takmičenjima: teško da bi mesenski pobednici bili izmišljeni u vreme kada Mesenija kao politički entitet više nije postojala. Stoga je jasno da se beleženje podataka i organizovana aktivnost koja je uključvala više od jedne zajednice i koja je bila koncentrisana na jedno svetilište, kao što je Olimpija, može datirati u početak 8. veka pne. Podaci potvrđuju izvestan stepen pismenosti, i ovde takođe nedavni nalazi potvrđuju tradiciju o 8. veku pne. Kup, na kome se nalazi grčki natpis na eubejskom pismu: Ja sam Nestorov kup, može se sa sigurnošću datirati u vreme pre 700. pne. Nađen je na malenom ostrvu Pitekuse (Pithekoussai, kasnije Ishija) u Napuljskom zalivu.
Uzroci kolonizacije uredi
Eubejani su bili prvi pokretači u organizovanoj i zabeleženoj fazi grčke kolonizacije. Ovo se može smatrati potpuno sigurnim, jer arheološki nalazi potvrđuju književnu predaju rimskog istoričara Tita Livija i drugih: eubejska keramika nađena je i na zapadu (u Pitekusama) i na istoku (u današnjem turskom mestu Al-Mina). Ova organizovana faza započela je u Italiji oko 750. pne. i na Siciliji 734. pne. Treba naglasiti reč "organizovana", jer početke grčke kolonizacije svakako treba smestiti u raniji vremenski period. Prvo, arheološki nalazi, kao što je Lefkandi, pokazuju da su se Grci već pre 750. ili 734. pne. susreli sa stanovnicima Italije i Sicilije i sa njima razmenjivali robu. Drugo, Tukidid kaže da je Atina tokom mračnog doba Grčke slala kolonije u Joniju, a arheologija ovo potvrđuje. Međutim, posle osnivanja Kume oko 750. pne. i sicilijskog Naksosa (734. pne.) i Sirakuze (733. pne.) došlo je do prave eksplozije kolonija na svim stranama sveta. Jedini izuzetak predstavljale su one oblasti, kao što su faraonski Egipat i unutrašnjost Anatolije, čiji su stanovnici bili previše napredni u vojnom i političkom pogledu da bi se mogli lako savladati.
Postavlja se pitanje zašto su Grci odjednom počeli da preduzimaju ovakve prekomorske poduhvate. Izgleda da su motivacioni faktor pre svega bili trgovački interesi, pohlepa i čista radoznalost. Starije shvatanje, po kome je arhajska Grčka "izvozila" višak svog stanovništva zbog nekontrolisanog porasta stanovništva, sada se uglavnom odbacuje. Kao prvo, najranije dobro dokumentovane kolonijalne operacije bile su malog obima, suviše malog da bi se u metropoli osetila neka razlika u pogledu gustine naseljenosti. Ovo je svakako tačno za kolonizaciju Kirene u severnoj Africi, koju su osnovali stanovnici ostrva Tere. Drugo, priraštaj u principu nije bio nekontrolisan: veštačka sredstva kontrole stanovništva kao što je infanticid, bila su dostupna, da se i ne spominju modernije tehnike kao što je kontracepcija. Kada se to ima u vidu znatno se smanjuje dokazna vrednost otkrića koja, na primer, pokazuju da je broj grobova u Atici i Argolidi značajno porastao u poznom mračnom dobu, ili da je u 8. veku pne. Atiku pogodila velika suša (što se zaključuje po jednom broju isušenih bunara na atinskoj agori). Zapravo, nije ubedljivo nijedno pojedinačno objašnjenje za kolonizaciju. Političke teškoće kod kuće ponekad su mogle biti važan faktor, kao na primer u Sparti, koja je u 8. veku poslala koloniju u Tarent u Italiji da bi se otarasila jedne neželjene polukastinske grupe. Ali se ne može isključiti ni jednostavna želja za uzbuđenjima i želja da se vidi sveta.
Zapadni Mediteran uredi
Kolonizatorski pokret u periodu od 8. do 6. veka pne. odvijao se u tri pravca: na zapad – na obale Sicilije i Italije, na sever i severoistok – po obalama Helesponta i Propontide i do Crnog mora i, konačno, na jug – u Afriku, gde su stvarno osnovane samo dve kolonije. Zapadni deo obala Sredozmenog mora odavno je privlačio pažnju Grka plodnošću zemlje i relativno povoljnim uslovima za njegovo osvajanje. Od Epira i Korkire Italiju deli moreuz širok samo oko 75 km. Pojedina mesta u Homerovoj Odiseji svedoče o tome da su Grci znali za Siciliju još u doba herojske epohe. U nizu italijanskih oblasti nađeni su ostaci građevina iz mikenske epohe, a veze Sicilije s Kritom potvrđuju mnogi istorijski spomenici.
