Žene u antičkom Rimu – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
Nema sažetka izmjene |
Nema sažetka izmjene |
||
Red 21:
[[Datoteka:Cremona, museo civico, ritrattuo femminile, primi decenni del iii secolo d.c..JPG|thumb|upright|left|Bista rimske devojčice, početak 3. veka n. e.]]
Otac porodice imao je pravo i dužnost pronaći muža svojoj kćerki, pa su brakovi uglavnom bili dogovoreni. U teoriji, dečak i devojčica morali su imati dovoljno godina života da bi dali saglasnost za brak, ali za devojčice starosna granica za stupanje u brak bila je 12, a za dečake 14 godina, iako se čini da su dečaci najčešće stupali u brak kasnije, u proseku u dobi od 19 godina. U višim društvenim slojevima za granicu između detinjstva i adolescencije uzimala se 14. godina života,{{sfn|Crook|1984}} ali [[zaruke]] su se mogle sklopiti i ranije, dok su deca još bila premlada za sklapanje braka,{{sfn|Rawson|1999|loc=str. 21}} a devojke iz [[Nobiles|plemićkih porodica]] u načelu su se udavale mlađe nego devojčice iz nižih slojeva. Većina devojaka udavala se u kasnim tinejdžerskim i ranim dvadesetim godina. Od devojke iz aristokratske porodice očekivalo se da pre udaje bude [[Devičanstvo|devica]], na šta bi ukazivala i njena mladost.{{sfn|Hallett|1984|loc=str. 142}} Kćerka je imala pravo odbiti brak koji su joj ugovorili roditelji jedino ako dokaže da je predloženi mladoženja nedostojnog karaktera.{{sfn|Rawson|1986|loc=str. 21}}
U doba rane [[Rimska Republika|republike]] nevesta je postajala podložna moći ''(potestas)'' svog supruga, ali u manjoj meri nego njihova deca.{{sfn|Frier|McGinn|2004|loc=str. 20}} Međutim, do [[Principat|početka carstva]] pravni odnos kćerke i njenog oca ostajao je na snazi i nakon njene udaje, pa čak i nakon što se ina već preselila u muževljev dom.{{sfn|Frier|McGinn|2004|loc=str. 19‒20}} Taj je aranžman bio jedan od faktora koji je rimskim ženama obezbeđivao određeni stupanj nezavisnosti, kakav nije postojao u većini drugih društava, od antike pa sve do [[Rani novi vijek|ranog novog veka]]: premda je ona zakonski bila odgovorna svom ocu, njen svakodnevni život nije se odvijao pod njegovih neposrednim nadzorom,<ref>"Da su odrasli sinovi ili kćerke živeli u istom domaćinstvu kao i ''paterfamilias''", primećuje Rawson, "verovatno bi stalnu svest o njegovoj vlasti i položaju doživljavali kao veliki pritisak" ({{harvnb|Rawson|1986|loc=str. 15}}).</ref> a njen suprug zakonski nije imao nikakvu vlast nad njom.{{sfn|Frier|McGinn|2004|loc=str. 19}}
Red 55:
[[Razvod]] je bio zakonski, ali prilično neformalni postupak, koji se uglavnom sastojao u tome da supruga napusti svog muža i uzme natrag svoj miraz. Prema [[Valerije Maksim|Valeriju Maksimu]], razvoda je bilo već 604. pne. ili još ranije, a i [[Zakoni dvanaest tablica]] predvižaju mogućnost razvoda. Razvod je bio društveno prihvatljiv ako je izvršen u skladu s tradicijom (''[[mos maiorum]]''). Do [[Ciceron]]ovog i [[Gaj Julije Cezar|Cezarovog]] doba razvod je već bio uobičajena pojava uz koju se nije vezivao nikakav osećaj "srama" i koji je pre bio predmet trača nego javne sramote.{{sfn|Dixon|2011|loc=str. 248}} Valerije Maksim kaže da je Lucije Anije bio kritikovan zato što se razveo od svoje supruge, a da se nije posavetovao s prijateljima; odnosno, preduzeo je nešto za svoju dobrobit bez razmatranja posledica koje taj čin može imati na njegovu mrežu kontakata (''[[amicitia]]'' i ''[[Klijenti (stari Rim)|clientela]]''). Stoga su ga [[Rimski cenzor|cenzori]] 307. pne. izbacili iz senata zbog moralne iskvarenosti.
