Egipatska arhitektura
Egipatska arhitektura je glavni element egipatske civilizacije, koja se smatra jednom od najznačajnih civilizacija starog veka, imajući u vidu vreme u kome je postojala, dostignuća i trajanje od 3.000 godina. Egipatska civilizacija je razvila specifično državno uređenje, religiju, arhitekturu, pismo i umetnost. Istorija starog Egipta se proteže od 31. veka pne. do 30. godine pne. kada je definitvno prestala da bude samostalni državni entitet. Autohtona egipatska kultura održala se mnogo duže i nestala je tek posle arapskih osvajanja u 7. veku n.e. Osnovna odlika egipatske arhitekture je polihromija, pojedini delovi građevina su bojeni.
Tehnike gradnje uredi
Za izradu građevina stari Egipćani koristili su trsku, drvo i nilsko blato. Krov je ravan ili zasvođen. Ponekad su umesto trske korišćene i asure koje su stavljane između drvenih nosača i dodatno ojačavane snopovima trske. Nilsko blato je mešano sa vodom i uz dodavanje peska, slame, raznih biljnih otpadaka, pravljen je ćerpič, koji je u kalupima sušen do nedelju dana. Ćerpič je bio veoma čvrst, posebno onaj sa dodatkom slame. Da bi se postizala stabilnost na spoljašnje zidove su dodavane niše i pilastri.
Elementi ugrađeni u arhitekturu građevina su:
Torusi čine uglove konstrukcija, a korniš predstavljaju slobodni krajevi konstrukcije.
Od kamena se koristi krečnjak, a od novog carstva i peščar i granit, posebno za pragove, nadvratnici, za blokiranje prolaza u piramidama, za oplatu zidova, dovratnike, nekada lažna vrata, sarkofage.
Kamena se u arhitekturu uvodi od 1. dinastije, a prva građevina u celosti izgrađena od kamena je Džoserova piramida, gde su od ćerpiča i drugih trošnih materijala, niše i pilastri.
Veliki kameni blokovi se koriste od 4 dinastije i faraona Snofrua. Izbor alata i tehnike obrade zavisio je od vrsta kamena koji je korišćen. Za meki kamen (krečnjak, peščar) koriste se bakarne testere uz dodatak abrazivnog kvarcnog peska ili dleta ili maljevi od drveta ili tvrdog kamena, a za tvrdi (granit, kvarcit, diorit) - maljevi, dleta i glačanje drvenim alatkama.
Osnovne forme u arhitekturi uredi
Pilon je uvek uz dve kule kosih spoljnih zidova nagnutnih ka unutra, između njih je kapija. Prva pojava pilona se vezuje za srednje carstvo, ali je ovo tipična forma novog carstva.
Dekoraciju pilona čini motiv odražavanja harmonije kroz pobede nad neprijateljem. Fasadu pilona čine udubljenje za štapove za tegove. Ispred pilona je često obelisk ili statue vladara.
Obelisk je kameni stubac sa piramidalno oblikovanim vrhom koji se zove piramidion.
Drveni stubovi se javljaju u sakralnoj i u hramovskoj arhitekturi.
-
Stub hrama u Fili -
Hram u Karnaku -
Istočna strana Hrama u Luksoru -
Abu Simbel
Hram uredi
Hram je mesto iskazivanja poštovanja bogovima, mesto gde kralj održava maat. Palata i hram imaju ritualni značaj, paralela između arhitekture palate i hrama, izraz dnevnog političkog i religijskog života elite.
Cilj jednostavnih predinastičkih svetilišta u dinastičkom periodu su razvile dva osnovna tipa hrama:
- hramovi za kult bogova
- posmrtni hramovi
U ranodinastičkom periodu hramovi bogova su manji i ne tako impresivni, mahom građeni od ćerpića i zato su retko očuvani. Od novog carstva, kraljevski posmrtni haramovi su po obliku i funkciji slični hramovima bogova.
Hramovi su često međusobno povezani alejom, a u novom carstvu su povezani sa palatom, okruženi su zidovima od čerpića i kamena sa nekoliko kapija. Orijentacija hrama je teorijski istok-zapad, u praksi upravno na Nil. Osa kretanja hrama je pravac od ulaza u hram do svetilišta.
Razlikujemo sledeće delove hrama po pravcu kretanja (najčešće u novom carstvu):
- ulaz (kapija i pilon)
- dvorište (obično sa tremom)
- jedna ili dve hipostilne dvorane
- predvorje
- svetilište.
Hramovski kompleks uključuje još i pristanište, aleju sfingi i sveto jezero.
-
Hram u Luksoru
-
Peristel dvorana u Medinet Habuu -
Hram u Karnaku -
Hram u Esni -
Hram kraljice Hatšepsut -
Hram Isis -
Hram Nefertiri -
Hram u Fili
Privatna stambena arhitektura uredi
Modeli iz srednjeg carstva su kuće za dušu Ka. Primeri ove arhitekture su kuće iz Amarne, vile iz 18. dinastije. Sastoje se iz centralnog dvorišta oko koga su grupisane druge pomoćne prostorije, spavaće sobe, ulaz nije bio direktno sa ulice, već se prvo nailazi na predvorje
Deir el Medina je radničko naselje sagrađeno u 18. dinastiji sa tipskim građevinama. Sastoje se od jedne prostorije čija namena nije jasna, mogla je služiti za kult ili spavanje, potom sledi glavna soba, pa spavaća soba, ispod poda je neka vrsta ostave, pa kuhinja (bez tavanice) koja se naslanja na zid naselja. Ispod zida naselja postoji još jedan podrum.
