Wikipedija

Darma – razlika između verzija

Interaktivna pretraga historije
← Starija izmjenaNovija izmjena →
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
VizualnoWikitekst
YiFeiBot (razgovor | doprinos)
2.405 izmena
m Bot: migracija 40 međuwiki veza sada dostupnih na stranici d:q134293 na Wikidati
Nema sažetka izmjene
Red 1:
{{redirect|Dharma}}
 
[[Datoteka:Dharmacakra.svg|thumbmini|200px200p|Budistički [[simbol]] točka darme.]]
'''Darma''' ({{jez-sa|धर्म}} ''-{dharma}-'', {{jez-pal|धम्म}} ''-{dhamma}-''; ono što drži, održava, od ''dhr'': držati<ref>[http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=14934 dharma] (Hrvatska enciklopedija)</ref>) je višeznačan pojam indijske filozofije, koji zauzima centralno mesto u [[Hinduizam|hinduizmu]], [[Đainizam|đainizmu]] i [[Budizam|budizmu]], koji se zbog toga nazivaju [[Darmičke religije|darmičkim religijama]].
'''Dharma/dhamma''' ([[sanskrit]]: धर्म ''dharma''; [[pali]]: धम्म ''dhamma'') je višeznačan indijski filozofski termin. Neka od značenja su: ustanovljenje, poredak, zakon, ispravnost, doktrina.
 
U najširem smislu, darma označava ono što "drži" kosmos. Darma na [[sanskrt]]u znači red, poredak, zakonitost, ispravnost, ponašanje u skladu s verskim ili moralnim pravilima.<ref name="Iveković">Rada Iveković, Rana budistička misao ), Biblioteka Logos, IP Veselin Masleša, Sarajevo. 1977. pp. 131-152.</ref> U [[pali]] jeziku su sva ta značenja preuzeta, ali je dodata i tipična budistička upotreba.<ref name="Iveković"/>
 
Takođe, na indijskim jezicima može označavati nečiju veroispovest.<ref name="Rečnik budizma"/>
 
== Etimologija ==
Reč je nastala iz sanskritskog koren dhr, koji znači "držati", "održavati".<ref name="Rečnik budizma"/> Prvobitno je značila ono što drži univerzum zajedno, podršku materijalnog ili moralnog postojanja. Označava i kosmičku zakonitost u kojoj je, prema učenju o [[karma|karmi]], moralni osnov iskonskiji od materijalnog. Odatle proizilaze značenja: vrlina, ispravnost, istinitost.<ref name="Filozofijski rečnik">Dharma, Filozofijski rečnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.</ref> ▼
 
▲Reč je nastala iz sanskritskog koren ''dhr'', koji znači "držati"„držati“, "održavati"„održavati“.<ref name="Rečnik budizma"/> Prvobitno je značila ono što drži univerzum zajedno, podršku materijalnog ili moralnog postojanja. Označava i kosmičku zakonitost u kojoj je, prema učenju o [[karma|karmi]], moralni osnov iskonskiji od materijalnog. Odatle proizilaze značenja: vrlina, ispravnost, istinitost.<ref name="Filozofijski rečnik">Dharma, Filozofijski rečnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.</ref>
Dharma može značiti: učenje, religija, istina, doktrina, ispravnost, vrlina, suština, "atom", pojava, priroda, zakon, pravilo, svojstvo i entitet<ref name="Rečnik budizma">Dhamma, Trevor O. Ling, Rečnik budizma, Geopoetika, Beograd 1998.</ref>. Neka od ovih značenja koriste se i u čitavoj indijskoj religiji, dok su druga karakteristična samo za budizam. Takođe, na indijskim jezicima može označavati nečiju veroispovest. ▼
 