Južna obala Apeninskog poluostrva i Sicilija odavno su bile gusto naseljene. U južnoj Italiji živeli su Mesapi (u Kalabriji) i Bruti (u Brutiji). Srednja Italija, u koju su takođe počeli prodirati Grci, bila je nastanjena mnogobrojnim plemenima italskog ogranka. Na Siciliji su živeli Sikuli, Sikani i Elimi – plemena bliska Italicima. Kako izgleda, Sikani su prvo živeli u Hispaniji, ali su ih otuda istisli Liguri. Prvobitno su oni zauzimali celo ostrvo, ali su kasnije potisnuti na zapad i na jug od strane Sikula koji su došli iz Italije. Većina naučnika Sikule smatra Italicima, bliskim Latinima, Oscima i Umbrima. Elimska plemena verovatno su bila maloazijskog porekla. Živela su u manjoj planinskoj oblasti na zapadu Sicilije.
Grci su se učvrstili u južnoj i srednjoj Italiji i na ostrvu Siciliji. Na Siciliji su naišli na Feničane, koji su tu osnovali niz faktorija od kojih su Motija, Panorm i Solunt bile najstarije i ostale su feničanske čak i u doba procvata grčkih gradova na Siciliji. Feničani su se, dakle, čvrsto vezali za krajnji zapadni deo ostrva. Istovremeno sa učvršćivanjem Grka u Italiji su se počeli uzdizati i etrurski gradovi. Savez ovih gradova predstavljao je moćnu etrursku državu koja je izvesno vreme potčinila svome uticaju srednju i severnu Italiju i skoro stalno bila u neprijateljskim odnosima sa Grcima. Borba između Grka i Feničana, koji su delovali u isto vreme kada i Etrurci, predstavlja jedan od najvažnijih događaja u ranoj istoriji Mediterana.
Planska kolonizacija zapadnog Mediterana počela je najranije u drugoj polovini 8. veka pne. Kao najstariju grčku koloniju u Italiji tradicija pominje Kumu koja se nalazila na zapadnoj obali (u Kampaniji). Međutim, arheološki nalazi govore da je ta kolonija nastala u otprilike isto vreme kada i ostale grčke kolonije u Italiji i na Siciliji. U osnivanju Kume učestvovali su eubejski gradovi Halkida i Eretrija, a takođe i Kuma Eubejska.
Sicilija uredi
Istočna obala Sicilije bila je tridesetih i dvadesetih godina 8. veka pne. naseljena grčkim kolonistima iz Halkide, Naksosa, Megare i Korinta. Halkida i Naksos osnovali su 734. pne. na Siciliji koloniju Naksos. Iz Naksosa su pri tome uskoro iseljene još dve kolonije: Katana (u podnožju Etne) i Leontina. Početkom 7. veka pne. na obali uskog moreuza koji je delio Siciliju od Italije nikla je kolonija Zankle (kasnije nazvana Mesana), koju su osnovali gusari iz Kume, a kasnije naselili Halkiđani. Zankle je sa svoje strane osnovala koloniju na suprotnoj italijanskoj obali, Regij, čije je stanovništvo kasnije popunjeno Mesenjanima koji se preselili sa Peloponeza kada je Sparta pokorila Meseniju.
Duž severne i istočne obale Sicilije osnovali su Zanklejci i Halkiđani još čitav niz manjih kolonija od kojih su najznačajnije Himera i Taormina (kasnije Tauromenij). Megarani, učesnici halkidske ekspedicije, osnovali su koloniju Megaru Hiblejsku, a osamdeset godina kasnije Megara je ovde naselila još jednu koloniju – Selinunt, koja je odigrala važnu ulogu isturenog položaja u borbi Grka s Kartaginjanima.
Na Siciliju je 734. pne. došla korintska ekspedicija koja je zauzela ostrvo Ortigiju na ulazu u najbolje pristanište Sicilije. Korinćani su odatle prešli na Siciliju i osnovali Sirakuzu, koja je kasnije postala jedan od najvećih i najbogatijih grčih gradova na tom ostrvu. Osnivači Sirakuze najpre su proširili svoju vlast na vrlo plodnu teritoriju koja se graničila s gradom.
Od maloazijskih gradova u kolonizaciji Sicilije učestvovao je samo grad Lind na Rodosu, koji je zajedno s Krićanima početkom 7. veka osnovao na južnoj obali Sicilije grad Gelu. Kasnije (580. pne.) zapadno od Gele osnovan je Akragant (kasnije Agrigent).
