|
Po Jordanesu, Vandali su došli u sukob sa Gotima u vreme vladavine rimskog cara [[Konstantin Veliki|Konstantina I Velikog]] (306.-337.). Na teritoriji na kojoj su Vandali živeli istočni susedi su im bili Goti, zapadni [[Markomani]], severni [[Hermunduri]], a na jugu granicu je predstavljala reka Dunav. Gotski kralj Geberih je porazio i pogubio vandalskog vladara Visimara i nakon toga su poraženi Vandali zatražili od rimskih vlasti da im dozvoli naseljavanje na rimskoj teritoriji. Car Konstantin je oko 330. dozvolio Vanadlima da se nasele na desnoj obali Dunava u provinciji Panoniji. Na toj teritoriji Vandali su živeli narednih šezdesetak godina.
Kralj Godegisil je [[400Gajzerik]]. ilije [[401]].nakon godine,poraza najverovatnijeod zbogFranaka napadapočetkom [[Huni|Huna]]5 veka, poveopod Vandalevrhovnim zajednozapovjedništvom saAlana njihovimi saveznicima germanskim [[Svevi]]ma izajedno sarmatskims Alanimakrenuo na Zapad. Deo Silinga im se priključio nešto kasnije. Negde u to vreme Hasdinzi su već primili [[hrišćanstvo]]. U vreme cara [[Valens]]a (364.-378.), Vandali su, poput Gota nešto ranije, primili hrišćanstvo u obliku arijanskog učenja koje je osuđeno kao jeretičko na [[Prvi vaseljenski sabor|Prvom vaseljenskom saboru]] u Nikeji 325. godine. Međutim, jedan manji broj Vandala je ipak prihvatio nikejski (pravoslavni) simbol vere, između ostalih i [[Stilihon]], vrhovni zapovednik vojske [[Zapadno rimsko carstvo|Zapadnog rimskog carstva]] u vreme vlade cara [[Honorije|Honorija]] (395.-423.).
[[Image:Invasions of the Roman Empire 1.png|400px|right|thumb|'''Invazije na Rimsko carstvo od 100. do 500. godine'''.
Pojednostavljena karta prikazuje upade varvarskih naroda na rimske teritorije u vreme Velike seobe. Plava strelica označava pokrete Vandala od Baltika preko Podunavlja, Galije i Iberijskog poluostrva do severne Afrike i njihove piratske pohode po Mediteranu.]]
=== GalijaInvazija ===
Vandali su putovali na zapad duž Dunava, bez mnogo teškoća, sve dok na [[Rajna|Rajni]] nisu naišli na otpor [[Franci|FranakaFranke]], koji su naseljavalištitili rimske posedegranicu una severnojpodručju [[Galija|Galiji]]današnje Belgije i Holandije. [[Godigisel]] i navodno 20 000 Vandala su poginuli u bici, alitako da su Francimorali najposlepriznati poraženivrhovnu uz pomoćvlast Alana. Vandalis kojima su zatim [[31. decembar|31. decembra]] [[406]]. prešli zaleđenu Rajnu i upali u Galiju koju su teško opustošili. Pod vodstvom Godigiselovog sina [[Gunderih]]a a Vandali su paleći i pljačkajući otišli prvo na zapad, a potom na jug Galije, u Akvitaniju.
=== Iberija ===
U oktobru [[409]] su prešli [[Pirineji|Pirineje]] i ušli na Iberijskog poluostrvo. Kaogde rimskisu savezniciosvojili (''foederati'') naselili su severozapad i jug poluostrva, odnosno Galiciju i Betiku. Alani su pak naseljeni na zapadu Pirinejskogi poluostrvacentru uPirinejskog Betiki, današnjem Portugalupoluostrva, a Svevi na severu Galicijeseverozapadu. Prilike su se zakomplikovale dolaskom rimsko[[Vizigoti|Vizigotavizigotske]] kojivojske koa su se prvo sukobili sa Alanima. Nakon što je 426. veliki broj Alana stradao, zajedno sa njihovim kraljem Atahom, preostali su prišli Vandalima i zamolili Gunderiha da prihvati upražnjenu krunu. Kasniji vladari Vandala će zvanično nositi titulu ''kralj Vandala i Alana'' (rex Wandalorum et Alanorum).