Međutim, drugi izvori tvrde da je do prvog razloga došlo tek 230. pne., kada se ― kako beleži [[Dionisije Halikarnašanin]] ―"[[Spurije Karvilije]], ugledan čovek, prvi razveo od svoje supruge", i to zato što je počinila preljubu.<ref>[[Dionisije Halikarnašanin]], ''Rimske starine'', [http://data.perseus.org/citations/urn:cts:greekLit:tlg0081.tlg001.perseus-grc1:2.25 II, 25].</ref> Verovatno se radilo o [[Spurije Karvilije Maksim Ruga|Spuriju Karviliju Maksimu Rugi]], koji je bio [[Rimski konzul|konzul]] 234. i 228. pne. Međutim, podaci koje donose antički izvori dosta su zbrkani.<ref>[[Aul Gellije]], [http://data.perseus.org/citations/urn:cts:latinLit:phi1254.phi001.perseus-lat1:4.3.1 IV, 3, 1] smešta taj razvod u 227. godinu pne., ali
U klasično doba rimskog prava, tj. u vreme pozne republike i [[principat]]a, muškarac ili žena{{sfn|Watson|1995|loc=str. 173}} mogli su razvrgnuti brak jednostavno zato što su tako želeli, i nikakav dodatni razlog nije bio potreban. Budući da je i imovina tokom samog braka bila odvojena, razvod "slobodnog" braka bio je brlo jednostavan postupak.{{sfn|Frier|McGinn|2004|loc=deo D, "Kraj braka"}}
==== Ponovna udaja ====
Slučajevi sklapanja novog braka nisu bili retki među rimskom elitom. Za pripadnike aristokratije nije bilo neuobičajeno da nakon smrt supružnika udovac ili udovica vrlo brzo stupe u novi brak.{{sfn|Treggiari|1991|loc=str. 258–259, 500–502 ''et passim''}} Premda nikakva zakonska ograničenja nisu postojala, ipak je bilo uobičajeno da žena sačeka deset meseci pre no što se eventualno ponovo uda.{{sfn|Hersch|2010|loc=str. 48}} Period od deset meseci možda je uveden zbog eventualne trudnoće: ako je žena zatrudnela nedugo pre muževljeve smrti, desetomesečni period osigurava da neće biti nikakvih problema oko utvrđivanja očinstva, što bi moglo uticati na detetov društveni status i pravo nasleđivanja.<ref>U rimskom [[inkluzivno brojanje|inkuzivnom brojanju]] računalo se da trudnoća traje deset meseci.</ref> Nije bilo zakona koji bi trudnicama zabranjivao udaju i ima nekoliko poznatih primera: Avgust se oženio Livijom kad je ona nosila dete svog bivšeg muža, a [[kolegij pontifika]] presudio je da je taj brak dozvoljen pod uslovom da se prvo utvrdio detetov otac. Livijin bivši muž čak je i prisustvovao njenom venčanju s Avgustom.{{sfn|Cantarella|2002|loc=str. 276}}
Budući da su se brakovi među pripadnicima viših slojeva često sklapali iz političkih ili imovinskih razloga, udovica ili razvedena žena koja je bila imućna ili politički važna nije se sretala gotovo ni sa kakvim preprekama prilikom ponovne udaje. Bilo je daleko verovatnije da će ona biti zakonski emancipovana nego neka nevesta koja prvi put stupa u brak, kao i da će imati uticaja na izbor svog novog supruga. Brakovi [[Fulvija|Fulvije]], koja je zapovedala vojskom tokom poslednjeg građanskog rata u [[Rimska Republika|rimskoj republici]] i koja je bila prva Rimljanka čiji je lik bio predstavljen na novcu, verovatno su odslikavali njene vlastite političke naklonosti i ambicije: prvo se udala za istaknutog [[Populari|populara]] [[Publije Klodije Pulher|Publija Klodija Pulhera]], koji je ubijen na ulici nakon dugog političkog sukoba s Ciceronom, zatim za [[Skribonije Kurion|Skribonija Kuriona]], koji je ideološki bio manje postojan i koji je u trenutku svoje smrti već bio prešao na stranu [[Gaj Julije Cezar|Julija Cezara]], i naposletku za [[Marko Antonije|Marka Antonija]], poslednjeg protivnika oligarhijske republike i suparnika prvog rimskog cara.