Egipatske grobnice uredi
Grobnica je mesto posmrtnog kulta vlasnika grobnice i eventualno drugih članova njegove porodice, a u nekim periodima i šireg domaćinstva. Takođe je i mesto koje deli jedan od drugog sveta, prebivalište pokojnika, koje sadrži sve što obezbeđuje zadovoljenje potreba na drugom svetu. Grob i grobnica obezbeđuje zaštitu tela.
Telo koje je bilo mumificirano ili prikazi pokojnika su neophodni za Ka. Ka je životni element, energija. U sebi čuva sve ljudske osobine i to je besmrtna snaga čoveka, koja traži materijalnu podlogu, koja je otelotvorena u mumiji, skulpturi, reljefu. IMa zaštitničku ulogu. Ka je neraskidivo vezana za čoveka i ne napušta ga posle smrti.
Osnovne potrebe pokojnika se zadovoljavaju dnevnim, koji se prinose u okviru dnevno obavljanog posmrtnog kulta i trajnim prilozima koji predstavljaju inventar grobnice. Potrebe pokojnika se mogu zadovoljiti na više načina i po pravilu istovremeno: konkretnim prilozima, predstava pokojnika za žrtvenim stolom, predstavljanje ili imenovanje priloga u žrtvenim listama, prikaz priloga u okviru scena u dekoraciji grobnica, modeli priloga.
Obezbeđivanje održavanja kulta se može ostvariti i na magijski način i to pomoću prikaza kulta i neophodnih predmeta, modelima kultnog prostora i predmeta.
Prve grobnice su bile mastabe - grobnice ukopane u zemlju sa karakterističnom trapezastom humkom na površini. Podzemni deo se sastojao iz manje ili više komplikovanog lavirinta - bar dve grobne prostorije - prava i lažna. To se radilo u pokušaju da se zaštiti od pljačkaša grobova, koji su postojali i u to vreme. Često je skulptura umrlog uzidavana u nišu u zidu sa prorezom za oči da bi mogla da posmatra eventualne uljeze. Postavljanjem više mastaba jednu na drugu je nastala prva stepenasta piramida - grobnica kralja Zosera ili Džozera, izgrađena oko 2500.g.pne. Ona je veoma značajna sa stanovišta istorije umetnosti jer nam je poznat njen graditelj - prvi umetnik čije je ime zabeleženo. Zvao se Imhotep. Manje od jednog veka kasnije počelo je zlatno doba piramida. U kompleksu u Gizi kod Kaira između 2570. i 1500. su izgrađene najmonumentalinije piramide u istoriji. Najveća i najstarija je Keopsova piramida još Starom veku proglašena jednim od sedam svetskih čuda. Kompleks čine i Kefrenova i Mikerinova piramida. Piramide su bile obložene uglačanim kamenom sa pozlaćenim vrhovima. Ta obloga se sačuvala još samo na Kefrenvoj piramidi. U kompleksu su se nalazili hramovi i palate a čuvala ga je velika Sfinga.
Tokom Srednjeg carstva, usled opšte dekadencije, ni grobnice se više ne prave monumentalno, a tokom Novog ukopane su u stenu.
Grobnica kraljice Hatšepsut oko 1480. godine pne. (Deir-el-Bahari, Egipat), sagrađena je uz kamenu liticu sa tri kamena dvorišta sa kolonadama i povezana rampama, koja su vodila do male kultne prostorije ukopane u steni. Ovaj izuzetni spoj prirode i arhitekure podseća na komplekse iz Starog carstva, kao što je kompleks u Gizi, ali se ovde umesto piramide nalazi breg.
Amonov hram u Luksoru,1390-1260. godine pne. posvećen Amonu, njegovoj ženi Mut i sinu Khonsuu. Hram je zidan više od jednog veka, a počeo je da ga gradi Amenhotep III. Kroz masivnu kapiju ulazi se u prvo dvorište, zatim kroz dvoranu sa stubovima (hipostil) u drugo dvorište, pa u još jednu hipostilnu dvoranu, pa tek onda u hram. Čitav kompleks je zaštićen od spošašnjeg sveta debelim zidom i ostavlja utisak mističnog i zastrašujućeg.
Tutankamonova grobnica, (oko 1360.godine pne.) nalazi se u dolini kraljeva, [u [Luksor]]u. Pronađena neopljačkana 1922. godine i jedina je faraonska grobnica otkrivena u prvobitnom stanju.
Arhitektura egipatskih grobnica uredi
Može se izdvojiti pet osnovnih tipova grobnice, a to su grobna jama, mastaba, piramida, grobnice u steni, građena kapela.
Grobna jama je jednostavna, javlja se vrlo rano i pokazuje neke elemente arhitekture. Grobne jame su zidane, a zidovi su obloženi drvetom.
Mastabe postaju forme grobnice koja se koristi za privatna lica početkom starog cartva. Imaju tri bitna elementa
- Nadzemnu strukturu koji potseća na klupu, po čemu su dobile naziv
- Podzemnu strukturu, satavljenu iz više prostorija za smeštaj pokojnika i priloga.
- Kultno mesto koje se može nalaziti u nadzemnom delu mastabe, ispred mastabe, ili se mogu uvući u samu mastabu.
Piramide su kraljevske grobnice od 3. dinastije. Prva je Džoserova piramida. Najpoznatiji graditelji piramida su iz 4 dinastije. Poslednji vladar koji gradi piramidu je Ibi, iz 8 dinastije, posle koga postoji prekid do 12 dinastije kada se gradnja nastavlja.