=== Afrika ===
Gunderiha je nasledio 427. njegov brat [[GejserihGajzerik]] koji se pokazao kao najveći vandalski kralj. Pod pritiskom Vizigota, a možda i na poziv odmetnutog rimskog vojskovođe [[Bonifacije (rimski vojskovođa)|Bonifacija]], GejzerihGajzerik je izgradio flotu i rešio da povede svoj narod u Afriku. Vandali su prešli Gibraltarski moreuz 429. i počeli da napreduju ka istoku prema [[Kartagina|Kartagini]]. Nakon neuspelogneodlućne vojnogborbe pohodas preduzetogistočnorimskom uzvojskom pomoćkoja istočnorimskogje došla u pomoć dvorazapadu, zapadnorimska vlada je 435. bila prisiljena da sklopi mir i zvanično prepusti većidanašnje deopodručje rimskeAlžira Afrike GejzerihuGajzeriku. Vandali su ubrzo prekršili sporazum i [[439]] zauzeli Kartaginu, najveći grad zapadnog Mediterana posle Rima. Novi pokušaj moćnijeg među rimskim carevima, istočnorimskog [[Teodosije II|Teodosija II]] da 441. preokrene situaciju i oduzme Vandalima Kartaginu završio se neuspehom, tako da su i Carigrad i Ravena sada priznali nezavisnost Vandalske kraljevine. Nakon10 - 15 godina nakon toga GejzerihGajzerik je zavladao centralnim Sredozemljem i zauzeo [[Sicilija|Siciliju]], [[Sardinija|Sardiniju]], [[Korzika|Korziku]] i [[Balearska ostrva]].
U svojoj novoj domovini arijanski Vandali su zatekli romanizovano stanovništvo podeljeno na sledbenike nikejskog pravoslavlja i donatizma. Verske razlike su bile stalni izvor unutrašnjih raѕzmirica u Vandalskoj kraljevini pošto su vandalski vladari, osim [[Hilderiha]], u manjoj ili većoj meri progonili pravoslavne. Članovi klira su slati u progonstvo, manastiri raspušteni, a pravoslavna većina je bila pod konstantnim pritiskom. Iako pravoslavlje nije bilo pod zvaničnom zabranom, osim poslednjih meseci [[Hunerih]]ove vladavine, pravoslavnom sveštenstvu je uskraćeno pravo na episkopat, a takođe im je bilo zabranjeno da vrše preobraćivanje arijanskih Vandala.
=== Pljačka Rima ===
Nakon naseljavanja Afrike GejserihGajzerik je sve do svoje smrti 477. godine predvodio smele pljačkaške pohode po Sredozemlju. Ubistvo cara [[Valentinijan III|Valentinijana III]] [[16. mart]]a 455. pružio je Gejserihu priliku da se umeša u prilike u Italiji. Valentinijanov naslednik, [[Petronije Maksim]] je na silu oženio caricu udovu Liciniju Eudoksiju, a njenu ćerku Eudokiju je oženio svojim sinom. Kako je Eudokija već bila verena za Gejserihovog sina Huneriha, vandalski kralj je objavio da dolazi kako bi ispravio učinjenu mu nepravdu. Vandali su se iskrcali 31. maja na ušću Tibra, dok je zlosrećni Petronije Maksim krenuo u bekstvo ali je ubijen na izlazu iz prestonice od strane razjarene rimske svetine. Pred Gejseriha je izašao samo papa [[Lav I (papa)|Lav I]] i umolio varvarskog kralja da se zadovolji pljačkom Večnog grada i ne dozvoli svojim ljudima razaranje i paljenje grada i ubijanje njegovih stanovnika. Vandalima su 2. juna otvorene rimske kapije i Gejserihovi ljudi su podvrgli Rim dvonedeljnoj pljački. U Kartaginu Vandali su sa sobom odneli sav plemeniti metal koji su mogli da nađu u Rimu po cenu uništenja brojnih istorijskih i umetničkih spomenika napravljenih ili obloženih zlatom, srebrom i bronzom. Gejserih je sa sobom odveo i brojne ugledne zarobljenike, izmeću ostalih i caricu Eudoksiju i njene ćerke. Eudokija je udata za Huneriha, dok su njena majka i sestra Placidija docnije otkupljene od strane istočnorimskog cara [[Lav I|Lava I]] i otišle su u Carigrad. Eudokija je kao Hunerihova supruga ostala da živi u Kartagini i njen sin [[Hilderih]] je takođe vladao kao vandalski kralj (523.-530.).