Južna Italija uredi
Južna Italija bila je naseljena Grcima već krajem 8. veka pne. U kolonizaciji južne Italije učestvovao je niz grčkih gradova, a takođe i Ahejci koji su bežali sa Peloponeza. Približno u isto vreme Spartanci su osnovali Tarent. Južnoitalske kolonije, kao i one na Siciliji, nikle su skoro u isto vreme. Naseljavanje obale Tarentskog zaliva trajalo je najviše 10-15 godina, a bitan stimulans za ovu kolonizaciju moglo je biti i spartansko osvajanje Mesenije, koje je možda izazvalo onakav talas emigracije kakav je pre četiri stoleća izazvala pretpostavljena najezda Dorana.
Najstarije ahejske kolonije u južnoj Italiji bili su Sibaris i Kroton. Da bi se zaštitili od neprijateljskog Tarenta i da bi sprečili njegove dalje ekspanzionističke težnje, stanovnici Sibarisa su osnovali Metapont, čije su stanovništvo popunili novim ahejskim doseljenicima sa Peloponeza. Kasnije su nametnuli svoju dominaciju i oblasti južno od Metaponta. To je Sibarisu osiguralo prevlast nad celom obalom Tarentskog zaliva.
Kroton je širio svoj uticaj u pravcu juga. Nalazeći se u vrlo plodnoj oblasti, Sibaris i Kroton su pre svega bili zemljoradničke kolonije i takav su karakter sačuvali i kasnije, kada su već stekli izvestan značaj i u trgovini. Oni su uspeli da prošire svoje teritorije ne samo duž obale, već i u unutrašnjost zemlje sve do obale Tirenskog mora. Sibaris je tu, između ostalih, osnovao koloniju Posejdoniju (latinski Paestum). Pod vlašću Sibarisa, po jednim izvorima, nalazilo se 100.000 stanovnka, a po drugima, njih 300.000. I Kroton je raspolagao teritorijom unutar zemlje. Ahejski gradovi Sibaris i Kroton, zajedno sa ahejskim kolonijama koje su zavisile od njih, obrazovali su ahejsku konfederaciju sa središtem u hramu boginje Here, nedaleko od Krotona, koji je imao značaj religijskog centra. Ta konfederacija igrala je izvesnu političku ulogu: ona nije dozvoljavala da se na njenoj teritoriji osnivaju druge grčke kolonije i uspešno je sprečavala širenje Tarenta na jug.
Spartansku koloniju Tarent, prema predanju, osnovala je jedna grupa stanovnika Lakonije koji su bili obespravljeni i lišeni zemljišnih poseda. Stanovnici Tarenta čuvali su sve do 5. veka pne. u svom državnom uređenju mnogo odlika iz spartanskih ustanova. Ubrzo po osnivanju Tarent se pretvorio u snažan ekonomski centar. Grad je imao jednu od najboljih luka u južnoj Italiji, a njegova okolina bila je čuvena po plodnosti. Međutim, nailazeći na otpor, na severu od Mesapa i Japiga, a na zapadu od Ahejaca, Tarent je mogao širiti svoje posede samo u pravcu juga i istoka, gde je i osnovao nekoliko kolonija.
Na krajnjem jugu Apeninskog poluostrva Lokra Opuntska je osamdesetih godina 7. veka pne. osnovala Lokru Epizefirsku. Poput Sibarisa i Krotona, Lokra je proširila svoje posede po celoj okolnoj teritoriji sve do Tirenskog mora.
Za kolonizatorski pokret 8. veka pne. karakteristično je to što grčki kolonisti, usmeravajući sve svoje težnje prema plodnim teritorijama Italije i Sicilije, nisu poklanjali pažnju obližnjim planinskim obalama Akarnanije i Epira. Tek u narednom periodu, kada su na dalji razvitak kolonizacije sve više delovali interesi pomorske trgovine koja se ubrzano širila, i na ovoj će teritoriji nići niz kolonija, uglavnom korintskih.
Helespont uredi
U isto vreme, ili možda nešto kasnije posle kolonizacije zapadnog dela Mediterana, otpočelo je naseljavanje tračkog primorja i obala Helesponta. Uloga pionira i ovde je pripala Halkiđanima. Oni su zauzeli ostrva koja su se nalazila u blizini Halkide, jedno od tri poluostrva Halkidika, Sitoniju, s najvećom kolonijom Toronom. Zapadno poluostrvo Palena bilo je naseljeno Eretrejcima. U kolonizaciji Halkidika krajem 7. i početkom 6. veka pne. učestvovao je i Korint, koji je osnovao Potideju. Istočnu obalu Halkidika zauzeli su polovinom 7. veka pne. stanovnici ostrva Androsa. Kolonije koje su nikle na Halkidiku bile su čisto zemljoradničkog karaktera. Većina tih kolonija nalazila se daleko od morske obale, a od primorskih tek je poneka raspolagala dobrom lukom. Krajem 5. veka pne. među halkidičkim gradovima ističe se Olint kao krupan trgovačko-zanatski centar.