[[Grčka historiografija|Grčki historičar]] [[Plutarh]] nagoveštava da je drugo venčanje kod Rimljana verovatno bilo skromnije od prvog, budući da bi udovica još uvek osećala nedostatak svog pokojnog supruga, a razvedena žena bi trebalo da oseća stid.<ref>[[Plutarh]], ''Quaestiones Romanae'', [http://data.perseus.org/citations/urn:cts:greekLit:tlg0007.tlg084a.perseus-grc1:105 105].</ref> Međutim, premda su okolnosti razvoda mogle biti sramotne i ideal je bio ostati zauvek u braku s istom osobom, nije bilo neke opšte osude ponovnog stupanja u brak; naprotiv, biti u braku smatralo se ispravnim i željenim stanjem za svaku odraslu osobu, i muškarca i ženu.<ref>{{harvnb|Hersch|2010|loc=str. 4, 48, ''et passim''}}; v. i {{harvnb|Treggiari|1991}}.</ref> [[Katon Mlađi]], koji se predstavljao sledbenikom svog imenjaka, [[Katon Stariji|Katona Starijeg]], dopustio je svojoj trudnoj supruzi [[Marcija (supruga Katona Mlađeg)|Marciji]] da se razvede od njega i uda se za [[Kvint Hortenzije|Kvinta Hortenzija]], pošto je odbio da za ovog šezdesetogodišnjaka uda svoju mladu kćerku. Kad je Marcija ostala udovica i nasledila veliko bogatstvo, Katon se ponovo oženio njome na ceremoniji koja je bila daleko manje formalna od uobičajene.<ref>{{harvnb|Hersch|2010|loc=''[http://books.google.com/books?id=TZEJQPjc4sIC&dq=marcia+intitle%3Aroman+intitle%3Awedding&q=marcia#v=snippet&q=marcia&f=false passim]''}}, gde se poziva na fiktivni i možda satirični prikaz kod [[Lukan]]a. Neki naučnici u ovom događaju pre vide poslovni aranžman nego pravi brak.</ref> Ženama su se, međutim, ponekad izrugivali ako su se udavale previše često ili iz zle namere, posebno ako se moglo implicirati da su bile motivisane seksualnim željama i taštinom.{{sfn|Hersch|2010|loc=str. 103–104}}.
==== Vanbračna zajednica ====
Prema rimskom zakonu, [[konkubina]] je bila žena koja je živela u stabilnoj [[Monogamija|monogamnoj]] vezi s muškarcem koji nije bio njen suprug. {{sfn|Frier|McGinn|2004|loc=str. 480}} S položajem konkubine nije se povezivala nikakva sramota, a konkubina je naposletku mogla postati supruga.{{sfn|Frier|McGinn|2004|loc=str. 52}} U konkubinatu partneri su međusobno mogli razmenjivati poklone, za razliku od braka, gde se održavala stroža podela imovine između dvoje supružnika.
Muškarac i žena obično su se opredeljivali za život u vanbračnoj zajednici onda kad je njihov nejednak društveni status predstavljao prepreku za sklapanje braka: na primer, čovek iz [[Rimski senat|senatorskog staleža]] i žena koja se nalazila na nižem stupnju društvene lestvice, kao što je [[Oslobođenici|bivša robinja]] ili žena koja dolazi iz neugledne siromašne porodice ili se bavila [[Prostitucija|prostitucijom]].{{sfn|Frier|McGinn|2004|loc=str. 50}} Muškarac i žena koji nisu imali pravo na zakoniti oblik braka poznat kao ''[[Brak u antičkom Rimu|conubium]]'' takođe su mogli stupiti u vanbračnu zajednicu, a isti je slučaj bio, na primer, sa ženom iz viih društvenih slojeva koja je volela muškarca nižeg socijalnog statusa.{{sfn|Crook|1984}} Konkubinat se od braka razlikovao prvenstveno po statusu dece koja bi se rodila u takoj vezi. U konkubinatu deca su nasleđivala majčin socijalni status, a ne očev, kako je bilo uobičajeno u braku.
