Kriza 3. vijeka – razlika između verzija

 

 

 

 

 

Od 253. do 268. godine vladala su dva rimska senatora, [[Valerijan]] i njegov sin [[Galijen]]. Valerijan je ponovo pokrenuo progon hrišćana, ali je, dok je predvodio jednu neuspelu vojnu ekspediciju, pao u zarobljeništvo Persijanaca i tamo umro (260). Njegov sin, koji je otada vladao samostalno, morao se suočavati sa stalnim invazijama i s nekoliko uzurpacija prestola. Stalno se kretao između [[Rajna|Rajne]] i [[Dunav]]a, postižući sjajne pobede (kod [[Milano|Milana]] 262. godine, kod Nesta 267. godine), ali je [[Panonija|panonska]] vojska uzdigla nekoliko konkurenata za carski presto ([[Ingen]], [[Regalijan]], [[Aureol]]). Pošto je morao štititi [[Galija|Galiju]] od [[Franci|Franaka]] i Alemana, a istočne delove carstva od Persije, bio je prinuđen da toleriše stvaranje [[Galsko carstvo|Galskog carstva]] pod pretorijskim prefektom [[Marko Kasijanije Postum|Markom Kasijanijem Postumom]] (259–268) i kraljevstva u [[Palmira|Palmiri]] pod [[Odenat]]om (260–267).

Po smrti svoga oca Galijen je zaustavio progon hrišćana, pošto je više voleo da se protiv nove [[Religija|religije]] bori intelektualnim sredstvima; u tom je cilju podržavao stare grčke [[kult]]ove (npr. kult [[Demetra|Demetre]] iz [[Eleusina|Eleusine]]) i obezbeđivao pokroviteljstvo [[Neoplatonizam|neoplatonističkom]] [[Filozofija|filozofu]] [[Plotin]]u. Ove su inicijative povećale broj njegovih neprijatelja, posebno među patriotskim senatorima i panonskim vojskovođama. Galijena su, dok je u Milanu opsedao uzurpatora Aureola, ubili njegovi vojni zapovednici, koji su zatim za cara proglasili Klaudija II Gotskog (268), prvog u nizu [[Ilirski carevi|ilirskih careva]]. Novi je car izvojevao sjajnu pobedu protiv Alemana na jezeru Gardi, a zatim je suzbio i Gote kod [[Niš|Naisa]] (269), ali je 270. godine umro od kuge. Ovaj fatalni period izneo je na videlo jednu od glavnih mana carstva: nedostatak legitimnog principa nasleđivanja i preveliku ulogu vojske u [[Politika|politici]]. Strukture koje su ranije održavale snagu [[principat]]a bile su sada oslabljene, i carstvu su bile neophodne korenite reforme. Galijen je to osećao, ali je bio suviše slab da bi ih sproveo.

 

 

:''Vidi glavni članak: [[Ilirski carevi]]''

Njegovog naslednika, postarijeg senatora [[Marko Klaudije Tacit|Tacita]], izabrao je senat – na iznenadni i užurbani zahtev vojske –, ali on je vladao samo nekoliko meseci. Zatim je [[Marko Aurelije Prob]], još jedan ilirski vojskovođa, nasledio osnaženo carstvo, ali se morao ogorčeno boriti u Galiji, gde je od 275. do 277. godine došlo do ozbiljnih varvarskih invazija. Posle toga Prob se posvetio obnovi privrede; pokušao je da ponovo pokrene obrađivanje napuštene zemlje, a uz pomoć radne snage vojnika preduzeo je radove na poboljšanju. Da bi ublažio [[Depopulacija|depopulaciju]], u carstvo je, kao i Aurelijan, primao veliki broj poraženih Gota, Alemana i Franaka, te im je dopuštao da se nasele na zemljišnim parcelama u Galiji i podunavskim provincijama. Kada su vojnici 282. godine ubili Proba, carem je postao [[Marko Aurelije Kar]], koji je odmah za savladare postavio svoja dva sina, [[Karin]]a i [[Numerijan]]a. Kar i Numerijan su se uspešno borili protiv Persijanaca, ali su zatim umrli pod nepoznatim okolnostima. Karina, koji je ostao na Zapadu, kasnije je porazio i ubio [[Dioklecijan]], koga je novembra 284. godine vojska na istoku proglasila za cara.

