Apenini – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
Nema sažetka izmjene oznake: mobilno uređivanje mobilno veb-uređivanje |
potpuno da bi bili bolji.... oznaka: veze do višeznačnih odrednica |
||
Red 1:
{{coord|42|28|9|N|13|33|57|E|type:Mountain range}}
{{Planinski masiv
|ime=Apenini
|deo=
|slika=Due_corni_teramano.JPG
|opis= Pogled na [[vrh]] [[Corno Grande]] u [[Gran Sasso|Masivu Gran Sasso]]
|dužina=1400
|širina=40 - 201
|površina=
|vrh=[[Corno Grande]]
|visina=2,912
|zaštita=
|država={{flag|Italija}}
}}
'''Apenini''' ([[Talijanski jezik|talijanski]]: ''Appennino'') je niz [[planinski masiv|planinskih masiva]] omeđenih uskim [[obala]]ma, koji formiraju [[kičma|kičmu]] [[Apeninsko poluostrvo|Apeninskog poluotoka]].
Prostiru se od [[planinski prijevoj|prijevoja]] [[Colle di Cadibona]] na [[sjeverozapad]]u, koji ih razdvaja od [[Ligurijske Alpe|Ligurskih Alpi]] i formiraju veliki luk, koji se proteže sve do [[Egadski otoci|Egadskih otoka]] [[zapad]]no od [[Sicilija|Sicilije]].<ref name=brit/>
== Geografske karakteristike ==
Njihova ukupna [[dužina|duljina]] je oko 1400 [[kilometar]]a, a [[širina]] im se kreće od 40 do 201 [[km]], najviši [[vrh]] Apenina je - [[Corno Grande]], sa svojih 2, 912 [[metar]]a.
[[planinski masiv|Masiv]] slijedi orijentaciju [[sjeverozapad]]-[[jugoistok]] sve do [[Kalabrija|Kalabrije]], na [[jug|južnom]] kraju [[Italija|Italije]], tad mijenja smjer, prvo prema [[jug]]u i nakraju prema [[zapad]]u.<ref name=brit/>
[[datoteka:Italia_fisica_appennini.png|right|thumb|290px|<center>[[Karta]] [[Apeninsko poluostrvo|Apeninskog poluotoka]] sa pozicijom [[planinski masiv|masiva]]]]
Apenini spadaju u mlađe [[planinski masiv|masive]] [[alpe|alpskog]] sistema, [[Geologija|geološki]] su povezani sa [[Sjeverna Afrika|sjevernoafričkim]] [[Atlaske planine|Atlaskim planinama]].
Slični su [[balkan]]skim [[Dinaridi|Dinaridima]], koji se protežu sve do [[Grčka|Grčke]]. Za razliku od tog [[planinski masiv|masivi]] na [[Sardinija|Sardiniji]] i [[Korzika|Korzici]], nisu slični Apeninima, jer su njihove [[granit]]ne [[stijena|stijenske]] mase povezane sa krakovima duž [[Španjolska|španjolske]] i [[Francuska|francuske]] obale, od kojih su razdvojeni prije nekih 20 miliona godina.<ref name=brit/>
[[datoteka:Rivarolo_Panorama_1.JPG|left|thumb|240px|<center>Rivarolo [[kvart]] [[Genova|Genove]] leži u Ligurskim apeninima]]
[[datoteka:Pisanino_da_Tambura.jpg|240px|thumb|left|<center>[[Monte Pisanino]] u [[Antiapenini|Tirenskim Antiapeninima]] ([[Toskana]])]]
==Geomorfologija==
Apenini se generalno dijele na tri dijela: Sjeverne, Centralne i Južne Apenine, u koje spadaju i [[Sikulski Apenini]] na [[Sicilija|Siciliji]].<ref name=tre/>
=== Sjeverni Apenini ===
Sjeverni Apenini protežu se od [[sjeverozapad]]a prema [[jugoistok]]u ali im se [[Jadransko more|jadranska]] i [[Tirensko more|tirenska]] strana razlikuju, dok se [[Jadransko more|jadranska]] polako spušta prema [[more|moru]], centralna zona masiva se uzdiže, poduprta sa [[Tirensko more|tirenske]] strane [[Antiapenini|Antiapeninima]].