==== Nasilje u porodici ====
Rimski zakon nije muškarcu dopuštao nikakvo [[Porodično nasilje|nasilje]] prema supruzi,{{sfn|Frier|McGinn|2004|loc=str. 95}} ali kako što je slučaj sa svim krivičnim delima, može se pretpostaviti da zakoni protiv nasilja u porodici nisu značili da se takvo nasilje nije dešavalo. Prema [[Plutarh]]u, [[Katon Stariji]] je izjavio "da je čovek koji je udario svoju suprugu ili dete svoje nasilne ruke spustio na nešto najsvetije, a takođe je mislio da je više vredno hvale biti dobar muž nego dobar senator".<ref name=plut20.2>[[Plutarh]], ''Kaon Stariji'', [http://data.perseus.org/citations/urn:cts:greekLit:tlg0007.tlg025.perseus-grc1:20.2 XX, 2].</ref> Premda današnji pojmovi dobrog odnosa između muža i žene cene druge stvari, u doba rimske republike od uglednog se čoveka očekivalo da se prema supruzi odnosi ljubazno i da sebe smatra dobrim mužem. Ako je muž tukao ženu, to je predstavljalo dovoljan razlog za razvod braka i pokretanje drugih zakonskih postupaka protiv njega.{{sfn|Fagan|2011|loc=str. 487}}
Porodično nasilje spominje se u historijskim izvorima uglavnom onda kad uključuje šokantna preterivanja među višim društvenim slojevima. Car [[Neron]] navadno je dao ubiti svoju prvu suprugu (i rođakinju), [[Klaudija Oktavija|Klaudiju Oktaviju]], nakon što ju je prvo utamničio i podvrgao mučenju. Neron se tad oženio svojom trudnom ljubavnicom, [[Popeja Sabina|Popejom Sabinom]], koju je usmrtio šutirajući je nakon što ga je ona iskritikovala.<ref>[[Tacit]], ''[[Anali (Tacit)|Anali]]'', [http://data.perseus.org/citations/urn:cts:latinLit:phi1351.phi005.perseus-lat1:16.6 XVI, 6].</ref> Neki današnji historičari veruju da je Popeja umrla zbog [[pobačaj]]a ili na porođaju i da je priča o njenom ubistvu smišljena da bi se ocrnio Neron. Omraženi car [[Komod]] takođe je navodno ubio i suprugu i svoju sestru.{{sfn|McLynn|2009|loc=str. 435}}
=== Žena kao majka ===
[[Datoteka:Sarcophagus Marcus Cornelius Statius Louvre Ma659 n1.jpg|thumb|left|Majka doji bebu u očevom prisustvz, detalj sa [[sarkofag]]a u kome je bio pokopan dečak, oko 150. pne.]]
Od rimskih supruga očekivalo se da rađaju decu, no pripadnice elite, naviknute na određeni stupanj samostalnosti, sve su se manje želele posvetiti tradicionalnom materinstvu. Do 1. veka pne. pripadnice elite uglavnom su izbegavale dojiti bebe i unajmljivale su dojilje ''(opstetrix)''.{{sfn|Rawson|1986|loc=str. 30}} Ta je praksa postojala već početkom 2. veka pne., kad [[Rimska komedija|rimski komediograf]] [[Plaut]] u usput spominje dojilje.<ref>[[Plaut]], ''[[Hvalisavi vojnik (Plaut)|Hvalisavi vojnik]]'', [http://data.perseus.org/citations/urn:cts:latinLit:phi0119.phi012.perseus-lat1:3.1 III, 1, st. 101 (697)].</ref> Budući da se majčino mleko smatralo najboljim za bebu,<ref>Kako primećuje [[Soran iz Efesa]] (1. vek n. e.) u svojoj ''Ginekologiji'', [http://cmg.bbaw.de/epubl/online/cmg_04.php?p=25 II, 18].</ref> žene iz viših slojeva mogle su ipak odlučiti da će svoju bebu same dojiti, osim ako ih neki fizički razlozi nisu u tome sprečavali.{{sfn|Gardner|1991|loc=str. 242}} Ako je žena odabrala da neće sama dojiti bebu, mogla je posetiti Mlečni stub ''([[Columna lactaria]])'', gde su siromašni roditelji mogli od dojilja dobiti mleko za svoje bebe, a oni koji su to sebi mogli priuštiti, mogli su i unajmiti dojilju.{{sfn|Richardson|1992|loc=str. 94}} Licinija, supruga [[Katon Stariji|Katona Starijeg]] (umro 149. pne.) ne samo što je dojila vlastitog sina, nego je ponekad dojila u bebe svojih robova, kako bi među njima podstakla "bratsku ljubav".<ref>[[Plutarh]], ''Kaon Stariji'', [http://data.perseus.org/citations/urn:cts:greekLit:tlg0007.tlg025.perseus-grc1:20.3 XX, 3].</ref>{{sfn|McDonough|1997|loc=str. 322, nap. 29}} Do vremena [[Tacit]]a (umro 117. g. n. e.) praksa u kojoj pripadnice elite same doje svoje bebe bila je idealizirana kao jedan od starih dobrih običaja.<ref>[[Tacit]], ''[[Dijalog o govornicima]]'', [http://data.perseus.org/citations/urn:cts:latinLit:phi1351.phi003.perseus-lat1:28.4 28, 4], kako je navedeno u {{harvnb|McDonough|1997|loc=str. 322}}.</ref>
Čini se da je teško utvrditi u kojem su stupnju muževi učestvovali u odgoji vrlo male dece. Čini se da su tradicionalisti, kao što je Katon, učestvovali u tom odgoju: Katon je voleo da bude prisutan kad je njegova supruga kupala i povijala njihovu bebu.<ref name=plut20.2/>