=== Privremena konsolidacija ===
Iako je već 462. obuhvatalo obalu severne Afrike i ostrva zapadnog Sredozemlja, Vandalskom kraljevstvu, kao i drugim varvarskim državama koje su nastale na nekadašnjim rimskim teritorijama, nedostajalo je unutrašnje jedinstvo.
Ipak, GejserihGajzerik je 468. porazio ogromnu flotu koju je poslao Lav I. Nakon toga Vandali su, goneći Vizantince, opljačkali i obalu Peloponeza, ali su na kraju bili zaustavljeni.
Vandali su se, za razliku od ostalih arijanskih osvajača, mnogo strožije odnosili prema pravoslavnima. Gejserih je pravoslavne episkope svrgavao, slao u izgnanstvo ili ubijao, dok je mirjane kažnjavao gubitkom položaja ili oduzimanjem imovine. Za Gejseriha se pričalo da je navodno i sam do 428. bio pristalica pravoslavlja, ali je ova priča po svemu sudeći apokrifna. Ipak, kada su odnosi sa Rimom ili Carigradom bili dobri, vandalski kralj je bio popustljiviji prema svojim pravoslavnim podanicima. Tako je 457. dozvolio pravoslavnima u kartagini da, pošto je mitropolitska stolica Afrike bila upražnjenja tri godine, izaberu sebi episkopa. Pred samu kraljevu smrt, Viktor Kartenski je GejserihuGajzeriku poslao svoj antiarijanski spis, ali je ipak ostao nekažnjen.
=== Opadanje ===
[[Datoteka:Vandalen.jpg|thumb|250px|Tradicionalna predstava o Vandalima: ''Pustošenje Rima (455)'', [[Heinrich Leutemann]] (1824–1904), delo nastalo između 1860. i 1880.]]
GejserihGajzerik, jedna od najmarkantnijih ličnosti iz doba Velike seobe naroda, umro je u dubokoj starosti 25. januara 477. godine. U skladu sa zakonom koji je uveo, naslednik krune je trebalo uvek da bude ne vladarev sin, već najstariji muški član vladajuće dinastije (načelo seniorijata). Ipak, Gejseriha je nasledio sin Hunerih (477.-484.) koji je u početku bio prijateljski nastrojen prema pravoslavnima, delimično iz obazrivosti prema Istočnorimskom (Vizantijskom) carstvu. Ali kada je 482. došlo do prvog velikog crkvenog rascepa između Rima i Carigrada ([[Akakijeva šizma]]), pravoslavni u Africi su izgubili zaštitu cara [[Zenon (car)|Zenona]]. Nakon toga Hunerih je sproveo vrlo surov verski progon po kome je njegova vladavina uglavnom i ostala upamćena.
[[Guntamund]] (484.-496.), Hunerihov sinovac, je obustavio progon i pružio zaštitu pravoslavnima. Vandalska kraljevina je izgubila najveći deo Sicilije, koju je posle 493. godine, zauzeo [[Ostrogoti|ostrogotski]] kralj Italije [[Teodorik Veliki|Teodorih]]. U samoj Africi vandalsku vlast su odbacila pustinjska plemena Mavara.
# [[Godigisel]] (-[[407]])
# [[Gunderih]] ([[407]]-[[428]])
# [[GejserihGajzerik]] ([[428]]-[[477]])
# [[Hunerih]] ([[477]]-[[484]])
# [[Guntamund]] ([[484]]-[[496]])
| 