[[Granica]] na [[sjever]]u je [[Planinski prijevoj|prijevoj]] [[Colle di Cadibona]] kod [[Savona|Savone]] a na [[jug]]u [[Planinski prijevoj|prijevoj]] [[Bocca Serriola]] kod [[Città di Castello]]. Dijele se na dva dijela; na Ligurske i Toskansko-Emilijske Apenine.<ref name=tre/>
Ligurski Apenini koji se vežu sa [[Ligurijske Alpe|Ligurijskim Alpama]], ispočetka su skromne visine (Monte Beigua 1,287 [[metar|m]]), ali postepeno raste do visine preko 2,000 [[metar|m]] (Monte Cusna, Monte Cimone).
U Toskansko-Emilijskim Apeninima koji su isprekidani brojnim [[Planinski prijevoj|prijevojima]] [[izvor|izviru]] [[rijeka|rijeke]] [[Arno]] i [[Tibar]].<ref name=tre/>
=== Centralni Apenini ===
Centralni Apenini su najviši dio Apenina, protežu se od [[Città di Castello]] u [[Perugia (provincija)|Perugi]] do [[Vinchiaturo, Campobasso|Vinchiatura]] u [[Molise]]u.
Dijele se na; Umbrijsko-Markezijske i Abrucijske Apenine.
U Abrucijskim Apeninima se nalazi najviši [[vrh]] Apenina - [[Corno Grande]] (2, 914 [[metar|m]]) u [[Gran Sasso|Masivu Gran Sasso]], i drugi po visini Monte Amaro (2, 795 [[metar|m]]) u [[planinski masiv|masivu]]
Maiella.<ref name=tre/>
=== Južni Apenini ===
Južni Apenini se proteže od [[Vinchiaturo, Campobasso|Vinchiatura]] u [[Molise|Moliseu]] do [[Mesinski prolaz|Mesinskog prolaza]] i dijele se na tri dijela; Kampanijske, Lukanske i Kalabrijske Apenine.
Karakteristični su po rascjepkanosti, koja ne postoji kod Centralnih i Sjevernih Apenina, naročito u [[Kampanija|Kampaniji]] i [[Bazilikata|Bazilikati]], gdje se nalaze [[planina|planine]] [[Monte Miletto]] (2,050 [[metar|m]]) i [[Monte Pollino]] (2,267 [[metar|m]]).<ref name=tre/>
Kalabrijski Apenini imaju specifične karakteristike, jer osim [[obala|obalnog]] [[planinski masiv|masiva]] između [[rijeka|rijeke]] [[Crati]] i [[Tirensko more|Tirenskog mora]], nema izoliranih [[planina]] ili isprekidanih [[planinski masiv|masiva]], već su skoro ravni jednake [[nadmorska visina|nadmorske visine]], grupirani u tri goleme [[rijeka|visoravni]] [[Sila (visoravan)|Sila]], [[Serre Calabresi]] i [[Aspromonte]] (najviša) koje se strmim terasama spuštaju do dva [[more|mora]].<ref name=tre/>
Duž [[sjever]]ne [[Sicilija|Sicilije]] prostiru se [[Sikulski Apenini]] koji se dijele na [[Peloritani|Peloritane]], [[Nebrodi|Nebrode]] i [[Madonie]].<ref name=tre>{{cite web
|url=https://www.treccani.it/enciclopedia/appennino
|title= ''Appennino''
|publisher=Enciclopedia Italiana Treccani
|language =talijanski
|accessdate =15.2.2022.}}</ref>
==Geološke karakteristike==
Dobar dio [[Geologija|geoloških]] dijelova Apenina sastoji se od [[more|morskih]] [[Sedimentne stijene|sedimentnih stijena]] koje su se taložile preko južnog ruba [[Tetiski ocean|Tetiskog oceana]], koji se prostirao između [[Evroazijska ploča|paleoeuropske]] i [[Afrička ploča|paleoafričke]] [[litosferne ploče]] tokom njihova razdvajanja u [[mezozoik]]u (prije otprilike 250-65 miliona godina). Te stijene su uglavnom [[Škriljavac|škriljci]], [[peščar|pješčenjaci]] i [[vapnenac|vapnenci]], dok su [[magmatske stijene]], kao što su rijetki [[Ofiolitni melanž|ofioliti]] Sjevernih Apenina, ostaci starije [[ocean]]ske [[Zemljina kora|kore]]. Najstarije [[metamorfne stijene]] iz kasnog [[paleozoik]]a (otprilike prije 300-250 miliona godina), sa svojim [[kontinent]]alnim [[sedimenti|sedimentnim]] pokrivačem, koji sadrži ostatci [[biljke|biljaka]], relikti su [[Zemljina kora|kore]] drevne [[Gondvana|Godvane]] i ima ih vrlo malo.