▲DharmaOvaj termin je teško precizno prevesti, no njegovo značenje omeđeno je pojmovima "zakon", "vrlina", "dužnost" i čak "religija".<ref name="Kembridž-36-37">Kembridžova ilustrovana istorija religije ), Stylos, Novi Sad. 2006. ISBN 978-86-7473-281-6. str. 80-84.</ref> Tako, darma može značiti: učenje, religija, istina, doktrina, ispravnost, vrlina, suština, "atom"„atom“, pojava, priroda, zakon, pravilo, svojstvo i entitet.<ref name="Rečnik budizma">Dhamma, Trevor O. Ling, Rečnik budizma, Geopoetika, Beograd. 1998.</ref>. Neka od ovih značenja koriste se i u čitavoj indijskoj religiji, dok su druga karakteristična samo za budizam. Takođe, na indijskim jezicima može označavati nečiju veroispovest.
== Dharma u hinduizmu ==
U Vedama se upotrebljava u istom smislu kao ''rita'', odnosno označava kosmički i moralni poredak. U [[indijska filozofija|indijskoj filozofiji]], darma je središnji koncept koji objašnjava "uzvišenu istinu" ili krajnju [[stvarnost]] sveta. On može i označavati nečije etičke dužnosti ili vrlinu, odnosno, principe ponašanja koje bi ljudska bića trebalo da slede kako bi živeli u skladu sa prirodnim poretkom stvari. Njen osnovni smisao uključuje i kineski [[tao]].<ref name="Filozofijski rečnik"/>▼
 
== Ddarma/dhammaU u budizmuhinduizmu ==
 
▲U Vedama se darma upotrebljava u istom smislu kao ''rita'', odnosno označava kosmički i moralni poredak. U [[indijska filozofija|indijskoj filozofiji]], darma je središnji koncept koji objašnjava "uzvišenu„uzvišenu istinu"istinu“ ili krajnju [[stvarnost]] sveta. On može i označavati nečije etičke dužnosti ili vrlinu, odnosno, principe ponašanja koje bi ljudska bića trebalo da slede kako bi živeli u skladu sa prirodnim poretkom stvari. Njen osnovni smisao uključuje i kineski [[tao]].<ref name="Filozofijski rečnik"/>
 
U Indiji, [[kastinski sistem]] smatran je svetim nasleđem, a struktura društva produžetkom strukture [[kosmos]]a. Ova legitimizacija odnosa moći unutar društva bila je osnažena idejom darme, u smislu obaveze da se izvode obredi opisani u Vedama i ispune dužnosti prema društvenoj grupi i porodici. Otuda darma obuhvata ne samo ritual, nego i moralno ponašanje.<ref name="Kembridž-36-37"/>
 
Između 8. i 9. veka p. n. e bilo je mnogo spekulacija o darmi, a jedna filozofska škola, mimamsa, verovala je kako je darma, u značenju obreda, najvažnija čovekova aktivnost. Darmu bi trebalo praktikovati ne zato što ona stavlja u izgled nagradu, već prvenstveno zbog toga što se u Vedama objavljuje da bi tako trebalo činiti, a njen izostanak predstavlja greh. Zahvaljujući zakonicima kao što je [[Manuov zakonik]], darma dobija širu primenu, koja se naročito fokusira na dužnosti kaste i održavanje statusa kvo unutar društva.<ref name="Kembridž-36-37"/>
 
Do 5. veka p. n. e dharma je počela da označava dve obaveze: dužnost pojedinca u odnosu na njegovu [[Kasta|kastu]] (''varna'') i dužnosti u odnosu na njegovu životnu dob (''ašrama''). Ovaj koncept postao je izuzetno važan u istoriji hinduizma. Obaveza prema sopstvenoj kasti dostiže svoj vrhunac u petom veku pre naše ere, a model ''varnašrama-dharme'' postaje dominantna ideologija u odnosu na koju se definišu sve druge religijske grupe.<ref name="Kembridž-36-37"/>
 
== U budizmu ==
{{Budizam}}
 
U budističkim tekstovima se sreću različita značenja pali termina dharma/''dhamma'', od kojih su neka: zakon, učenje, pravilo, ispravnost, uzročnost, pojava, čestica (konstitutivni činilac pojavnog sveta, nalik atomu[[atom]]u).<ref name="Budistički rečnik">Dhamma, Njanatiloka, Budistički rečnik, Pešić i sinovi, Beograd, 1996.</ref> Preciznija određenje svih tih značenja posebno je razradio [[BuddhaghosaBudagosa]] (5. vek), izdvajajući četiri glavna značenja dhammedhame<ref name="Filozofijski rečnik"/>:
* učenje,
* vrlina,
* kosmički zakon i
* pojava "lišena istinskog bitka".
 