Krajem 8. veka pne., a možda i ranije, u prvoj polovini 8. veka pne., stanovnici Parosa zauzeli su ostrvo Tasos. Pesnik Arhiloh žali se na neplodnost zemlje na tom ostrvu, ali ne pominje njegovo bogatstvo u zlatu. To svedoči o tome da su se na ostrvo najpre doselili zemljoradnici. Kasnije su se Parošani počeli seliti sa Tasosa na obližnje obale Trakije gde su osnovali nekoliko beznačajnih naselja. Dalje, na tračkoj obali, polovinom 7. veka pne. stanovnici Klazomene osnovali su koloniju Abderu, koju su zatim razorili Tračani i ponovo naselili stanovnici grčkog maloazijskog grada Teosa, koji su bežali spasavajući se od Persijanaca. Otprilike u isto vreme Hios je ovde osnovao koloniju Maroneju. Izgleda da je ona osnovana pre nego što su Parošani zauzeli Tasos, jer su Parošani morali da izdrže upornu borbu s Maronejcima. Još dalje na sever pružao se pojas zemljoradničkih naselja koja su osnovali stanovnici Lezbosa i Eoljani; među njima su najznačaniji bili Sest i samoska kolonija Perint.
Obale Propontide i Tračkog Bosfora nastanili su iseljenici iz Megare. Na azijskoj obali oni su, možda još krajem 8. veka pne., osnovali Astak i Kalhedon, a na evropskoj obali Selimbriju i Bizant (659. pne.).
Azijske obale Helesponta i Propontide naseljavane su prvenstveno kolonistima iz Mileta. S izuzetkom Lampsaka (kolonija Fokeje) sve ostale kolonije ovde je osnovao ili neposredno Milet, ili su osnovane uz njegovo učešće i pod njegovim rukovodstvom. Svoje najstarije kolonije Milet je osnovao još u 8. veku pne.: to su Sinopa na južnoj obali Ponta i Kizik na obali Propontide. Obe ove kolonije bile su razorene sredinom 7. veka pne. za vreme najezde Kimerana, ali su kasnije obnovljene. Najintenzivnija kolonizatorska delatnost Mileta pada u drugu plovinu 7. veka pne. Između ostalih, Milet je tada osnovao Abidos na obali Propontide i niz manjih kolonija. Na ulazu u Propontidu nalazi se već pomenud Kizik, koji je 675. pne. po drugi put nastanjen miletskim kolonistima i miletsko naselje na ostrvu Prokonezu, koje je bilo čuveno po svojim majdanima mramora.
Crnomorske oblasti uredi
Južna obala Crnog mora uredi
Prvi od mediteranskih naroda koji su prodrli na Crno more bili su Karijci, ali su oni o svom boravku na obalama Crnog mora ostavili samo slabe tragove. Raniji pohodi Grka u tajanstveni i za njih tada strašan Pont sačuvali su se u sećanju Grka u obliku legende o Argonautima. Opasnosti u koje je zapadao Jason i njegovi saputnici predstavljaju odraz pravih teškoća s kojima su se susretali grčki moreplovci ploveći pontskim vodama: vrtlozi i jake struje u moreuzima, plovidba nepreglednom pučinom gde se ne vidi ni jedno ostrvo. U 8. veku pne. pohodi grčkih moreplovaca u Crno more postaju skoro redovna pojava.
U početku se grčka ekspanzija odvijala duž maloazijskih obala. Najstarija ovde osnovana kolonija bila je Sinopa. Prema antičkoj tradiciji, ona je nikla 812. pne. na mestu domaćeg naselja i to na onom delu obale gde se nalazila najbolja luka. Odatle je išao stari put koji je vodio u unutrašnjost zemlje, u Sard i Babilon. Lokalno stanovništvo – pleme Haliba – odavno je već bilo poznato po obradi gvožđa čiji kvalitet nije zaostajao iza čelika. Negde oko 750. pne. Sinopa je, sa svoje strane, osnovala koloniju Trapezunt. Može se pretpostaviti da joj je u tome pomogla i njena metropola Milet.
Krajem 8. veka pne. sa severnog crnomorskog primorja preko Kavkaza krenula su ka Maloj Aziji plemena Kimerana. Nailazeći u velikim talasima i pustošeći sve pred sobom, oni su zeuzeli Trapezunt i Sinopu i verovatno ih razorili. Legenda o ženama ratnicama – Amazonkama, koje su osnovale svoj grad Temiskiru nedaleko od ušća reke Termodont, izgleda da se zasniva na istorijskom događaju – upadu Kimerana. Tek pošto su Kimerani bili potučeni, Milet je obnovio svoje kolonije. Obnovu Sinope antička tradicija stavlja u 630. pne.
