Italski narodi – razlika između verzija

'''Italski narodi''' ili '''Italici''' jesu svi oni narodi koji su živeli u [[Italija|Italiji]] pre [[Antički Rim|rimske]] ekspanzije. Ti su se narodi međusobno razlikovali po poreklu, [[jezik]]u, običajima, stepenu razvoja i opsegu teritorije kojom su vladali. Neki od ovih naroda govorili su [[Italski jezici|italske jezike]], drugi su govorili jezicima koji pripadaju drugim porodicama [[Indoevropski jezici|indoevropskih jezika]], a neki su govorili neindoevropskim jezicima. Istovremeno je Italija u to doba bila pod snažnim uticajem [[Antička Grčka|Grčke]], njenih profilisanih nacionalnih karakteristika, ekspanzionističke snage, te estetske i intelektualne zrelosti. Italija je tek posle rimskog osvajanja stekla jedinstvenu etnolingvističku, političku i kulturnu fizionomiju. Najstariji narodi poluostrva su, međutim, ostavili svoja imena oblastima rimske Italije – [[Lacij]], [[Kampanija]], [[Apulija]], [[Brutij]], [[Lukanija]], [[Samnij]], [[Picenum]], [[Umbrija]], [[Etrurci|Etrurija]], [[Venecija]] i [[Ligurija]].

 

:''Vidi članke: [[Sikulci|Sikuli]], [[Enotriji]], [[Auzonci]], [[Honi]], [[Morgeti]], [[Itali]]''

 

Izuzetno je malo dokaza koji bi potvrdili prisustvo Sikula na Apeninskom poluostrvu, a takva je situacija i sa drugim primitivnim starosedelačkim populacijama današnje Kalabrije i Lukanije (Enotriji, Auzonci, Honi, Morgeti i Itali), kao i Kampanije (Auzonci i [[Oski]]). Savremeni ispitivači postavili su tezu da se duž [[Tirensko more|tirenskog]] obalnog luka u najranija vremena protezao pojas paleoitalskih naroda (tzv. zapadnih Italika ili Proto-Latina), koji su prvobitno bili povezani sa [[Latini]]ma i razlikovali se od istočnih italskih naroda, koji su naseljavali [[Apenini|apeninsku]] i [[Jadransko more|jadransku]] oblast. Arheološke nalaze čine groblja s grobovima iz gvozdenog doba, ali postoje i tragovi [[nekropola]] s [[kremacija]]ma, posebno u provinciji [[Salerno|Salernu]] i u Kalabriji. Nastali su veliki utvrđeni gradovi, posebno u unutrašnjosti Lukanije. Međutim, [[etnička grupa|etnička]] posebnost ovih antičkih naroda je postepeno zaboravljena između 8. i 4. veka st. e., što je bilo uzrokovano prodorom Grka i ekspanzijom Etruraca i istočnih Italika (Samnita, Lukanaca, Brutija.

 

:''Vidi članke: [[Japigi]], [[Mesapi]]''

 

Početkom arhajskog perioda razvili su se veliki gradovi, međusobno povezani savezom. Među njima su bili Herdoneja (danas Ordona), Kanuzij (Kanosa), Rubi (Ruvo), Gnathia, [[Brundizij]] (Brinidizi), Urija (Orija), Lupije (Leče), Rudija i Mandurija. Oni su sačuvali svoju nezavisnost, uporno se braneći od Grka, sve do rimskog osvajanja.

 

:''Vidi glavni članak: [[Etrurci]]''

 

Etrurci, koji se na [[Grčki jezik|grčkom]] nazivaju Tirenjanima, a na latinskom ''Tusci'' ili ''Etrusci'', naseljavali su srednju Italiju i bili glavni konkurenti Rima za kontrolu nad tom oblašću. Etrurska se kultura oblikovala oko 700. godine stare ere, verovatno kao izdanak jedne od kultura bronzanog doba u Italiji. U 6. veku stare ere Etrurci su bili na vrhuncu svoje moći. Udruženi u labavu konfederaciju dvanaest gradova, vladali su oblašću koja je na severu dopirala do reke [[Po|Pad]], a na jugu do Kampanije, uključujući i najstariji Rim. Nakon pada etrurske vlasti u Rimu krajem 6. veka Etrurci su postepeno gubili svoje teritorije na jugu, dok su njihovim severnim posedima ovladavali Gali. Etrursku prevlast na moru srušili su Grci 474. godine u bici kod grada [[Kuma|Kume]]. Do kraja 3. veka st. e. Rim je zavladao celom Etrurijom, ali je etrurska kultura već izvršila ogroman uticaj na formiranje rane rimske civilizacije. U [[Arhitektura|arhitekturi]] Rimljani su od Etruraca primili luk, u skulpturi realizam potretisanja, kao i zidno [[slikarstvo]] u grobnicama. Najvažniji spoljni znaci rimskih [[magistrat]]a ''(insignia)'' etrurskog su porekla, npr. svežnjevi pruća ''(fasces)''. Od Etruraca su Rimljani preuzeli i organizaciju javnih igara i pozorišnih predstava ''(ludi)'', kako se vidi i iz podatka da je reč ''histrio'' (= "glumac") etrurskog porekla. Veštinu proricanja i gatanja rimski su sveštenici primili od Etruraca i nazvali je ''disciplina Etrusca''. Još dugo nakon što je etrurski jezik izgubio svoje govornike neke su se rimske porodice ponosile svojim etrurskim poreklom, pa tako i slavni [[Mecena]], rođen u Areciju, jednom od najvažnijih gradova stare Etrurije.