[[Granit]]ske [[Intruzija|intruzije]] i [[metamorfne stijene]] po [[Kalabrija|Kalabriji]] i [[Sicilija|Sicilije]] također su iz [[paleozoik]]a ([[hercinska orogeneza]]), ali se pretpostavlja da su [[alpe|alpskog]] porijekla i da su postale dio Apenina kasnijim [[Tektonika ploča|tektonskim]] poremećajima.<ref name=brit/>
[[Orogeneza]] Apenina razvijala se kroz nekoliko [[Tektonika ploča|tektonskih faza]], uglavnom za [[kenozoik]]a (otprilike prije 65 [[milion]]a godina), a kulminacija je bila u [[epoha (geologija)|epohama]] [[miocen]]a i [[pliocen]]a (otprilike prije 23 do 2,6 [[milion]]a godina). Apenini se sastoje od mase koju [[litosferne ploče]] potiskuju u tri osnovna pravca; prema [[istok]]u, [[jugoistok]]u, [[jugozapad]]u. Pa se tako Sjeverni i Centralni Apenini potiskuju prema [[Jadransko more|Jadranskom moru]], Južni Apenini prema [[Jonsko more|Jonskom moru]] (Kalabijski Apenini) i prema [[Afrika|Africi]] ([[Sikulski Apenini]]).<ref name=brit/>
Za vrijeme [[pliocen]]sko-[[pleistocen]]skih [[epoha (geologija)|epoha]] (prije otprilike 5.300.000 do 11.700 godina), ingresija i povlačenje [[more|mora]] uzrokovalo je formiranje velikih [[more|morskih]] i [[kontinent]]alnih [[Sedimenti|sediment]]nih pojaseva ([[pijesak]], [[gline|glina]] i konglomerati) duž padina novog [[planinski masiv|masiva]]. U posljednjih [[milion]] godina razvili su se brojni veliki [[rasjed]]i duž [[zapad]]ne strane Apenina, što je možda povezano sa stanjivanjem [[Zemljina kora|zemljine kore]] koje je počelo prije otprilike 10 [[milion]]a godina i rezultiralo formiranjem novog [[Tirensko more|Tirenskog mora]].<ref name=brit/>
Većina tih [[rasjed]]a uzrokuje snažnu [[vulkan]]sku aktivnost, pa se duž njih formirao [[vulkan]]ski lanac, od [[Monte Amiata|Monte Amiate]] u [[Toskana|Toskani]] do [[Etna|Etne]] na [[Sicilija|Siciliji]].
Velik dio tih [[vulkan]]a, među njima [[Monte Amiata]], Monti Cimini, [[Colli Albani]] pored [[Rim]]a i [[Pontinski otoci]] su ugasli [[vulkan]]i, ali su [[Vezuv]], [[Liparski otoci]] i [[Etna]] na [[jug]]u još uvijek aktivni.