Tokom 6. veka pne. Milećani su tamo osnovali još niz kolonija, doduše manje značajnih od Sinope. Među njima su bile Sezam i Kromna, kolonije osnovane na mestima naselja koja su vodila svoje poreklo iz doba pre grčke kolonizacije, zatim Teos, bez neke značajnije uloge, i Kitor. Sinopa je sa svoje strane osnovala Keras, Kotioru i neka manja naselja.
Zanimljiva je istorija osnivanja Amisa, koji se nalazio na putu između Sinope i Trapezunta, upravo na onom mestu obale odakle su se račvali dobri putevi u unutrašnjost zemlje, u Kapadokiju. Izgleda da je tu postojalo naselje još iz doba Hetita. Krajem 7. veka pne. na tom su se mestu učvrstili Fokejani koji su na svojim pola trgovačkim pola gusarskim brodovima preduzimali vrlo daleke plovidbe. Ali Fokejani nisu uspeli da za duže vreme zadrže Amis: grad su preplavili doseljenici iz Mileta. Uloga miletskih kolonista bila je tako velika da su neki pisci, na primer Strabon, smatrali Amis kolonijom Mileta.
Tako se sedamdesetih godina 6. veka pne. gusti niz grčkih naselja pružio duž čitave južne obale Ponta. Stanovništvo svih tih kolonija pripadalo je jonskom ogranku grčkog naroda. Tek oko 560. pne. ovde se pojavila jedna dorska kolonija – Herakleja. Ovaj se grad nalazio na obali u plodnoj oblasti, nedaleko od ušća reke Like, sa dosta dobrom lukom, koja je sa severne strane zaštićena rtom. U toj oblasti bili su naseljeni Marijandini, koji su se mnogo pre dolaska Grka intenzivno bavili zemljoradnjom. Marijandini su se usprotivili pokušaju grčkih kolonista da se nasele na njihovoj teritoriji. Tako Jonjani nisu uspeli da ovde osnuju svoje naselje. Kasnije su u tome uspeli doseljenici iz dorske Megare, koji su savladali Marijandine snagom svog oružja. Marijandini su izgubili svoju nezavisnost i dospeli u položaj sličan položaju helota u Sparti: plaćali su Heraklejanima danak i bili vezani za zemlju koju su obrađivali.
Zapadna obala Crnog mora uredi
Grčko osvajanje zapadne obale Crnog mora započelo je znatno kasnije nego što je to bio slučaj sa južnom – od sredine 7. veka pne. Mesno stanovništvo, Tračani, odavno je bilo poznato Grcima i ušlo je u grčku mitologiju. Za zapadnu obalu Crnog mora takođe je bio vezan niz grčkih mitova, na primer mit o ostrvu Leuki, mestu boravka heroja trojanskog rata Ahileja, koji je posle smrti proglašen božanstvom; ovo ostrvo se nalazilo tačno ispod ušća Dunava. Medu kolonistima zapadne obale kasnije se razvija kult Ahileja koji je poštovan kao vladar mora i nazivan Ahilejem Pontarhom.
Prvi kolonisti zapadne obale takode su bili iseljenici iz Mileta, koji su pre svega osnovali Istriju na omanjem ostrvu južno od delte Dunava. Tu se nalazila dobra prirodna luka, a Dunav je bio vanredno pogodan vodeni put u unutrašnjost zemlje. Osnivanje Istrije tradicija stavlja u 650. pne., što potvrđuju i arheološki nalazi.
Oko 609. pne. Milećani su na zapadnoj obali Crnog mora osnovali drugi grad, Apoloniju. Ona se nalazila na malenom ostrvu u južnom delu Bugarskog zaliva i imala je veoma dobru luku. Apolonija je sa svoje strane osnovala naselje Anhijalu. Zatim je u periodu lzmedu 590. pne. i 560. pne. Milet osnovao Odes na mestu sa najboljom lukom na čitavoj obali. Osim dobre luke, Odes je imao i tu prednost što se nalazio na ušću reke Penize, koja mu je omogućavala vezu sa unutrašnjošću zemlje. Otprilike u isto vreme izgleda da je na mestu gde je postojala dosta pogodna luka nikao grad Tomi. Time se završava kolonizatorska delatnost Mileta na zapadnoj obali Crnog mora. Prema tome, ona se razvijala do sredine 6. veka pne. Na zapadnoj obali Crnog mora bilo je još nekoliko manjih naselja koja su osnovali Jonjani. Među njih spada gradić Kruni, koji je kasnije zbog izuzetnog napretka vinarstva dobio novo ime Dionisopol.
