Bačko-bodroška županija
Bačko-bodroška županija (lat. Comitatus Bacsiensis et Bodrogiensis, mađ. Bács-Bodrog vármegye; nem. Komitat Batsch-Bodrog) je bila županija, odnosno upravna jedinica habzburške Kraljevine Ugarske (između 18. i 20. veka), a potom i upravna jedinica pokrajine Banat, Bačka i Baranja u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca (1918-1921. godine). Nekadašnji prostor ove županije danas je podeljen između severne Srbije (veći deo) i južne Mađarske (manji deo). Upravno sedište županije bio je grad Sombor (danas u sastavu Srbije i autonomne pokrajine Vojvodine).
| Bačko-bodroška županija Comitatus Bacsiensis et Bodrogiensis Bács-Bodrog vármegye Komitat Batsch-Bodrog | |||||||
| |||||||
| Geografija | |||||||
| Kontinent | Evropa | ||||||
| Regija | Srednja Evropa | ||||||
| Zemlja | 1. Habzburška monarhija - Habzburška Ugarska 2.  Austrijsko carstvo - Habzburška Ugarska3.  Austrougarska - Ugarski deo Monarhije4.  Kraljevina Srbija - Banat, Bačka i Baranja5. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca - Banat, Bačka i Baranja | ||||||
| Prestonica | Sombor | ||||||
| Površina | 10.362 km² | ||||||
| Stanovništvo | 812.400 (1910.) | ||||||
| Društvo | |||||||
| Zvanični jezici | latinski, nemački, kasnije mađarski, srpski, govorni jezik: srpski | ||||||
| Religija | pravoslavlje, katolicizam, protestantizam | ||||||
| Vladavina | |||||||
| Titula vladara | Župan | ||||||
| Osnivanje | 18. vek / 1941. | ||||||
| Prestanak | 1921. / 1944. | ||||||
| Status | Bivša županija | ||||||
| Događaji | |||||||
| Prethodnici i naslednici | |||||||
| Prethodile su: | Nasledile su: | ||||||
|
.svg){kind=small}
| ||||||
|
|
.svg){kind=small}
| ||||||
|
|
| ||||||
| Portal:Istorija | |||||||
.svg)
Površina županije bila je 10.362 km², a u vreme zadnjeg popisa pre njenog rasformiranja (1910. godine) Bačko-bodroška županija je imala 812.400 stanovnika (gustina 78,4 st./km²).
Ime uredi
Bačko-bodroška županija je dobila ime spajanjem imena ranijih zasebnih županija, Bačke i Bodroške. Ime Bačke županije nastalo je od imena grada Bača (mađ. Bács), dok je ime Bodroške županije nastalo od imena srednjovekovnog grada Bodrog (nalazio se blizu današnjeg Bačkog Monoštora), čije ime vodi poreklo od mađarskog oblika imena nekadašnjeg slovenskog plemena Bodrića (mađ. Bodrog), koje je u vreme doseljenja Mađara u Panonsku niziju živelo u Bačkoj.
U srpskom jeziku se kao oznaka za teritoriju na kojoj se ova županija nalazila pojavio naziv "Bačka", koji su kasnije prihvatili i Mađari (mađ. Bácska), iako je naziv „Bač“ (mađ. Bács) u mađarskom jeziku prvobitno označavao i grad i teritoriju.
Danas se geografsko-istorijski naziv Bačka (mađ. Bácska) koristi u Srbiji i Mađarskoj kao oznaka za područje koje je obuhvatala nekadašnja županija, a u administrativnom smislu, naziv se koristi i u imenima tri okruga na području Vojvodine (severnobački, zapadnobački, južnobački), kao i u imenu Županije Bač-Kiškun u današnjoj Mađarskoj.
Prirodne odlike uredi
Bačko-bodroška županija bila je smeštena u južnom delu Panonske nizije između reka Dunava i Tise. Dunav je činio zapadnu i južnu granicu, a Tisa istočnu. Po svojoj površini od 10.362 km² ova županija bila je jedna od najprostranijih u tadašnjoj Kraljevini Ugarskoj. Severna granica nije bila prirodna, već je određena s obzirom na administrativne potrebe.
Predeo ove županije bio je nizijski i ravan, a u severnom delu delimično zatalasan (Telečka peščara). Pored obodnih tokova Dunava i Tise, koji su bili od velikog (nadregionalnog) značaja, na području županije je postojalo samo nekoliko manjih prirodnih tokova (Krivaja, Jegrička). Zbog toga je tokom habzburške vladavine prokopano više kanala, naročito u južnom delu županije.
Istorija uredi
U srednjem veku na ovom području su postojale dve zasebne županije, Bačka i Bodroška. Bačka županija osnovana je u 11. veku i spada u najstarije županije srednjovekovne Ugarske, a prvi poznati župan ove županije, zabeležen 1074. godine, imao je slovensko ime Vid.[1]
Posle Mohačke bitke 1526. godine, područje obeju županija došlo je pod upravu samozvanog srpskog cara Jovana Nenada, a zatim i pod upravu Osmanskog carstva, u čijem će sastavu ostati sve do kraja 17. veka. Tokom osmanskog razdoblja ovaj prostor je bio sastavni deo Segedinskog sandžaka.