Ovim se ne iscrpljuju sva značenja ove reči.<ref name="Iveković"/> Još jedno važno značenje darme koje se javlja u komentarima su predmeti [[Um (budizam)|uma]].{{sfn|Kovačević|2014|pp=286}}
Najviše se ističe prvo značenje, pri čemu se podrazumeva Budina dharma/dhamma, oslobađajući zakon koji je otkrio i objavio [[Gautama Buddha|Buda]].<ref name="Budistički rečnik"/> Dharma/dhamma u ontološkom smislu prethodi čak i Gotama Budi, koji predstavlja njenu manifestaciju. Bude dolaze i odlaze, ali se dharma/dhamma, u svom izvornom obliku, proteže u beskraj. U tom kontekstu ona je u izvesnom smislu analogna grčkom pojmu [[logos]]a<ref name="Rečnik budizma"/>. Budući da izlažu istinu dharme/dhamme, Budine besede se skupno označavaju kao dharma/dhamma. Život koji se živi u skladu sa istinom koju je izložio Buda je život prožet dharmom/dhammom.
=== Učenje ===
 
Darma prvenstveno označava Budinu nauku, koja simbolično održava svet.<ref name="Iveković"/> Budizam je zapravo zapadni naziv za ono što se na istoku naziva Budina darma (''Buddha-Dharma''){{sfn|Humphreys|2013|pp=13}}, odnosno oslobađajući zakon koji je spoznao i objavio [[Buda]].<ref name="Budistički rečnik"/>
{{citat3|Čak i vladar sveta, istinoljubiv i pravedan kralj, ne vlada svojom zemljom sam, već uz sebe ima još jednog vladara. To je Dhamma, zakon pravednosti.|[[Gautama Buddha|Gotama Buda]]<ref>[http://www.yu-budizam.com/canon/anguttara/an03-014.html#n1 Anguttara nikaya, Cakkavatti sutta]</ref>}}▼
 
Povezano sa tim, [[Darma-čakra|Točak darme]] označava Budino stavljanje u pokret svog učenja objavljenjem [[četiri plemenite istine]]. Budući da izlažu darmu, i Budine besede se skupno označavaju kao darma (pali: ''dhamma'').
Značenja [[uzročnost]] i uzročnik važna su posebno za budističku teoriju o pojavnoj prirodi sveta (vidi: [[abhidhama]]). U izvesnom smislu dharma/dhamma znači pojavu i odgovara grčkom terminu [[pojava|fenomen]]. Budući da su predmeti čula sintetske tvorevine, a elementi koji ih tvore podložni neprekidnoj meni, i ti se nazivaju elementi dharme/dhamme. ▼
 
{{citat|Učenje je slično splavu, koji služi da se pređe reka, a ne da se vežemo za njega.<ref>{{Cite web |url=http://www.yu-budizam.com/knjige/pdf/rahula.pdf |title=Walpola Rahula: Čemu je Buda podučavao |access-date=20. 08. 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100331060303/http://www.yu-budizam.com/knjige/pdf/rahula.pdf |archive-date=31. 03. 2010 |dead-url=yes |df= }}</ref>|Buda}}
{{citat|Budistima je dharma/dhamma ono što je brahmanskim filozofima [[braman|brahman]]. Buda je namerno umesto brahmana stavio pojam dharma/dhamma, umesto večne i nepromenljive svetske duše ideju večnog nastanka i prolaznosti, a umesto predstave o supstanciji predstave o nesupstancijalnosti|Gajger}}▼
 
=== Vrlina ===
[[Darma-čakra|Dharma čakra/dhamma ćakka]] (točak zakona) označava Budino stavljanje u pokret točka zakona objavljenjem učenja o [[četiri plemenite istine]].
 
