Antifašizam

Antifašizam je zajednički naziv za sve grupe, organizacije i ideologije koje se suprotstavljaju fašizmu i nacizmu, neofašističkom i neonacističkom pokretu i njihovim ideološkim obrascima.^[1]

Prekriženi kukasti križ, jedan od najpopularnijih antifašističkih simbola

Izraz je u upotrebu ušao od sredine 1920-ih kada je označavao protivnike italijanskog fašizma, režima koga je u Italiji uspostavio Benito Mussolini; kasnije se počeo koristiti za režime i pokrete koji su u njemu pronašli određenu inspiraciju, a od kojih je najpoznatiji njemački nacizam. S obzirom da su se ti režimi vezivali uz Sile Osovine u drugom svjetskom ratu, izraz "antifašizam" je postao jedan od zajedničkih nazivnika za njima suprostavljene Saveznike. Takvo shvaćanje se zadržalo i godinama nakon rata, odnosno antifašizam se smatra jednom od univerzalnih vrijednosti o čijoj pozitivnoj konotaciji postoji najširi mogući konsenzus.

Antifašizam spada među ključne istorijske pojmove XX veka. Njegova borba na život i smrt sa fašizmom, koja je trajala više od 20 godina, mobilisala je desetine miliona ljudi i ostavila dubokog traga u društvima na svim kontinentima. Iako je antifašizam u ratnom sukobu odneo pobedu, veruje se da pretnja od fašizma nije nestala i da se, samim tim, antifašizam ne može prepustiti ropotarnici istorije.^[1]

U istorijskom kontekstu Jugoslavije, iskustvo Drugog svetskog rata je da nije bilo delotvornog antifašizma izvan NOV i POJ i Komunističke partije. Građanski antifašizam je bio marginalna pojava, bez efektivnog učinka.^[2]

Uz antifašizam se odnedavno koristi i izraz antifa, iako je on uglavnom vezan uz organizacije suvremene radikalne ljevice.

Definicija uredi

Demonstracije protiv neonacizma u Drezdenu 2012.

Za razliku od antikomunizma, izraz antifašizam je teže definirati, prije svega zbog toga što ne postoji čvrsti konsenzus što bi trebao biti "fašizam", kao i zbog toga što se često zloupotrebljava kao epitet. Zbog toga nije rijetkost da dvije sukobljene strane istovremeno za sebe tvrde da su "antifašisti" i tako nastoje steći simpatije u domaćoj i međunarodnoj javnosti. Za to kao primjer može poslužiti rat u Hrvatskoj, kada su i Hrvatska i pobunjeni Srbi za sebe tvrdili da se bore protiv "fašista" na suprotnoj strani.

Publicista Srđan Milošević smatra da su vrednosti izvornog antifašizma internacionalizam, tolerancija prema raznim oblicima različitosti, emancipacija od esencijalizovanja tih različitosti, i naročito, marginalizovanje nacionalnih, verskih, rodnih, seksualnih, političkih i drugih različitosti kao politički bitnih karakteristika i faktora moralnog, ili ma kog drugog vrednovanja čoveka. Antifašizam, u svojoj istorijskog tradiciji, jeste progresivna ideja i moralni stav, pre nego ideologija, i podrazumeva konstantno širenje baze slobode i tolerancije. On zaključuje, "kao što je diskriminacija ključna reč fašizma, tako je antidiskriminacija ključna reč antifašizma".^[2]

Povest antifašizma uredi

Istorijski posmatrano, antifašizam se javlja u periodu između dva svetska rata, kao odgovor na pretnju od fašizma. Budući da se fašizam odlikovao militarizmom i ekspanzionizmom, antifašizam je u svojim počecima istupao kao izrazito antiratni, odnosno pacifistički pokret.

Međutim, od vremena Španskog građanskog rata (1936–1939) antifašistički pokret je zauzeo borbenu poziciju. Zauzimanje borbenog stava prema fašizmu imalo je veliku važnost, jer je polovinom tridesetih godina postalo jasno da se fašizam ne može pacifikovati i da ga izostanak otpora na njegovom trijumfalnom putu samo hrani i osnažuje. Španija 1936. bila je prva tačka na kojoj je antifašistički pokret demonstrirao svoj otpor: iako se ta dramatična epizoda završila porazom antifašista, ona je ostala inspirativan primer celom antifašističkom bloku u njegovim kasnijim, u početku takođe neuspešnim, ali zatim sve uspešnijim borbama protiv fašizma.