1699. godine Habzburzi proteruju Turke iz dela južne Panonije, a područje nekadašnjih županija postaje deo Habzburške monarhije. Jedan deo ovog prostora uključen je u sastav habzburške vojne granice, koja je bila podređena direktno Beču, dok se na preostalom području ponovo obrazuju Bačka i Bodroška županija, koje ulaze u sastav habzburške Kraljevine Ugarske. Tokom 18. veka, ove dve županije se ujedinjuju u jedinstvenu Bačko-Bodrošku županiju, a „razvojačenjem“ većeg dela vojne granice u Bačkoj 1750. godine, ovi nekadašnji graničarski prostori takođe postaju deo županije. U sastavu vojne granice ostao je tada samo jugoistočni deo Bačke, poznat kao Šajkaška, ali će i on kasnije (1873. godine) biti pripojen Bačko-Bodroškoj županiji.
Tokom Revolucije 1848—1849. godine, Bačko-bodroška županija bila je poprište žestokih borbi, a Srbi su je uključili u sastav proklamovane Srpske Vojvodine. Bečki dvor je, posle revolucije, obrazovao na ovom području jednu zasebnu krunovinu Austrijske carevine, pod imenom Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (nem. Wojwodschaft Serbien und Tamisch Banat), koja je postojala od 1849. do 1860. godine. Tokom ovog razdoblja, Bačko-bodroška županija je bila ukinuta, a na njenom nekadašnjem području se najpre obrazuje Bačko-Torontalski okrug, koji je zatim podeljen na tri okruga, od kojih su se dva (Novosadski i Somborski) nalazili na području nekadašnje Bačko-Bodroške županije.
Posle ukidanja Vojvodstva Srbije 1860. godine, Bačko-bodroška županija je ponovo uspostavljena i uključena u sastav habzburške Kraljevine Ugarske, koja 1867. godine postaje jedan od dva samoupravna dela Austrougarske.
1918. godine celokupno područje županije postaje deo pokrajine Banat, Bačka i Baranja, koja se prisajedinjuje Kraljevini Srbiji, u čijem sastavu ulazi u okvir novostvorenog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Bačko-bodroška županija je bila jedna od administrativnih jedinica Banata, Bačke i Baranje 1918-1921. godine. Trijanonski sporazum iz 1920. godine određuje konačne granice Kraljevstva SHS i Mađarske, čime je severni, manji deo županije (15%), tzv. „Bajski trougao“, koji je bio naseljen pretežno Mađarima pripao Mađarskoj, dok je veći južni deo (sa gradovima Sombor, Novi Sad i Subotica), naseljen etnički mešovitim stanovništvom pripao Kraljevstvu SHS.
Zbog neslaganja sa odlukom Trijanonskog sporazuma, prema kojoj su severni delovi Baranje i Bačke pripali Mađarskoj, južnoslovensko stanovništvo ovih područja proglasio je stvaranje kratkotrajne Baranjsko-Bajske republike (1921. godine), za čijeg je predsednika izabran Petar Dobrović.
Posle propasti ove republike, severni delovi Bačke su konačno pripali Mađarskoj, gde su ponovo organizovani kao Bačko-bodroška županija, a sedište ove županije bio je grad Baja. Ovakva županija postojala je do Drugog svetskog rata.
Nakon razgraničenja sa Mađarskom, od delova Bačke i Baranje koji su ostali u sastavu Kraljevstva SHS formira se nova Bačko-baranjska županija, da bi 1922. godine na ovom području bila obrazovana Bačka oblast, koja se ukida 1929. godine kada Bačka ulazi u sastav novoosnovane Dunavske banovine.
Tokom mađarske okupacije jugoslovenskog dela Bačke u Drugom svetskom ratu (od 1941. do 1944. godine), ovo područje je administrativno spojeno sa mađarskim delom Bačke. Tada se u okviru mađarskog okupacionog sistema ponovo uspostavlja Bačko-bodroška županija u granicama iz vremena Austrougarske.
Posle Drugog svetskog rata i završetka okupacije, od severnog, mađarskog dela Bačke stvorena je nova Županija Bač-Kiškun sa sedištem u Kečkemetu, dok je južni, jugoslovenski deo Bačke uključen u sastav Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine i Socijalističke Republike Srbije. Na ovom području danas postoje tri okruga (severnobački, južnobački, zapadnobački) sa sedištem u Subotici, Novom Sadu i Somboru.
Stanovništvo uredi
Po prvom popisu stanovništva iz 1715. godine stanovništvo je bilo malobrojno (oko 100.000) i uglavnom južnoslovensko (97,6%), [2] a verski podeljeno na pravoslavne, odnosno Srbe (70%) i rimokatolike, odnosno Bunjevce i Šokce (30%).