Velike porodice nisu bile uobičajene među rimskom elitom već u doba [[Rimska republika|pozne republike]] (146–30. pne.); porodica [[Publije Klodije Pulher|Publija Klodija Pulhera]], koji je imao najmanje tri sestre i dva brata, smatrala se neuobičajeno velikom.{{sfn|Tatum|1999|loc=str. 33 sqq}} [[Natalitet]] je među rimskom elitom toliko opao, da je prvi rimski car [[Avgust (rimski car)|Avgust]] (vladao 30–14. n. e.) doneo niz zakona s ciljem povećanja nataliteta, uključujući i dodeljivanje posebnih počasti ženama koje rode najmanje troje dece (tzv. ''[[ius trium liberorum)''.{{sfn|Assa|1960|loc=str. 32}}{{sfn|Schmitt-Pantel|1994|loc=str. 115}} One koje su bile neudate, razvedene, udovice ili neplodne nisu mogle naslediti imovinu osim ako nisu poimence spomenute u oporuci.{{sfn|Gardner|1999|loc=str. 53}}
Rimljanke nisu bile cenjene samo zbog broja dece koju su rodile, nago i za ulogu koju su igrale u njihovom obrazovanju i odgoju koji ih je pripremao da postanu dobri građani. Da bi uspešno odgodila svoju decu, uzorita je rimska majka morala i sama biti dobro obrazovana.{{sfn|Assa|1960|loc=str. 50}}
Jedna od Rimljanki koje su bile znamenite po svojoj snazi i uticaju koji su izvršile kao majke bila je [[Kornelija Afrikanska|Kornelija]], majka [[Gracchi|braće Garkha]]. [[Gaj Julije Cezar|Julije Cezar]], čiji je otac umro još dok je on bio dete, održavao je prisan odnos sa svojom majkom, [[Aurelija Kota|Aurelijom]], čija je politička snaga bila idigrala odlučujuću ulogu u spašavanju njenog osamnaestogodišnjeg sina od pogubljenja tokom [[Kornelije Sula|Sulinih]] [[Proskripcije|proskripcija]].
{{Clear}}
==Reference==
Linija 67 ⟶ 97:
*{{Citation | last = Bauman | first = Richard A. | author-link = |title = Women and Politics in Ancient Rome | volume = | pages =| publisher = Routledge | place = | year = 1994 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Burns | first = Jasper | author-link = | contribution = Sabina |title = Great Women of Imperial Rome: Mothers and Wives of the Caesars | volume = | pages =124–140 | publisher = Routledge | place = | year = 2007 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Burns | first = Eva | author-link = Eva Cantarella | contribution = Marriage and Sexuality in Republican Rome: A Roman Conjugal Love Story |title = The Sleep of Reason: Erotic Experience and Sexual Ethics in Ancient Greece and Rome | volume = | pages =| publisher = [[University of Chicago Press]] | place = | year = 2002 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Crook | first = John A. | author-link = | title = Law and Life of Rome 90 B.C.‒212 A.D. | volume = | pages = | publisher = [[Cornell University Press]] | place = | year = 1984 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Dixon | first = Suzanne | author-link = | contribution = From Ceremonial to Sexualities: A Survey of Scholarship on Roman Marriage |title = A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds | volume = | pages =| publisher = Wiley-Blackwell | place = | year = 2011 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Fagan | first = Garrett G.| author-link = | contribution = Violence in Roman Social Relations |title = The Oxford Handbook of Social Relations | volume = | pages =| publisher = [[Oxford University Press]] | place = | year = 2011 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Farrell | first = Joseph | author-link = | title = Latin Language and Latin Culture | volume = | pages = | publisher = [[Cambridge University Press]] | place = | year = 2001 | contribution-url = |ref= harv}}
* {{cite book|last1= Frier |first1= Bruce W. |last2= McGinn |first2= Thomas A.J. |year=2004 |title= A Casebook on Roman Family Law |location= | publisher= Oxford University Press: American Philological Association |ref = harv}}
*{{Citation | last = Gardner | first = Jane F. | author-link = | title = Women in Roman Law and Society | volume = | pages = | publisher = [[Indiana University Press]] | place = | year = 1991 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Gardner | first = Jane F. | author-link = | title = Family and Familia in Roman Law and Life | volume = | pages = | publisher = [[Oxford University Press]] | place = | year = 1999 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Evans-Grubbs | first = Judith | author-link = | title = Women and the Law in the Roman Empire: A Sourcebook on Marriage, Divorce and Law in the Roman Empire | volume = | pages = | publisher = [[Routledge]] | place = | year = 2002 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Hallett | first = Judith P.| author-link = |title = Fathers and Daughters in Roman Society: Women and the Elite Family | volume = | pages =| publisher = [[Princeton University Press]] | place = | year = 1984 | contribution-url = |ref= harv}}