Mislim da se slobodno može reći da je većina politički svesnih studenata moje generacije smatrala da treba da se bori u Španiji, a one koji se nisu borili grizla je savest. Neverovatan talas dobrovoljaca koji su otišli da se bore za Republiku jedinstven je u 20. veku.^[3]
– Eric Hobsbawm

Španski građanski rat je bio ključan jer je shvaćen kao evropski rat između fašizma i antifašizma, bezmalo kao prva bitka u predstojećem svetskom ratu, čije je neke karakteristične aspekte nagovestio.^[3]

Antifašizam u Jugoslaviji uredi

Pojava fašizma u Italiji uredi

U Jugoslaviji je, zahvaljujući velikom broju sporova sa tadašnjom italijanskom državom, fašizam od samog početka bio pažljivo praćen i od njega je već tokom dvadesetih godina prošlog veka postojala izvesna bojazan. Savremenici su pisali da su duboka društvena i politička kriza u toj zemlji („socijalno bespuće“), kao i slabost radničkog pokreta, doveli na vlast jedan marginalni pokret, finansiran od strane krupnog kapitala i organizaciono potpomognut od strane vojske. Tu analizu upotpunjavala je i ocena posmatrača da fašistički pokret predstavlja mračnu pojavu, što se ogledalo i u činjenici da je omogućavao „društvenom talogu“ („fukari“) da izbije u prvi plan. Međutim, opasnost od fašizma pre svega je viđena u njegovom društveno homogenizujućem uticaju i ekspanzionističkom karakteru, u čemu se, naravno, i ogledala pretnja za tadašnju jugoslovensku državu. Pratilo se i delovanje italijanskog antifašističkog pokreta, pre svega onih grupa koje su delovale u emigraciji, kao što su bile Concentrazione antifascista (osnovana u Parizu), Giustizia e libertà i druge.^[1]

Uspon nacizma u Nemačkoj uredi

Međutim, nakon 1933. godine i dolaska nacista na vlast u Nemačkoj, pažnja jugoslovenske javnosti sve više je okrenuta Nemačkoj, dok se Italiji i italijanskom fašizmu posvećuje daleko manja pažnja. Razlozi za takav odnos javnosti verovatno leže u shvatanju savremenika da bi, bez trijumfa nacista u Nemačkoj, fašizam ostao samo italijanski fenomen i da se „ideja fašizma kao univerzalnog pokreta, neke vrste desničarskog ekvivalenta međunarodnom komunizmu, sa Berlinom kao svojom Moskvom, ne bi razvila“. Od tog vremena zapaža se politička polarizacija, to jest, podela na antifašiste i fašiste i u Jugoslaviji: levičarski krugovi (od KPJ, preko drugih levih političkih grupa, do nezavisnih intelektualaca) bili su od samog početka antifašistički orijentisani i to su često i jasno manifestovali, dok je u takozvanim građanskim krugovima antifašizam bio uglavnom slabašan, tih, često neprepoznatljiv, svodeći se na moralno, ali ne i političko opredeljenje. Neretko se to antifašističko opredeljenje u građanskim krugovima povlačilo pred glasnim komunističkim ispoljavanjem antifašizma, pre svega usled bojazni od samog komunizma.^[1]

Percepcija Španskog građanskog rata uredi

Glavni članak: Jugosloveni u Španskom građanskom ratu

Marko Orešković Krntija na čelu bataljona Đuro Đaković u Španiji.

Širenju svesti o opasnosti koju nosi fašizam, to jest, svesti o značaju antifašizma, u Jugoslaviji je, kao i u drugim delovima Evrope, najviše doprinelo izbijanje građanskog rata u Španiji. Ipak, prema oceni istoričarke Olivere Milosavljević, ni jedan događaj nije različitije interpretiran i o njemu nije različitije pisano, nego što je to bio slučaj sa Španijom. Prema ideološkim razlikama su ocenjivani i uzroci građanskog rata, njegov tok i konačni rezultati: levica je nastupala u borbenom tonu, uviđajući istorijski značaj tog sukoba, građanski krugovi su događaj ispratili sa izvesnom dozom bojazni, razočarenja i defetizma, dok su fašistički krugovi u svemu videli boljševičku zaveru protiv španskog naroda i slavili konačni trijumf španskih fašista. Upravo u takvom odnosu različitih društvenih grupa prema građanskom ratu u Španiji, mogu se tražiti osnove budućih odnosa prema okupaciji Jugoslavije i pitanju antifašističkog otpora.^[1]

Antifašistički rat u Jugoslaviji uredi

Glavni članak: Narodnooslobodilačka borba

Stjepan Filipović na vešalima viče "Smrt fašizmu!" Slika je postala simbol otpora fašizmu u bivšoj Jugoslaviji.

