Časovnik – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
poboljsan kvalitet clanka oznake: zamijenjeno vizualno uređivanje |
m Vraćene izmjene Milosdelic123456789 (razgovor) na posljednju izmjenu korisnika Orijentolog oznaka: vraćanje |
||
Red 1:
{{about|napravi za merenje vremena|druga značenja|sat (razvrstavanje)}}
[[Datoteka:Wall_clock.jpg|thumb|250px|RIGHT|Zidni sat]]
'''Sat''' ([[turski jezik|tur.]] ''saat'' < [[arapski jezik|arap.]] <span lang="ar" dir="rtl" xml:lang="ar">سَاعَة</span>, ''sāʿa''), naprava ili uređaj za merenje vremena, ponajpre za određivanje doba dana; takođe ''ura'', ''časovnik'' ili ''dobnik''. Satovi koji se koriste u tehničke svrhe, ili sa izuzetno velikom preciznošću se ponekad nazivaju [[Hronometar|hronometri]]. Sat u svojoj najčešćoj modernoj formi (u upotrebi od [[14. vek]]a) pokazuje [[sat]]e (časove), [[minut]]e, a ponekad i [[sekund]]e u periodu od 12 ili 24 sata.
== Istorija ==
[[Datoteka:IncenseAlarmClock.JPG|222p|thumb|left||Replika starog kineskog sata sa štapićem tamjana]]
Sat je jedan od najstarijih ljudskih pronalazaka. U principu, potrebno je znati osnovne fizičke procese koji se ponavljaju s određenom učestalošću, i način da se izmeri koliko taj proces traje. Kao što se godišnja doba i faze meseca mogu iskoristiti za merenje protka određenih dužih perioda vremena, tako se i kraći periodi mogu koristiti za merenje sati i minuta. [[Sunčani sat]], koji meri vreme dana pomoću smera senke koju baca određeni predmet osvetljen suncem, bio je dobro poznat u drevnim vremenima. Kandila i štapići tamjana koji gore predvidivom brzinom takođe su korišćeni kao satovi. [[Peščani sat]]ovi merili su vreme prolaskom sitnog peska kroz uzani otvor na staklenoj posudi.
Istoričar [[Vitruvije]] izveštava da su [[Stari Egipat|stari Egipćani]] koristili [[Vodeni sat|klepsidru]], vremenski mehanizam koji radi na vodu. Historičari se ne slažu o poreklu „Antikitera mehanizma“ (satnog mehanizma pronađenog kraj grčkog ostrva Antikitera, za koji se veruje da potiče iz [[87. pne.]]) ali se smatra da je to bio rani mehanički sat. Do [[9. vek pne.|9. veka pne.]] mehanički satovi nisu imali uspinjač. Postoji beleška da je [[1176]]. u katedrali Sens instaliran „orolog“ (od grkih reči ''hora'', sat, i ''legein'', govoriti) – reč koja se u Francuskoj još upotrebljava za velike satove. Ova reč navela je naučnike da varuju da ovi satovi na kulama nisu imali kazaljke i brojčanike, već su „govorili“ vreme zvučnim signalima kao što su zvona.
Prvi prilično tačni satovi su satovi na tornjevima iz [[13. vek]]a izrađeni za kaluđere u Severnoj Italiji (a možda su ih oni i napravili). Korišćeni su da objavljuju „kanonske sate“ u intervalima između molitvi. „Kanonski satovi“ su se razlikovali po dužini vremena, i menjali su se s promenama izlaska i zalaska sunca.
Smatra se da je prvi sat sa zvučnim obrojavanjem sati izumeo Čang Jeong-Sil, glavni inženjer Koreje, za vreme kralja Džoseona. Nazvan je ''Chagyongru'', što na korejskom znači „sat s odbrojavanjem“. [http://www.maxmon.com/1434ad.htm] [http://www.indiana.edu/~easc/resources/korea_slides/science/9-1.htm]
Najraniji stoni satovi koji su preživeli do danas su satovi iz sredine [[16. vek]]a iz metalurških gradova [[Nirnberg]]a i [[Augzburg]]a. Ovi satovi imali su samo jednu kazaljku. Brojač sati je bio podeljen na četiri jednaka dela, tako da je sat mogao da pokazuje vreme od 15 minuta.
[[Datoteka:big.ben.scaled.arp.750pix.jpg|thumb|right|200px|Sat na [[Big Ben]]u, [[London]], [[Engleska]]. Osoba visoka 5 stopa i 4 inča (1,63 m) koja pokazuje oznaku za 6 sati ubačena je u sliku u prirodnoj veličini. Kazaljka za sate je duga 9 stopa (2,7 m) a kazaljka za minute 14 stopa (4,3 m)]]
Sledeći značajan razvoj u preciznosti javio se [[1657]]. s pronalaskom [[Sat s klatnom|sata s klatnom]]. Još ranije je [[Galileo Galilej|Galilej]] imao ideju da iskoristi njihajuće klatno za pokretanje satnog mehanizma. [[Kristijan Hajgens]] se, međutim, obično smatra za pronalazača. On je napravio matematičku formulu odnosa dužine klatna i vremena (99,38 cm ili 39,13 inča za jednu sekundu vremena) i dao da se prvi takav sat napravi. Engleski sajdžija [[Viljem Klement]] je [[1670]]. napravio „uspinjač sa sidrom“, za razliku od Hajgensovog „uspinjača sa krunom“. Za nepunu generaciju dodate su i kazaljke za minute i sekunde.