Linija 77 ⟶ 111:
*{{Citation | last = Johnston | first = David | author-link = |title = Roman Law in Context | volume = | pages =| publisher = [[Cambridge University Press]] | place = | year = 1999 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Johnston | first = Harold Whetstone | author-link = |title = The Private Life of the Romans | volume = | pages =| publisher = Scott, Foresman and Company | place = | year = 1903 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = McDonough | first = Christopher Michael | author-link = | title = Carna, Procra and the ''Strix'' on the Kalends of June | volume = 127 | pages =| publisher = [[Transactions of the American Philological Association]] | place = | year = 1997 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = McLynn | first = Frank | author-link = |title = Marcus Aurelius: A Life | volume = | pages =| publisher = Da Capo Press | place = | year = 2009 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Milnor | first = Kristina | author-link = | contribution = Women in Roman Historiography |title = The Cambridge Companion to the Roman Historians | volume = | pages =| publisher = [[Cambridge University Press]] | place = | year = 2009 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Olson | first = Kelly | author-link = | contribution = The Appearance of the Young Roman Girl |title = Roman Dress and the Fabrics of Roman Culture | volume = | pages =| publisher = [[University of Toronto Press]] | place = | year = 2008 | contribution-url = |ref= harv}}
Linija 83 ⟶ 119:
*{{Citation | last = Rawson | first = Beryl | author-link = |title = Children and Childhood in Roman Italy | volume = | pages =| publisher = [[Oxford University Press]] | place = | year = 2003 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Rawson | first = Beryl | author-link = | contribution = Finding Roman Women |title = A Companion to the Roman Republic | volume = | pages =124–140 | publisher = Blackwell | place = | year = 2010 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Richardson | first = Lawrence | author-link = |title = A New Topographical Dictionary of Ancient Rome | volume = | pages =| publisher = [[Johns Hopkins University Press]] | place = | year = 1992 | contribution-url = |ref= harv}}
* {{cite book|last= Schmitt-Pantel |first= Pauline |author-link= |year=1994 |title= A History of Women in the West: From Ancient Goddesses to Christian Saints|volume= 1 |location= | publisher= [[Harvard University Press]] |ref = harv}}
* {{cite book|last= Sherwin-White |first= Bruce W. |author-link= A.N. Sherwin-White |year=1979 |title= Roman Citizenship|location= | publisher= [[Oxford University Press]] |ref = harv}}
* {{cite book|last= Staples |first= Ariadne |author-link= |year=1998 |title= From Good Goddess to Vestal Virgins: Sex and Category in Roman Religion |location= | publisher= [[Routledge]] |ref = harv}}
* {{cite book|last= Tatum |first= W. Jeffrey |author-link= |year=1999|title= The Patrician Tribune: Publius Clodius Pulcher |location= | publisher= [[University of North Carolina Press]] |ref = harv}}
*{{Citation | last = Thomas | first = Yan | author-link = | contribution = The Division of the Sexes in Roman Law |title = A History of Women from Ancient Goddesses to Christian Saints | volume = | pages =| publisher = [[Harvard University Press]] | place = | year = 1991 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Treggiari | first = Susan | author-link = |title = Roman Marriage: ''Iusti Coniuges'' from the Time of Cicero to the Time of Ulpian | volume = | pages =| publisher = [[Oxford University Press]] | place = | year = 1991 | contribution-url = |ref= harv}}
*{{Citation | last = Watson | first = Alan | author-link = |title = The Spirit of Roman Law | volume = | pages =| publisher = [[University of Georgia Press]] | place = | year = 1995 | contribution-url = |ref= harv}}
| |||