 

:''Vidi članke: [[Latini]], [[Fališćani]]''

 

Severno od Lacija živela su plemena etnički srodna Latinima, sa glavnim centrima u Kapeni i Faleriju (odakle potiče ime Fališćani). Njihova se politička i kulturna istorija stapa s etrurskom. Fališćanski dijalekt, poznat s natpisa, bio je prvobitno latinski, ali je kontaminiran i modifikovan istočnoitalskim i etrurskim elementima.

 

:''Vidi članke: [[Samniti]], [[Vestini]], [[Peligni]], [[Marucini]], [[Marsi]], [[Ekvi]], [[Volsci]], [[Sabinjani]], [[Umbri]], [[Oski]]''

 

Raširenost Umbra na severu i iza Apenina donekle potvrđuje antičku tradiciju o veličini njihove teritorije. Verovatnije je, međutim, da se ta tradicija zasniva na činjenici da ime Umbri potiče od imena nekog veoma starog naroda, koji verovatno nije indoevropskog porekla, a svakako nije italskog, i koji je živeo u oblasti Apenina pre širenja istočnih Italika. Istorija umbrijskih gradova – Iguvija (danas ''Gubij''), Hispela (''Spelo''), Spoletija (''Spoleto''), Tudra (''Todi'') i drugih – poznata je tek od početka borbe Etruraca i [[Gali|Gala]] protiv Rima. Umbrijsku civilizaciju otkrivaju [[iguvinske ploče]], jedinstveni dokument te vrste. Umbrijska umetnička i materijalna kultura u velikom je delu potekla od etrurske.

 

:''Vidi članak: [[Picenum|Piceni]]''

 

Može se smatrati da su gvozdene kulture srednjeg dela jadranske obale pokazivale ranoarhajsku mešavinu istočnoitalskih i prekojadranskih naroda, na koju su uticaj izvršili Etrurci i Grci. Opadanju njihove kulture pridoneli su Gali i Sirakužani, koji su prodrli u tu oblast u 4. veku st. e. U 3. veku Rimljani su već pokorili ceo Picenum.

 

:''Vidi glavni članak: [[Veneti]]''

 

Glavni centri Veneta, smeštenih na zapadnoj margini poluostrva, bili su [[Padova]] i Este. Njihova se kultura razvijala od 9. veka do perioda [[Romanizacija|romanizacije]], uz veze sa golasečkom, vilanovskom i etrurskom kulturom, kao i sa transalpskom [[Halštatska kultura|halštatskom kulturom]]. Najveći su domet dostigli u periodu od 6. do 4. veka st. e; posebno je značajna proizvodnja bronzanih figura koničnog oblika nazvanih ''situlae''. U završnom periodu njihove kulture prisutni su i galski (keltski) uticaji. Pojave slične onima u Esti pojavljuju se i u [[Istra|Istri]]. Veneti su bili uzgajivači konja i miroljubivi trgovci i moreplovci; zaštićeni vodama donjeg toka reke [[Po|Pad]] i reke Adiđe, očuvali su svoju nezavisnost u odnosu na etrursku ekspanziju i keltsku invaziju, a u 3. veku st. e. mirno su inkorporisani u rimsku državu.

 

:''Vidi glavni članak: [[Ligurci|Liguri]]''

 

Etrurska ekspanzija u dolinu reke Po i invazija Gala ograničili su Ligure na prostor između Alpa i Apenina, gde su pružili takav jak otpor Rimljanima, da su u antičko doba postali poznati po svojoj primitivnoj okrutnosti. Među značajnijim ligurskim spomenicima su rezbareno kamenje i antropomorfne skulpture analogne onima u južnoj [[Francuska|Francuskoj]], nađene u Luniđani ''(Lunigina)'' i na Korzici. Neke od ovih umetničkih manifestacija ponavljaju se na teritorijama dalje na istoku. Ali, pitanje je da li sličan kulturni otisak ukazuje na prvobitno etničko jedinstvo. Ligurski i keltsko-ligurski grobovi u oblasti lombardijskih jezera otkrivaju posebnu gvozdenu kulturu nazvanu [[golasečka kultura]], dok ligurski grobovi u oblasti današnje Italijanske rivijere i [[Provansa|Provanse]] odaju etrurske i keltske uticaje.

 

:''Vidi članke: [[Euganeji]], [[Reti]]''

 

 

Kasni natpisi nađeni u dolini reke Adiđe i u ravnici sadrže jedan dijalekt koji ima neke sličnosti sa etrurskim. Neki ispitivači u tome vide mešavinu lokalnih i etrurskih elemenata, dok drugi govore o autohtonom preindoevropskom jeziku sa indoevropskim uticajima. Primitivna toponomastika potvrđuje postojanje jednog lingvističkog stratuma koji bi se mogao nazvati retskim ili retsko-euganejskim, ali ga oštro razdvaja od venetskog a verovatno i od ligurskog. Drugi natpisi iz oblasti Val Kamonika i Garda svedoče o jednom dijalektu sa više indoevropskih karakteristika, možda zahvaljujući keltskim i latinskim uticajima. Sa zapada su tzv. [[lepontski natpisi]].