Uzbuđenje zbog sata s klatnom privuklo je pažnju dizajnera koji su napravili razne oblike satova. Napravljeno je kućište za smeštanje sata s klatnom. Engleski sajdžija Viljem Klement je izmislio ovo kućište [[1670]]. Otprilike u isto vreme kućišta su počela da se izrađuju od drveta s licem od staklenog emajla. [[Eli Teri]] je [[17. novembar|17. novembra]] [[1797]]. prvi patentirao sat. On je poznat kao osnovač američke industrije satova.
Razvoj [[Elektronika|elektronike]] u [[20. vek]]u doveo je do satova bez ikakvog satnog mehanizma. Vreme na ovim satovima merilo se na razne načine, na primer pomoću [[kvarc]]nih kristala ili raspadanjem radioaktivnih elemenata. Čak su i mehanički satovi napajani baterijama, čime je navijanje sata postalo suvišno.
== Tipovi ==
Satovi se mogu klasifikovati po načinu na koji pokazuju vreme i po načinu na koji mere vreme.
=== Satovi po načinu pokazivanja vremena ===
==== Analogni satovi ====
[[Analogni sat]]ovi pokazuju vreme kao ugao između dve kazaljke. Najčešće lice sata koristi fikni brojčanik i pokretne kazaljke. Obično ima kružnu skalu od 12 sati, koja služi i kao skala od 60 minuta, a često i kao skala od 60 sekundi. Prvi analogni sat je [[sunčani sat]], koji neprestano prati sunce, registrujući vreme pomoću senke gnomona, indikatora.
[[Datoteka:Digital-clock-radio-basic.jpg|thumb|Digitalni radio sat]]
==== Digitalni satovi ====
[[Digitalni sat]]ovi pokazuju vreme kao brojeve. Na digitalnim satovima koriste se dva formata numeričkih displeja:
* 24-časovna notacija sa satima od 00–23;
* 12-časovna notacija sa AM/PM indikatorom, sa satima prikazanim kao 12AM, iza kojih slede 1AM–11AM, zatim 12PM, iza kojih slede 1PM–11PM (notacija koja se najčešće koristi u Sjedinjenim Državama).
Većina digitalnih satova koristi [[LCD]] ili [[LED]] displej; mada se koriste i druge tehnologije prikazivanja: ([[Katodna cev|katodne cevi]], [[nixie tube]]s, itd.). Posle resetovanja, zamene baterija ili gubitka energije, digitalni satovi bez mogućnisti čuvanja podataka ili ponovo počnu da mere vreme od 00:00, ili staju na 00:00, uz treptanje brojeva što je znak da vreme treba da se ponovo podesi.
==== Zvučni satovi ====
Zbog potreba telefoniranja ili za slepe osobe, postoje satovi koji vreme pokazuju zvukom, ili govornim jezikom (npr: „Sada je tačno dvanaest sati i trideset pet minuta), ili zvučnim signalima (npr. broj udaraca zvona pokazuje koliko je sati u tom trenutku).
==== Tekstualni satovi ====
Tekstualni satovi pokazuju vreme vizuelno u formi jezika. Na primer, na engleskom, 12:35 može se prikazati kao "Twelve thirty-five". Neke verzije ovih satova koriste mnogo približnije merenje, na primer, „Oko dvanaest i trideset“ <ref>[http://muse.jhu.edu/cgi-bin/access.cgi?uri=/journals/modernism-modernity/v006/6.1whittier-ferguson.html Project Muse]</ref>
=== Satovi po načinu merenja vremena ===
[[Datoteka:Geneva mechanism 6spoke animation.gif|thumb|Mehanički mehanizam časovnika.]]
Najveći broj satova je sagrađen oko neke vrste [[oscilator]]a, koji menja položaj u beskrajnom nizu periodičnih promena, koje omogućavaju trajnu i stabilnu referentnu frekvenciju. Periodi ovog oscilatora se broje i konvertuju u određeno vreme na satu.
* '''Mehanički satovi''' koriste klatno kao oscilator, koji kontroliše rotaciju niza zupčanika koji mere vreme.
* '''Kristalni satovi''' koriste elektronski [[kvarc]]ni [[kristalni oscilator]] i [[delitelj frekvencija]] ili brojač. Većina kristalnih satova s baterijskim napajanjem koristi oscilator od 2<sup>15</sup> Hz = 32.768 kHz.
