Anahita

Anahita (stperz. Anāhitā, grč. Anaitis, perz. ناهید; Nahid, dosl. Venera) je drevna iranska božica vode, plodnosti i mudrosti. Pojavljuje se u najstarijim dijelovima zoroastrijske zbirke Aveste i ima indoiransko porijeklo o čemu svjedoči etimološka srodnost sa sanskritskom Sarasvati, mitološkom rigvedskom rijekom. U 5. vijeku pne. starogrčki historičar Herodot došao je do pogrešne pretpostavke da su drevni Perzijanci preuzeli kult prema semitskoj božici Ištar, no jedino preuzeto zapravo je epitet banu (dama). Moderni historičari pretpostavljaju da postoji mogućnost da je njeno porijeklo hibrid staroiransko-elamskih vjerovanja koji je postojao i prije širenja zoroastrizma, ili da se radi o izvornom avestičkom kozmološkom liku koji je vremenom dobio i neke nove osobine.

Investitura Hozroja II u Tak-e Bostanu s Ahurom Mazdom zdesna i Anahitom slijeva (6. vijek)

Investitura Narzeha u Nakš-e Rustamu s prikazom Anahite zdesna (3. vijek)

Kovanica Bahrama II s prikazom Anahite zdesna (3. vijek)

Štovanje Anahite dobilo je na važnosti u prvoj polovici 3. vijeka pne. odnosno za vrijeme vladavine ahemenidskog velikog kralja Artakserksa II (vl. 404. – 358. pne.) koji je u njenu čast dao sagraditi niz hramova u Babilonu, Suzi, Ekbatani, Perzepolisu, Damasku i Sardu. O gradnji hramova i skulptura pisao je drevni babilonijski historičar Beros. Artakserksova privrženost ovjerena je na staroperzijskim zapisima pronađenim u Suzi gdje se Anahita spominje nakon Ahura Mazde odnosno prije Mitre, što je nekarakteristično za ranije vladare koji su se pozivali isključivo na Ahuru Mazdu. Navedeno božansko trojstvo javljati će se u iranskim vladarskim natpisima sljedećih 1000 godina. Historičar Izidor Haraški piše da je hramove Anahiti na lijevoj obali Eufrata dao sagraditi i Darije III (vl. 336. – 330. pne.), a historičar Arijan tvrdi da je Aleksandar Makedonski razorio Anahitin hram u Ekbatani jer ju je navodno smatrao odgovornom za smrt Hefestiona. U radovima starogrčkih pisaca Anahita se javlja imenovana kao Anaitis, a neki je povezuju s Afroditom, Artemidom i Atenom. Anahitu su od 5. vijeka pne. štovali i drevni Armenci u čijem se drevnom kalendaru pojavljuje kao 19. dan (Anahit) zajedno s Mitrom (8.) i Ahura Mazdom (15.). Arheološki ostaci velikog zdanja u iranskom Kangavaru iz 2. vijeka pne. dugo su vremena povezivani s Anahitom, no danas se takva identifikacija smatra pogrešnom.

Kult Anahite kod Artakserksa II ostavilo je dubok trag na partsku dinastiju Arsakida koji su se smatrali njegovim izravnim nasljednicima i vladali drevnim Iranom gotovo pola milenijuma (247. pne. – 226.). Kroz partski period kultovi Anahite i Mitre rašireni su i van iranskih granica što se osobito odnosi na Rimsko Carstvo gdje od 1. do 4. vijeka cvate mitraizam, novi kult koji su donijeli legionari s istočnih frontova. Također je primjetan utjecaj i na same temelje kršćanstva, npr. moderni historičari M. J. Vermaseren i F. Cumont ukazuju na višestruke sličnosti Anahite i Mitre s Marijom i Isusom, simboliku Anahite kao Venere s Betlehemskom zvijezdom, biblijskih maga s pravim magima, datumska preklapanja (25. 12.), itd. O direktnoj interakciji svjedoči historijski podatak da je partska invazija na Levant nastupila je 30-ak godina prije Isusovog rođenja.

Kasniji utjecaj očituje se u činjenici da je tokom 2. i 3. vijeka centar Anahitinog kulta bio drevni grad Istahr u kojem je kao zoroastrijski visoki svećenik radio Sasan, eponimski predak Sasanida odnosno djed Ardašira I (Artakserksa I Sasanidskog) koji je utemeljio Sasanidsku Monarhiju (226. – 651.). Tokom sasanidskog perioda kult Anahite dolazi do maksimalnog izražaja u odnosu na ranije periode o čemu svjedoče reljefi iz Nakš-e Rustama i Tak-e Bostana s investiturama sasanidskih vladara na kojima im Anahita predaje kraljevski prsten. Među takvim prikazima najpoznatije su investiture Narzeha (vl. 293. – 302.) u Nakš-e Rustamu i Hozroja II (vl. 590. – 628.) u Tak-e Bostanu. Anahita je također identificirana na kovanicama Bahrama II (vl. 276. – 293.), te nizu sasanidskih rukotvorina poput srebrnih posuda gdje se pojavljuje noseći cvijet, voće, pticu ili dijete. Kćer Šapura I (vl. 240. – 270.) nosila je ime Adur-Ahanid što znači Anahita od Vatre. Tokom kasnijeg sasanidskog perioda prikazi Anahite iščezli su zbog uspona ikonoklazma. Postoje indicije da je grobnica Bibi Šahrbanu kod Raja (moderni Teheran) u drevna vremena bila Anahitino svetište.

Veze

• Zoroastrizam
• Iranska mitologija
• Ahura Mazda
• Mitra

Literatura

• (en) Boyce, Mary; Chaumont, Marie Louise; Bier, Carol (3. 8. 2011.) [15. 12. 1989.]. Anāhīd. Encyclopædia Iranica. New York: Columbia University. 

Ostali projekti

U Wikimedijinoj ostavi ima još materijala vezanih za: Anahita