 

 

 

Goti su bili [[Germani]] koji su krenuli iz današnje [[Švedska|Švedske]], a pratili su ih [[Vandali]], [[Burgundi]] i [[Gepidi]]. Nadirući ka jugoistoku, prema Crnom moru, oni su za vreme [[Marko Aurelije|Marka Aurelija]] odgurnuli [[Markomani|Markomane]], [[Kvadi|Kvade]] i [[Sarmati|Sarmate]] na rimski limes. Rimljani su postali svesni prisustva Gota kada su ovi 238. godine napali [[Antička Grčka|grčke]] gradove na crnomorskoj obali. Pretorijski prefekt Timesitej borio se protiv njih pod Gordijanom III, a za vreme Filipa i Decija opseli su, pod vođstvom svojih kraljeva Ostrogota i Knive, gradove [[Mezija|Mezije]] i [[Trakija|Trakije]]. Od 253. godine pojavljuju se krimejski Goti i Heruli; oni su se otisnuli na more i počeli da pustoše obale Crnog i [[Egejsko more|Egejskog mora]], kao i neke grčke gradove. Tako su 267. godine zauzeli i opljačkali [[Atina|Atinu]], uprkos odbrani koju je organizovao istoričar [[Deksip]]a. Posle Galijenove pobede na Nestu i Klaudijeve kod Naisa, opasnost je nakratko bila otklonjena. Međutim, oblasti na srednjem Dunavu još uvek su pritiskali Markomani, Kvadi, [[Jazigi]], Sarmati i [[Karpi]] iz slobodne [[Dakija|Dakije]], a njima su se kasnije priključili [[Roksolani]] i Vandali. I pored upornog otpora, Dakija je postepeno preplavljena varvarima, te su je rimske trupe napustile, mada se nisu i zvanično evakuisale. Kada je Valerijan bio zarobljen (259/260), varvari su teško pritiskali Panoniju, pa je Regalijan, jedan od uzurpatora kojeg su proglasile panonske trupe, poginuo u borbi protiv varvara. Odbrana je bila koncentrisana oko [[Sremska Mitrovica|Sirmija]], [[Sisak|Siscije]] i [[Ptuj|Petovija]], starih tvrđava koje je Galijen obnovio, a mnogi su gradovi bili spaljeni.

Na zapadu su invazije bile posebno nasilne. Germane i [[Gali|Gale]] su nekoliko puta potisnula franačka plemena s obale Severnog mora i Alemani sa srednje i gornje Rajne. Galijen se ogorčeno borio, koncentrišući odbranu oko [[Mainz|Majnca]] i Kolonja, ali su ga uzurpacije u Panoniji sprečile da postigne neke trajnije rezultate. Alemani su 259/260. godine prošli kroz [[Dekumatska polja]], koja su Rimljani sada izgubili. Neki od Alemana su krenuli ka [[Italija|Italiji]] preko [[Alpe|alpskih]] prolaza; drugi su napali Galiju, pustošeći ceo istočni deo zemlje. Prošavši kroz dolinu [[Rona|Rone]], na kraju su stigli do [[Mediteran|Sredozemnog mora]], a neki su njihovi delovi nastavili čak i ka [[Španija|Španiji]]. Tamo su se priključili Francima, od kojih su mnogi bili došli brodovima sa [[Severno more|Severnog mora]], nakon što su opustošili zapadni deo Galije. Ploveći uz ušća velikih reka stigli su do Španije, a zatim prešli [[Gibraltar]] i uputili se ka [[Mauretanija|Mauretaniji Tingitinskoj]]. Galijen je i svog mladog sina Salonina i celu Galiju poverio Postumu, koji je zatim ubio Salonina i proglasio se za cara. Nekoliko invazija toliko je uplašilo ljude da je novi car bio spremno prihvaćen, čak i u Španiji i [[Britanija|Britaniji]]. On se pre svega posvetio odbrani zemlje i konačno je prihvaćen za legitimnog cara, pošto se postavio kao konkurent Galijenu, koji je uzalud pokušavao da ga eliminiše, ali je na kraju morao da ga toleriše. Postum je vladao umereno i u dobroj je rimskoj tradiciji kovao sjajan novac. I on je bio ubijen od sopstvenih vojnika, ali je imao naslednike koji su se održali sve do 274. godine.