Kao, i na južnoj obali, tako su se i na zapadnoj obali crnomorskog primorja dorski kolonisti pojavili nekoliko decenija kasnije, u vreme kada se već završila kolonizatorska delatnost Mileta. I ovde su Dorani znatno zaostajali za Jonjanima. Oko 530. pne. doseljenici iz Herakleje osnovali su grad Kalatis. Izbor mesta bio je uslovljen plodnošću ravnice u okolini i blizinom slatkovodnog jezera koje je bilo bogato ribom. Kalatis nije imao prirodne luke. Skoro u isto vreme, 520. pne., Megara je pomogla svoju koloniju Kalhedon u osnivanju grada Mesembrije. Ovaj grad nalazio se na poluostrvu na severnoj obali Bugarskog zaliva i imao je vrlo dobro mesto za pristajanje brodova. U naseljavanju Mesembrije učestvovao je i Bizant. Sa svoje strane i Mesembrija je osnovala nekoliko manjih naselja. U privredi nekih zapadnopontijskih gradova (npr. Kalatisa) preovladivala je poljoprivreda, dok se u drugima (npr. Istrija, Apolonija, Odes i Mesembrija) znatno razvilo zanatstvo i trgovina.
Kolonizacija južne i zapadne obale Crnog mora trajala je, dakle, skoro tri stotine godina – od kraja 9. veka pne. do prve polovine 6. veka pne. Tokom 6. veka pne. crnomorske kolonije su brzo napredovale. Na južnoj obali naročito se istakla Sinopa kao značajan trgovački centar. Ona je izvozila gvožde koje su obrađivali Halibi, gradevinsko drvo, orah i badem. Koristeći se pogodnostima klime, Sinopljani su počeli da gaje masline, sadeći veliki broj stabala masline. Kasnije su od toga imali odličan prihod. U ekonomskom pogledu Sinopa je u 6. veku pne. napredovala toliko da je grad počeo da kuje vlastitu monetu. Herakleja je, eksploatišući rad Marijandina, izvozila žito i drvo.
O trgovini zapadnopontijskih gradova postoje detaljni podaci. Primerci grčke keramike na koje se nailazi daleko uz Dunav i njegove pritoke pokazuju da je Istrija u to doba razvila živu trgovinu s udaljenim tračkim plemenima. Intenzivne su takođe bile i veze zapadnopontijskih gradova ne samo sa njihovim metropolama već i s velikim trgovačkim centrima tog doba uopšte. Krajem 7. i početkom 6. veka pne. Istrija i Apolonija trgovale su s Rodosom i Parosom, a kasnije i sa Samosom. Odes je stupio u trgovačke veze s Korintom odmah po svom osnivanju. Sredinom 6. veka pne. u privredi zapadnopontijskih i južnopontijskih gradova značajno mesto je zauzimala i trgovina s Atinom. U periodu od 580. pne. do 560. pne. u celoj Grčkoj raste atički izvoz i smanjuje se obim trgovine s Korintom. U isto vreme veliki značaj dobijaju odnosi gradova južne i zapadne obale Ponta sa gradom Kizikom koji se nalazio u Propontidi i čija moneta od elektruma postepeno postaje osnovna novčana jedinica duž čitavog obalskog pojasa Crnog mora. Kasnija istorija južnopontijskih i zapadnopontijskih gradova poznata nam je relativno malo.
Sredinom 6. veka pne. severne oblasti Male Azije pokorio je kralj Lidije Krez. Krez je održavao prijateljske odnose sa grčkim svetom, iako su se maloazijski gradovi nalazili pod njegovom vlašću. Nije isključeno da su vrhovnu vlast Kreza morali priznati Sinopa i drugi gradovi južnog Ponta. Međutim, Krezova vlast nije bila dugog veka. Njegovo kraljevstvo uskoro je uništila persijska država. Herodotovo svedočanstvo o tome da su Marijandini morali Dariju plaćati danak omogućava pretpostavku o zavisnosti Herakleje od persijske države. Nije isključeno da se i Amis nalazio u istoj situaciji. Strabon kaže da je taj grad izvesno vreme bio pod vlašću nekog lica koje je vladalo nad Kapadokijcima. Očigledno je da u tom licu možemo gledati nekog od persijskih satrapa.
Izgleda da su i zapadnopontijski gradovi morali priznati vlast persijskog cara. Herodot kaže da je krajem 6. veka pne., za vreme Darijevog skitskog pohoda, njegova flota svraćala u luke na zapadnoj obali Crnog mora. Istina, ta potčinjenost nije trajala dugo. Već 499–493. pne. Mesembrija služi kao utočište Bizantincima i Kalhedoncima koji su se digli protiv Persijanaca i persijske flote upućene da ih umiri. Da li su u tom jonskom ustanku učestvovali gradovi južnog Ponta, zasad ostaje nerazjašnjeno.