Praktično ispoljavanje darme u ljudskom životu je u vidu [[Vrlina|vrline]], ispravnog držanja mislima, rečju i delom. Život u skladu sa ovim zakonom pravednosti koji je izložio Buda, je život prožet darmom.
== Napomene ==▼
 
{{izvori}}
▲{{citat3|Čak i vladar sveta, istinoljubiv i pravedan kralj, ne vlada svojom zemljom sam, već uz sebe ima još jednog vladara. To je Dhammadarma, zakon pravednosti.|[[GautamaSidarta BuddhaGautama|Gotama Buda]]<ref>[http://www.yu-budizam.com/canon/anguttara/an03-014.html#n1 Anguttara nikaya, Cakkavatti sutta]</ref>}}
 
=== Zakonitost ===
 
Darma u smislu kosmičkog zakona je držitelj kosmosa. U tom smislu, ona prethodi Budi, koji predstavlja njenu manifestaciju. Bude dolaze i odlaze, ali se darma, u svom izvornom obliku, proteže u beskraj. U tom kontekstu ona je u izvesnom smislu analogna grčkom pojmu [[logos]]a.<ref name="Rečnik budizma"/>
 
=== Pojava ===
{{main|Abhidharma}}
 
▲ZnačenjaDarma [[uzročnost]]u ismislu uzročnikpojave važnabez suistinskog bitka, je posebno važna za budističku teoriju o pojavnoj prirodi sveta (vidi: [[abhidhama]]). UDarma izvesnomoznačava smislupredmete, dharma/dhammačestice, značinajjednostavnije pojavuelemente, iposlednju odgovaranedeljivost, grčkomono terminušto [[pojava|fenomen]]održava stvarnost.<ref name="Iveković"/> Budući da su predmeti čula sintetskesložene tvorevine, a elementi koji ih tvore podložni neprekidnoj meni, i tioni se nazivaju elementi dharme/dhammedarme.
 
▲{{citat|Budistima je dharma/dhamma ono što je brahmanskim filozofima [[braman|brahman]]. Buda je namerno umesto brahmana stavio pojam dharma/dhamma, umesto večne i nepromenljive svetske duše ideju večnog nastanka i prolaznosti, a umesto predstave o supstanciji predstave o nesupstancijalnosti.|Gajger}}
 
Darma to sve označava i sa subjektivne strane, psihički, i s objektivne strane, ontički.<ref name="Iveković"/> Ta su dva vida darme objedinjena u razrađenoj budističkoj fenomenologiji, u delu kanona koji svojim naslovom to i sugeriše, u [[Abhidhama|Abhidhammi]].<ref name="Iveković"/>
 
U smislu pojave, darma donekle odgovara grčkom terminu [[pojava|fenomen]].
 
== Literatura ==
* {{Cite book |ref= harv|last=Iveković|first=Rada|title=Rana budistička misao|year=1977|url= |publisher= IP Veselin Masleša|location=Sarajevo|id=}}
* {{Cite book |ref= harv|last=Humphreys|first=Christmas|title=The Wisdom of Buddhism|url=https://books.google.com/books?id=4XNGAQAAQBAJ&pg=PA13|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-77321-1|pages=13}}
* {{Cite book |ref= harv|last=Kovačević|first=Branislav|title=Ovako sam čuo: Budino učenje na osnovu izvora u Pali kanonu|year=2014|url= |publisher= Srednji put|location=Novi Sad–Beograd|id=}}
 
▲== NapomeneIzvori ==
{{reflist|30em}}
 
== Vidi još ==
* [[Tao]]
* [[Logos]]
 
== Spoljašnje veze ==
{{Commonscat|Dharmacakra}}
* {{hr}} [http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=14934 dharma] (Hrvatska enciklopedija)
* {{hr}} [http://proleksis.lzmk.hr/17598/ dharma] (Proleksis enciklopedija)
 
[[Kategorija:Hinduizam]]
[[Kategorija:Budistički pojmovi]]
[[Kategorija:Sanskritski izrazi]]
[[Kategorija:Indijska filozofija]]
 
[[ja:法 (仏教)]]
[[ko:법 (불교)]]
[[th:พุทธธรรม]]
Izvor: https://sh.wikipedia.org/wiki/Darma