Posle konsolidacije vlasti, Habzburzi su započeli sa intenzivnim naseljavanjem stanovništva. Najviše su se doseljavali Mađari i Nemci, ali i Srbi, Slovaci i Rusini. Javljaju se i nove veroispovesti, poput protestanata i grkokatolika („unijata“). Zbog ovog naseljavanja, već u prvoj polovini 19. veka procentualni udeo Južnih Slovena je pao na manje od polovine stanovništva (Prema popisu iz 1820. godine, Srbi, Bunjevci i Šokci činili su 44% stanovništva, Mađari 31,5%, a Nemci 24,5% [3]).
Posle razvojačenja Potisko pomoriške vojne granice 1751. godine, deo Srba iz bačkog Potisja odselio se u Rusiju (uglavnom na područje Nove Srbije i Slaveno-Srbije) i Banat.
Zbog intenzivne mađarske kolonizacije i politike mađarizacije nemađarskog stanovništva, etnički odnosi u županiji promenili su se tokom 19. veka u korist Mađara, ali je stanovništvo ostalo etnički mešovito. Popis iz 1910. godine je zabeležio da 363.518 (44,75%) stanovnika županije govori mađarski jezik, 190.697 (23,47%) nemački jezik i 145.063 (17,86%) srpski jezik. Od drugih jezika govorili su se slovački (30.137), rusinski (10.760), hrvatski (1.279) i rumunski (386), dok je 70.545 stanovnika zabeleženo u kategoriji „ostali jezici“, a tu su najvećim delom spadali bunjevački i šokački jezik.[4]
Iako je na celom području Bačko-Bodroške županije došlo do mešanja stanovništva različitog etničkog porekla, veroispovesti i vremena dolaska, mogu se uočiti neke demografske odlike:
- Srbi su više naseljavali sela i južnu trećinu županije;
- Mađari su bili više naseljeni u severnom (Telečka) i istočnom delu (Potisje);
- Nemci su se više naseljavali po gradovima i više na području duž Dunava, jer je on bio glavni pravac doseljavanja;
- Bunjevci i Šokci živeli su u severozapadnom delu županije, u takozvanom „Bačkom trouglu“, koji su uokvirivali gradovi Subotica, Sombor i Baja;
- Najmalobrojniji Slovaci i Rusini imali su većinu u nekoliko naselja središnje Bačke.
Ovo etničko i versko bogatstvo i izmešanost stanovništva očuvalo se na nekadašnjem području Bačko-Bodroške županije i posle njenog ukidanja 1918. godine.
-
Etnička mapa Bačke i Bodroške županije prema popisu iz 1715. godine -
Etnička mapa Bačke i Bodroške županije prema popisu iz 1720. godine
Upravna podela uredi
Početkom 20. veka, upravna podela Bač-Bodroške županije bila je sledeća:
| Kotari | |
|---|---|
| Kotar | Sedište |
| Apatinski srez | Apatin |
| Bačkojabučki srez | Bačka Jabuka |
| Bačkopalanački srez | Bačka Palanka |
| Bačkotopolski srez | Bačka Topola |
| Bajski srez | Baja |
| Žabaljski srez | Žabalj |
| Kuljanski srez | Kula |
| Novosadski srez | Novi Sad |
| Odžački srez | Odžaci |
| Senćanski srez | Senta |
| Somborski srez | Sombor |
| Starobečejski srez | Stari Bečej |
| Titelski srez | Titel |
| Slobodni kraljevski gradovi | |
| Novi Sad | |
| Sombor | |
| Subotica | |
| Gradovi - kotari | |
| Baja | |
| Senta | |
Gradovi uredi
Početkom 20. veka, najveći gradovi županije bili su: Subotica (82.000 stanovnika), Novi Sad (30.000) i Sombor (30.000). Ovo preimućstvo Subotice treba uzeti s obzirom, budući da je pod gradom bilo niz salašarskih naselja (npr. Palić, Kelebija), koja su danas samostalna naselja u okruženju Subotice.
Izvori uredi
- ↑ Dr Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, knjiga 1, Novi Sad, 1990, pp. 50.
- ↑ „- Andrija Bognar, Položaj Mađara u Vojvodini od 1918. do 1995., Međunarodni znanstveni skup „Jugoistočna Europa 1918.-1995.", Zadar, 1995.”. Arhivirano iz originala na datum 2013-10-30. Pristupljeno 2014-07-07.
- ↑ Jovan Pejin, Velikomađarski kapric, Zrenjanin, 2007, pp. 28.
- ↑ www.talmamedia.com
Literatura uredi
- Dr Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, knjige 1-3, Novi Sad, 1990.
- Peter Rokai - Zoltan Đere - Tibor Pal - Aleksandar Kasaš, Istorija Mađara, Beograd, 2002.
- Istorijski atlas, Geokarta, Beograd, 1999.
- Školski istorijski atlas, Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije, Beograd, 1970.