Unutrašnja istorija južnopontijskih i zapadnopondjskih gradova u 6. veku pne. skoro da nam je nepoznata. Zahvaljujući kratkoj Aristotelovoj belešci, imamo izvesnu predstavu samo o opštem toku događaja u Herakleji. Prvo je u njoj držala vlast demokratska stranka. Zatim je demokratija bila oborena i u Herakleji je uspostavljena vlast oligarhije. Nije isključeno da su heraklejski aristokrati osnovali grad Kalatis radi toga da im taj grad posluži kao mesto u koje bi mogli proterivati najaktivnije demokrate i tako obezbediti svoju vlast u Herakleji. Na ovakvu predstavu navodi i to što je Kalatis od samog postanka predstavljao demokratski polis koji je i dalje zadržao demokratsko uređenje.
Severna obala Crnog mora uredi
Kolonizacija severnih obala Crnog mora započela je tek onda kada su se grčki doseljenici dobro učvrstili na njegovoj južnoj i zapadnoj obali. Najstarije grčke kolonije na severnim obalama Crnog mora nastale su ne ranije od 6. veka pne. U tom pogledu jedini izuzetak čini malo naselje ranijeg perioda na ostrvu Berezan koje je uskoro prestalo da postoji.
Relativno kasnije zaposedanje severnih obala Crnog mora od strane grčkih kolonista objašnjava se velikom udaljenošću tih mesta od njihove domovine. Jasno je da su pojedini grčki moreplovci povremeno dolazili na severnu obalu i nešto ranije. O tome da su Grcima od ranije bila poznata ta mesta, pored legendi i mitova, svedoče i pojedini predmeti grčke proizvodnje koji potiču iz 7. veka pne., a koji su nađeni u oblasti severnog crnomorskog primorja.
Vodeća uloga u kolonizaciji severnih obala Crnog mora pripadala je jonskim Grcima, iseljenicima iz gradova maloazijskog primorja, a ponajviše iz Mileta. U 6. veku pne. oni su na ušću Bugo-Dnjeprovske delte osnovali grad Olbiju i niz kolonija na istočnoj obali Krima, duž obe obale Kerčkog moreuza koji se u antici zvao Bospor Kimerijski. Najveće od njih su bile: Pantikapej, Nimfej, Teodosija, Fanagorija, Hermonasa i Kepa. Od svih bosporskih naselja najsevernije je bilo Tanais, koje se nalazilo blizu ušća Dona; istina, ovo naselje postalo je kasnije. Preko Tanaisa održavane su vrlo žive veze između bosporskih kolonija i plemena u oblasti Dona. Jedina dorska kolonija na severnoj obali Crnog mora bio je Hersonez, koji su u 5. veku pne. osnovali iseljenici iz Herakleje Pontijske. Nije isključena mogućnost da je na mestu Hersoneza, pre dolaska heraklejskih kolonista, postojalo manje jonsko naselje.
U 6. veku pne. već su mnogi grčki gradovi osećali potrebu za sirovinama sa crnomorskih obala, a naročto za žitom. Osim toga, grčkom zanatstvu bilo je potrebno tržište radi plasiranja svojih proizvoda. Zainteresovanost za to najpre su osetili gradovi sa obala Male Azije koji su bili najnapredniji i ekonomski najrazvijeniji grčki gradovi toga doba. Grčke kolonije sa obala Crnog mora, posebno sa severnih, u 6. veku pne. dobijaju izuzetno veliki značaj u ekonomskom životu čitavog helenskog sveta. One postaju izvoznici sirovina, žita i radne snage – robova. Tako je od njihove delatnosti zavisilo blagostanje mnogih grčih gradova.
Jugoistočna obala Sredozemnog mora uredi
Ako se kolonizatorski pokret Jonskih gradova pod vođstvom Mileta odvijao u pravcu severa, u oblasti Propontide i Ponta, to je Rodos, koji je među dorskim polisima igrao isto tako vodeću ulogu, svoje iseljenike upućivao starim, poznatim putem duž južnih obala Male Azije. Početkom 7. veka pne. u Likiji, na granici Pamfilije, obnovljena je ili ponovo osnovana kolonija Faselida. Iako je pokušaj Grka da se učvrste na obali Kilikije početkom 7. veka bio odlučno suzbijen otporom asirskog cara Senaheriba, Grci su ipak uspeli da osnuju ovde nekoliko, istina beznačajnih naselja smeštenih na kraju puta koji je počiniao od obala Ponta blizu Sinope i presecao Malu Aziju pravcem sever–jug.
Polovinom 7. veka pne. Grci prodiru u Egipat, u početku kao najamnici. Naselje tih najamnika, koje se nalazilo na jednom rukavcu ušća Nila, kasnije je napušteno. Docnije su se Grci u Egiptu stabilizovali, pošto su tu osnovali koloniju Naukratis. To je učinjeno uz dozvolu faraona Psametiha, koji je pokušavao da obnovi snagu i značaj Egipta i u tom cilju rado se koristio uslugama grčkih najamnika i trgovaca. Međutim, Naukratis nisu osnovali Rodošani, već opet energični i preduzimljivi Milećani.