 

 

 

Pošto je tako pomogao Rimljanima, Odenat je zatim počeo da deluje u vlastitom interesu: nastavio je borbu protiv Persijanaca i uzeo titulu "kralja nad kraljevima". Rimljani su mu zvanično poverili odbranu istoka i upravu nad nekoliko provincija; tako se "kraljevina" Palmira prostirala od Kilikije do [[Arabija|Arabije]]. Odenat je ubijen 267. godine, a da nikada nije prekinuo veze s Galijenom. Njegova udovica [[Zenobija]] postigla je da Odenatove titule budu prenete njihovom sinu Vabalatu. Zatim je 270. godine, koristeći smrt Galijena i Klaudija II, napala Egipat i deo Anatolije. Tome je usledio prekid veza s Rimom, pa je 271. godine Vabalat proglašen za cara (s titulom ''Imperator Caesar Augustus''). Zbog svog latentnog separatizma i, nesumnjivo, nekih trgovinskih prednosti, istočne su provincije bez teškoće prihvatile dominaciju Plamire, kao što su ranije podržale [[Avidije Kasije|Avidija Kasija]] i [[Pescenije Niger|Pescenija Nigera]] protiv legitimnih careva. [[Aurelijan]] je 272. godine ponovo uspostavio jedinstvo carstva, ali Mesopotamija je bila izgubljena, a Eufrat se utvrdio kao nova istočna granica carstva.

 

 

Tokom pola veka varvarske invazije i građanski ratovi razarali su i slabili carstvo. Najteže su prilike zavladale šezdesetih godina 3. veka, ali je ceo period od 235. do 284. godine doveo carstvo do ruba propasti. Mnoge su oblasti opustele (severna Galija, Dakija, Mezija, Trakija i brojni egejski gradovi); mnogi su važni gradovi bili opljačkani ili razoreni ([[Bizant]], Antiohija, [[Olbija]], [[Lugdum]]); severnu Italiju preplavili su Alemani. Tokom te krize car je ili koncentrisao snage za odbranu jedne tačke, izazivajući tako napad varvara na drugom mestu, ili je neku napadnutu granicu u potpunosti prepuštao sudbini. Svaki vojskovođa koji je postigao neki uspeh bio bi proglašen za cara, čim bi izvojevao pobedu nad varvarima. Računajući nekoliko sinova i braće, više od 40 careva je vladalo tokom nekog vremena, dužeg ili (češće) kraćeg. Politička je destabilizacija hranila sama sebe, ali je takođe bila odgovorna za uništavanje života i trošenje materijalnog bogatstva u velikim razmerama. Da bi se izborili s trošenjem materijalnog bogatstva, carevi su jedan za drugim brzo i značajno smanjivali procenat dragocenih metala u standardnom [[Srebro|srebrnom]] novcu, gotovo do same nule, kako bi ga mogli izdavati u velikim količinama. To je tako postala valuta "na poverenje", ali se držala ne tako loše sve do šezdesetih godina, kada je poverenje nestalo i kada su ljudi požurili da novac pretvore u neku robu sa stvarnom vrednošću. To je izazvalo [[Inflacija|inflaciju]] neverovatnih razmera, koja je trajala decenijama.

U međuvremenu, tokom 3. veka su se odvijale neke velike promene koje nisu bile povezane s političkom i ekonomskom krizom. Civilno se stanovništvo sve više žalilo na maltretiranja i pljačke od strane vojnika koji su bili stacionari među njima. Iznuđivanje poreza čiji su prihodi išli vojsci takođe je sve češće izazivalo žalbe. Istovremeno, zahtevi vojnika, pre svega onih stacioniranih u prestonici, da se mešaju u civilnu upravu postajali su sve drskiji. Izbor cara je sve otvorenije postajao prerogativ vojske, a ne senata. Pri tome su tokom šezdesetih godina senatori uglavnom izgubili visoke komandne položaje u vojsci. [[Viteški stalež]], u kome su se često mogli naći ljudi koji iza sebe imaju vojničku karijeru, bio je jedini dobitnik u ovoj novoj politici. Ukratko, moć vojnika, na višim i na nižim položajima, postavljala se nasuprot moći civilnog stanovništva. Ova je promena, nadalje, proizvela i neke posledice u [[Kultura|kulturi]]. Naime, nastavljajući tendencije kojima se može ući u trag već od 1. veka, vojnici su se regrutovali iz najzaostalijih oblasti, pre svega iz podunavskih provincija. I ovde je, kao i u celom severnom obodu carstva, državna politika bila da se čitavim varvarskim plemenima dozvoli da se nasele na nezauzetoj zemlji, gde su zatim živeli, bavili se [[Poljoprivreda|poljoprivredom]], plaćali poreze i svoje sinove davali u vojsku. Zajedno sa seoskim stanovništvom takvi su imigranti, kojih je bilo sve više od vladavine Marka Aurelija, proizveli jednu vrlo ne-rimsku mešavinu. Upravo iz takve sredine Maksimin se uzdigao na presto 235. godine, kao kasnije [[Galerije]] (cezar od 293).

 

 

 

[[ca:Crisi del segle III]]

[[tr:Üçüncü Yüzyıl Krizi]]

[[uk:Криза Римської імперії у 3 столітті]]