* '''[[Atomski sat]]ovi''' koriste [[mikro talasi|mikrotalasni]] oscilator ([[maser]]) podešen izmenama energije elemenata kao što su [[cezijum]], [[rubidijum]] ili [[vodonik]]. Oni su najprecizniji satovi. Atomski satovi na cezijumu se danas koriste kao zvanični merioci jedinica vremena.
* '''Električni satovi''' mere periode od 50 ili 60 [[herc]]a [[Naizmenična struja|naizmenične struje]], čijom stabilnom prosečnom frekvencijom upravljaju posebne elektrane.
* '''[[Radio sat]]ovi''' periodično aktiviraju ugrađeni radio prijemnik da bi automatski podesili vreme prema radio signalu. Radio signal obično generiše atomski sat u radio stanici.
* '''[[Sunčani sat]]ovi''' koriste prividnu rotaciju Sunca oko Zemlje kao svoju referentnu oscilaciju.
== Namena ==
Satova ima u kućama i kancelarijama, mali se nose na ruci; veliki se nalaze na javnim mestima, npr: na [[Železnička stanica|železničkim stanicama]] ili [[Crkva (građevina)|crkvama]]. Mali satovi se često nalaze u uglu kompjuterskih displeja ili na [[Mobilni telefon|mobilnim telefonima]].
Najvažnija namena sata nije uvek da „pokazuje“ vreme. On se koristi da „kontroliše“ ili upozorava na određene događaje, npr: alarmni sat, sat na [[video uređaj]]ima ili tempirana [[bomba]].
Praktično svi [[računar]]i zavise od tačnog vremenskog signala da bi se odvijali sinhronizovani procesi. Neki kompjuteri takođe pokazuju vreme i datum i služe kao alarmi, pokretači određenih procedura i događaja ili jednostavno pokazuju vreme.
=== Navigacija ===
Precizna [[navigacija]] brodova zavisi od sposobnosti merenja [[Geografska širina|geografske širine]] i [[Geografska dužina|dužine]]. Geografsku širinu je relativno lako odrediti pomoću nebeske navigacije, ali merenje geografske dužine zahteva precizno merenje vremena. Ovo je bio jedan od glavnih razloga za razvoj preciznih mehaničkih satova. Prvi izuzetno precizan [[pomorski hronometar]] napravio je [[Džon Harison]] sredinom 18. veka. „Podnevni top“ u [[Kejptaun]]u još uvek pucnjem daje precizan signal koji omogućava brodovima da provere svoje hronometre.
=== Moderni satovi ===
[[Kvarc]]ni satovi su pronađeni [[1920e|dvadesetih godina prošlog veka]].
[[Digitalni sat]] je pronađen [[1956]].
== Posebne vrste satova ==
[[Datoteka:Windup alarm clock.jpg|thumb|Budilnik – mehanički sat na navijanje s oprugom]]
* [[Alarmni sat]]
* [[Analogni sat]]
* [[Analogni sat s digitalnim displejem]]
* [[Astronomski sat]]
* [[Atomski sat]]
* [[Binarni sat]]
* [[Digitalni sat]]
* [[Železnički hronometar]]
* [[Pomorski hronometar]]
* [[Peščani sat]]
* [[Radio sat]]
* [[Sat sa odbrojavanjem]]
* [[Sat s kukavicom]]
* [[Šahovski sat]]
* [[Sat s klatnom]]
[[Datoteka:Digital-clock-oven.jpg|thumb|Digitalni sat na štednjaku]]
* [[Kvarcni sat]]
* [[Štoperica]]
* [[Sunčani sat]]
* [[Svetski sat]]
* [[Ručni sat]]
* [[Vodeni sat]]
* [[Hronometar]]
== Reference ==
{{reflist}}
== Vanjske veze ==
{{Commonscat|Clocks}}
* [http://www.awci.com/ American Watchmakers-Clockmakers Institute]
* [http://www.bhi.co.uk/oldindex.htm British Horological Institute]
* [http://knowledgeoflondon.com/curiosities.html/ London's Biggest Clock face]
* [http://web.archive.org/20040711045641/homepage.mac.com/pete.boardman/24hourclock/history.html 24 hour analog clocks]
* [http://www.sciencemuseum.org.uk/on-line/wells-clock/index.asp Science Museum - more details on early clocks]
* [http://www.humanclock.com Humanclock.com] a website with a unique image for every minute of the day
* [http://www.ieee-uffc.org/freqcontrol/marrison/Marrison.html] article, by a key figure in the development of quartz crystal clocks, on the history of timekeeping up to the late 1940s (based on remarks he made when given a prize for his contributions to horology) from ''The Bell System Technical Journal, Vol. XXVII, pp. 510-588, 1948''
* [http://www.Timeforclocks.nl: information on Dutch clocks]
[[Kategorija:Satovi| ]]
[[Kategorija:Mjerni instrumenti]]
| |||