Kasnije, kad su Egipat počeli posećivati trgovci iz drugih grčkih gradova, Naukratis se postepeno počeo pretvarati u jedan opštegrčki centar. Tome je naročto doprinosila politika egipatskog faraona Amasisa, koji je boravak stranaca, posebno Grka, ograničio samo na tu oblast. Pritom je on dodeljivao potrebne površine kako za opštegrčko svetilište (Helenion) tako i za hramove koje su gradili pojedini gradovi.
Tokom iskopavanja u južnom delu Naukratisa otkriveno je egipatsko naselje; uz njega se sa severne strane priljubilo grčko naselje koje se postepeno širilo. Tragovi tog grčkog naselja datiraju iz sredine 7. veka pne. Najzad su u severnom delu Naukratisa pronađeni ostaci Heleniona i hramova koje su podigli Milet, Samos i Egina; najstariji kulturni slojevi u tim naseljima nisu stariji od sredine 6. veka pne. Relativno male razmere celog naselja daju osnovu za pretpostavku da ga se ubroji u tip faktorije.
Početkom tridesetih godina 7. veka pne., u periodu zaoštravanja socijalne borbe na ostrvu Teri, kolonisti su pod vođstvom oikista koji je prigrabio kraljevsku vlast i ime Bata, zauzeli ostrvo Plateju koje se nalazilo nedaleko od obale. Zatim su se preselili na kopno, gde su 631. pne. osnovali koloniju Kirenu. Ova kolonija imala je agrarrni karakter. Polovinom 6. veka pne. u Kirenu je došla nova grupa kolonista. Za njih je trebalo stvoriti zemlju, a to je rešeno na taj način što su sa jednog dela svoje teritorije potisnuti Libijci s kojima su Grci, kako izgleda, dotad održavali mirne odnose.
Kasnija kolonizacija Zapada uredi
U periodu rane kolonizacije Italije i Sicilije zapadne obale Balkanskog poluostrva nisu bile nastanjene. Tek u drugoj polovini 7. veka pne. napredovanjem korintske trgovine ovde niče niz korintskih kolonija: Leukada, Anaktorij i Ambrakija (na Ambrakijskom zalivu), Apolonija i Epidamnos (na obali Ilirije) koje su osnovane zajedno s Korkiranima.
U isti period spada i prodiranje iseljenika iz maloazijske Fokeje na daleki Zapad gde su nedaleko od ušća reke Rodane (Rone) osnovali koloniju Masiliju (današnji Marseille). Osnivanju kolonije prethodilo je uspešno putovanje Samošanina Kolaja koga su vetrovi oterali daleko na Zapad, tako da je on, prošavši Heraklove stubove, stigao do grada Tartesa (na ušću reke Tartes, danas Guadalquivir). Ugledavši prvi put ovu srebrom bogatu zemlju i stupivši u trgovačke odnose s lokalnim stanovništvom, Kolaj je stekao basnoslovno bogatstvo – po predanju oko 60 talenata. Glasovi o njegovom tako srećnom putovanju pobudili su fokejske moreplovce da i sami okušaju sreću. Stigavši do Tartesa bili su, prema tradiciji, veoma toplo primljeni kod tamošnjeg kralja Argantonija, čiju su zemlju još pre Grka posećivali Feničani (Kartaginjani). Uspeh prvog putovanja pokrenuo je Fokejane na opremanje ekspedicije većeg obima čiji je rezultat bio osnivanje Masilije prvih godina 6. veka pne. Karakteristično je to što su već od samog početka uspostavljeni prijateljski odnosi između kolonista i mesnog stanovništva; kasnije su se ti odnosi pokvarili.
Učvrstivši se u novoj koloniji, Fokejani su ubrzo proširili svoj uticaj osnivanjem niza zavisnih naselja duž čitave istočne obale Hispanije i Ligurije (južna Francuska) od Majnake (Malaga) do Mopojka (Monako). Oslanjajući se na svoje kolonije, osnovane tokom 6. i 5. veka pne., Masalijci su u svojim rukama držali svu trgovinu sa severom uzduž reke Rodane.
Pokušaj Fokejana da se učvrste na ostrvu Korzici, gde su šezdesetih godina 6. veka pne. osnovali koloniju Alaliju (Aleriju), bio je manje uspešan. Posle pada Fokeje, koju je osvojio Harpag, u Alaliju su stigle mnogobrojne izbeglice. Gledajući u Fokejanima opasne konkurente, protiv njih su se udružili Kartaginjani i Etrurci. Pomorska bitka kod Alalije 535. pne. završena je potpunim porazom fokejske ratne flote. Pretrpevši taj poraz, oni su morali napustiti Korziku. Na zapadnoj obali Italije Fokejani su osnovali novu koloniju Hijelu koja je poznatija pod imenom Eleja ili Velija.