Nije dugo prošlo, a pitanje opredeljenja za jednu ili drugu stranu postalo je od presudne važnosti za sve političke aktere u zemlji. Posle kratkotrajnog Aprilskog rata, Jugoslavija je bila okupirana od strane sila Osovine, a različiti delovi njene teritorije postavljeni su u neke nove kontekste; ipak, bez obzira na to koji je bio status tih oblasti, njima je bila namenjena vrlo slična sudbina u okviru novog nacističkog i fašističkog poretka na jugoistoku Evrope. Okupirana Jugoslavija je u tom smislu trebala da bude po svaku cenu pacifikovana i integrisana u nemački privredni prostor. Za pomoć u realizaciji tog plana okupacione vlasti su u okupiranim oblastima našle određen broj saradnika, većinom svojih ideoloških istomišljenika ili predstavnika starih struktura moći.

Članovi Glavnog odbora Antifašističke omladine Makedonije.

S druge strane, okupacija je izazvala i otpor, koji je nakon napada nacističke Nemačke na SSSR i proglasa KPJ od 4. jula 1941. dobio organizovanu formu. Svega tri dana nakon poziva na ustanak protiv okupatora u Srbiji je došlo do prvih borbi, koje su se zatim u toku leta i jeseni proširile i rezultirale oslobađanjem velikog dela zemlje. Tek je velika ofanziva okupatorskih i kvislinških snaga u novembru iste godine uspela da slomi otpor. Zbog toga se više od dve i po godine (od kraja 1941. do leta 1944) Srbija nalazila u drugom planu antifašističkog pokreta otpora u Jugoslaviji – epicentar borbe protiv okupatora od tada se nalazio u Bosni i graničnim delovima Hrvatske i Crne Gore.

Pored borbi na fruntu, u gradovima su delovale brojne grupe ilegalaca, koje su svojim odvažnim aktima (sabotažama, diverzijama, likvidacijama, produkovanjem propagandnog materijala u ilegalnim štamparijama, itd.) neprestano uznemiravale okupatora i kolaboracionističke snage. U jesen 1944. centar borbi prenet je ponovo na područje Srbije, a zatim je zajedničkim dejstvom Narodno-oslobodilačke vojske i Crvene Armije oslobođena cela njena teritorija.

U Jugoslaviji, nosioci otpora bili su pretežno radnički slojevi i komunisti – takozvano građanstvo, iako možda nezadovoljno, većinom je ćutke i pasivno posmatralo razvoj događaja. Iako je među građanstvom, kao i u članstvu građanskih političkih organizacija, postojao znatan broj antifašista, tek je manjina uzela aktivnog učešća u pokretu otpora. Zato se i može reći da su se pre rata izražena pasivnost i rezignacija razvojem događaja u Evropi, jasno ispoljile i u toku samog rata.

Antifašističko nasleđe Jugoslavije uredi

Glavni članak: Spomenici Narodnooslobodilačke borbe

Spomenici otpora fašizmu postavljeni su širom SFR Jugoslavije.

Nakon okončanja rata došlo je do obnavljanja jugoslovenske države, iako je pod vođstvom KPJ nova zajednica dobila potpuno novi izgled. Nova Jugoslavija izgradila je posebnu (novu) legitimacijsku osnovu, budući da je ona u svakom pogledu predstavljala nedvosmislen prekid u odnosu na pređašnju tradiciju. Ishodišnu tačku te nove legitimacije predstavljala je upravo antifašistička borba 1941–1945 godine: ona je činila „građu kojom se predstavljala i pravila komunistička istorija uspeha“. Stoga je iskustvo antifašističke borbe iz Drugog svetskog rata, njegovo neprestano isticanje i negovanje sećanja na njega, postalo deo državne politike i dominantne kulture sećanja u Jugoslaviji posle 1945. godine.

Literatura uredi

Marko Ristić, Intelektualci pred problemom rata, Pravna misao, april 1936;
Ivo Andrić, Rađanje fašizma, Beograd, 1995;
Erik Hobsbaum, Doba ekstrema, Beograd, 2002, str. 92;
Holm Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd, 2009, str. 371;
Olivera Milosavljević, Savremenici fašizma. 1. Percepcija fašizma u beogradskoj javnosti 1933–1941, Beograd, 2010, str. 33;
Volfgang Šider, „Fašizam“, Istorija: leksikon pojmova, (pr. Rihard van Dilmen), Beograd, 2010, str.192;
Gal Kirn, Robert Burghardt, „Jugoslovenski partizanski spomenici. Između revolucionarne politike i apstraktnog modernizma“, Jugolink, 2/2012, str. 7–20.