[[Seizmički talas|Seizmička]] aktivnost je uobičajena duž čitavog lanca (uključujući [[Sicilija|Siciliju]]), pa je od [[11. vijek]]a [[dokument]]irano više od 40.000 [[potres]]a.<ref name=brit/>
[[Geologija|Geološka]] mladost Apenina i velika raznolikost tipova [[stijena]] zaslužni su za današnji hrapav izgled masiva. Na [[sjever]]u u [[Ligurija|Liguriji]], ima [[Peščar|pješčenjaka]], [[lapor]]a i [[Zeleni škriljac|zelenog škriljca]]. U tim krhkim [[stijena]]ma često ima [[klizište|klizišta]]. U [[Toskana|Toskani]], [[Emilija (regija)|Emiliji]], [[Marche|Markama]] i [[Umbrija|Umbriji]] česti su [[gline|glina]], [[pijesak]] i [[vapnenac|vapnenci]]. U [[Lacij]]u, [[Kampanija|Kampaniji]], [[Apulija|Apuliji]], [[kalabrija|Kalabriji]], te [[sjever]]noj i [[istok|istočnoj]] [[Sicilija|Siciliji]], postoje velike izbočine [[vapnenac|vapnenčkih]] [[stijena]], odvojenih od [[nizina]] [[Škriljavac|škriljevcima]] i [[Peščar|pješčenjacima]]. U [[Molise]]u, [[Basilicata|Basilicati]] i [[Sicilija|Siciliji]] ima puno [[argilit]]skih tipova [[stijena]], pa [[krajolik]] ima sušan i pust izgled, uz čestu [[erozija|eroziju]] tipa [[badland]].<ref name=brit/>
==Fizička geografija==
===Rijeke===
[[Rijeka|Rijeke]] Apenina imaju kratki tok, dvije najveće su [[Tibar]] (dug 405 [[km]]), koji svojim [[jug|južnim]] tokom protiče po [[zapad]]nim obroncima Umbrijskih Apenina prije nego što stigne do [[Rim]]a i [[Tirensko more|Tirenskog mora]]. Druga po veličini je [[Arno]] (249 [[km]]), koji teče [[zapad]]no od Toskansko-Emilijskih Apenina preko [[Firenca|Firence]] do [[Ligursko more|Ligurskog mora]].
Velika rijeka je i [[Volturno]] (175 km]]), koji [[izvor|izvire]] u Abrucijskim Apeninima, pored [[Alfedena, L'Aquila|Alfedene]] i teče prema [[jugoistok]]u sve do sutoka sa [[pritoka|pritokom]] Calore, zatim skreće na [[jugozapad]] prema [[ušće|ušća]] u [[Tirensko more|Tirensko more]].
I pored tog što su kratke rijeke su glavni uzrok [[erozija|erozije]] i današnjeg izgleda Apenina. U [[vapnenac|vapnenačkim]] područjima prevladava [[erozija]] [[kras]]a.<ref name=brit/>
===Jezera===
[[Jezera|Jezera]] koja su danas mala i razbacana po čitavom [[planinski masiv|masivu]] bila su puno brojnija za [[kvartar]]a (prije otprilike 2,6 miliona godina). [[Aluvij]]alno [[Trazimensko jezero]] površine 128 [[km²]] u Umbrijsko-Markiijskim Apeninima je danas najveće jezero. Ostala jezera različitog porijekla, raštrkana su po čitavom [[planinski masiv|masivu]].
Uz njih postoji i više od 200 [[Akumulacijsko jezero|akumulacijskih jezera]], formiranih za [[hidroelektrana|hidroelektrane]] i [[navodnjavanje]].<ref name=brit/>
===Klima===
[[Klima]] najviših dijelova Apenina je [[Kontinentalna klima|kontinentalna]] (kao i po unutrašnjosti [[Evropa|Evrope]]), ali je blaža zbog utjecaja Mediteranska klima|mediteranske]].
[[Zima|zimi]] često [[snijeg|sniježi]], ali su [[ljeto|ljeta]] vruća (prosječna [[jul]]ska [[temperatura]] 24°-35[[°C]]). Prosječna godišnja količina [[Padavine|padavina ]] je od 1,000 do 2,000 [[milimetar|mm]], veća na [[Tirensko more|tirenskoj]] nego na [[Jadransko more|jadranskoj]] strani.<ref name=brit/>
===Flora i fauna===
[[Flora (biljke)|Flora]] Apenina je [[Mediteranske šume i šikare|mediteranska]] i varira od [[geografska širina|geografske širine]] i [[nadmorska visina|nadmorske visine]]. Na [[sjever]]u prevladavaju [[šuma|šume]] [[hrast]]a, [[Bukva|bukve]], [[kesten]]a i [[Bor (biljka)|bora]], a na [[jug]]u [[božikovina|božikovine]], [[lovor]]a, [[Tršlja|tršlje]], [[mirta|mirte]] i [[oleandar|oleandra]].
Od [[Poljoprivredna kultura|usjeva]] najviše se sade [[maslina|masline]], koje uspjevaju do visine 400 [[metar]]a [[nadmorska visina|nadmorske visine]], [[agrumi]] po [[Kalabrija|Kalabriji]] i [[Sicilija|Siciliji]], i [[vinova loza]] po [[Toskana|Toskani]], [[Lacij|Laziju]] i [[Apulija|Apuliji]]. Po [[ravnica]]ma [[Emilija (regija)|Emilije]] uzgaja se [[šećerna repa]], [[krumpir]], [[povrće]] i [[voće]].
[[Kukuruz]] se manje sadi odkad se stanovništvo raselilo. U planinskim područjima prevladavaju [[pašnjak|pašnjaci]].<ref name=brit/>
Uz tipičnu mediteransku [[fauna|faunu]], ima i nekoliko [[Autohtone vrste|autohtonih vrsta]] [[insekt|insekata]] i [[medvjed]] marsicano. Uz to ima i [[vuk]]ova, [[divokoza]] i [[divlja svinja|divljih svinja]] koji su opstali u dva [[Nacionalni park|Nacionalna parka]] [[Abruzzo, Lazio e Molise]] i [[Nacionalni park Sila]] u [[Kalabrija|Kalabriji]].<ref name=brit/>
===Stanovništvo i ekonomija===
Apenini su još od [[prahistorija|prahistorije]] dom [[Italski narodi|italskih naroda]]. Danas se većina [[selo|naselja]] prostire na 1371 -1524 [[metar]]a [[nadmorska visina|nadmorske visine]], što je gornja granica za [[ratarstvo]].
Gušće naseljena područja nalaze se u širokim riječnim [[dolina]]ma, bogatim [[aluvij]]alnim [[tlo|zemljištem]]. Poprilično dugo trajala je [[depopulacija]], koja je u posljednje vrijeme usporena, zbog uspješnog razvoja lokalne [[ekonomija|ekonomije]].<ref name=brit/>
Duž padina Apenina raširena je [[Laka industrija|prerađivačka industrija]], dok je u susjednoj obalnoj ravnici razvijeno [[rudarstvo]], često povezano sa nalazištima [[zemni gas|zemnog plina]].
Minerali]] kao što su [[živa]], [[sumpor]], [[Bor (element)|bor]] i [[potaša]] također su od značaja, dok su [[kamenolom]]i [[mramor]]a - naročito oni pored [[Carrara|Carrare]] - poznati [[vijek]]ovima.<ref name=brit/>
Preko Apenina prolazi nekoliko [[željeznička pruga|željezničkih pruga]], od kojih su neke dvosmjerne i [[cesta]] koje omogućuju [[transport]]. [[Autostrada A1 (Italija)|Autostrada del Sole]] izgrađena [[1960-e|1960-ih]] je žila kucavica [[italija|talijanskog]] poluotoka.<ref name=brit>{{cite web
|url=https://www.britannica.com/place/Apennine-Range
|title= ''Apennine Range''
|publisher =Encyclopaedia Britannica
|language =engleski
|accessdate =15.2.2022}}</ref>
== Izvori ==
{{reflist}}
== Vanjske veze ==
{{Commonscat|Apennine Mountains}}
* [https://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=3282 ''Apenini''] {{hr icon}}
* [https://www.treccani.it/enciclopedia/appennino ''Appennino''] {{it icon}}
* [https://www.britannica.com/place/Apennine-Range ''Apennine Range''] {{en icon}}
[[Kategorija:Planinski masivi u Italiji]]
[[Kategorija:Planinski masivi po državama|Italija]]
| |||