Sefardi – razlika između verzija

 

Jevrejske zajednice u Srbiji i severnoj Grčkoj, uključujući i 50.000 Jevreja iz Soluna, potpale su pod direktnu nemačku okupaciju u aprilu [[1942]]. godine i pretrpele najteže mere [[represija|represije]] – oduzimanje vlasništva, javna poniženja, prisilni rad, uzimanje talaca. Ubrzo nakon toga usledila je i [[deportacija]] u [[Logor Aušvic|Aušvic]]. Mnogi su umrli od neuhranjenosti. Mrtvi su spaljivani od marta do aprila [[1943]]. Jevreji iz južne Grčke potpali su pod [[jurisdikcija|jurisdikciju]] Italijana, koji su izbegli donošenje [[antisemitizam|antisemitskih]] zakona i odupreli se svakom pokušaju Nemačke da ih prebace u okupiranu [[Poljska|Poljsku]], sve do [[kapitulacija Italije|kapitulacije Italije]] 8. septembra 1943.

[[Datoteka:Jevrejsko groblje.JPG|thumb|Jevrejsko groblje bitoljskih Sefarda u [[Bitolj]]u.]]

Sefardi u Bosni i Hrvatskoj su od aprila 1941. bili pod vlašću NDH ([[Nezavisna Država Hrvatska]]), kojom je upravljala Nemačka. Oni su surovo progonili Srbe, Jevreje i [[Romi|Rome]] i deportovali ih u okolne logore, gde su ih masovno ubijali. Jevreji iz Makedonije i Trakije bili su pod bugarskim okupacionim snagama. One su im najpre oduzele državljanstvo, a potom ih predale Nemcima na deportaciju.

 

 

== Sefardi danas ==

[[Datoteka:Sepharadic Migrations.jpg|thumb|left|Pravci raseljavanja Sefarda]]

Sefardska zajednica danas mnogo je veća u državi Izrael nego što je bila nekada u Turskoj, u Safedu. Trenutno postoje zajednice u gradovima [[Tel Aviv]], [[Haifi]] i [[Jerusalim]]. Oni imaju svoje predstavnike u Knesetu, pa čak i rabin služi kao vođa zajednice, Šlomo Amar. Sefardska verska stranka Šas je glavna politička snaga u Izraelu i najveća ''konfesionalna'' sila.

 

 

=== Sefardi u Jugoslaviji i Srbiji ===

[[Datoteka:Sarajevo 201102 (5581383514).jpg|thumb|Kuća Sefarda u Sarajevu]]

Jevrejska populacija u [[Srbija|Srbiji]], a i u prethodnoj [[Jugoslavija|Jugoslaviji]], uglavnom je bila predodređena nekadašnjom [[Austrija|austrijsko]]-[[Turska|turskom]] granicom. U krajevima oslobođenim od [[Turci|Turaka]] preovladavali su Sefardi. Izuzetak je [[Zemun]] (usled istorijskih izbeglištava iz susednog [[Beograd]]a), sa svojim nekadašnjim sefardskim življem. Dodatne sefardske opštine, na [[Datoteka:David Albahari auf dem Blauen Sofa.jpg|thumb|left|David Albahari]]

teritoriji današnje Republike Srbije bile su: [[Šabac]], [[Smederevo]], [[Požarevac]], [[Kragujevac]], [[Niš]], [[Pirot]], [[Leskovac]], [[Novi Pazar]], [[Kosovska Mitrovica]] i [[Priština]] (naseljavanje je zavisilo od odobrenja domaćih autonomnih vlasti), a na teritoriji današnje [[Republika Srpska|Republike Srpske]]: [[Banja Luka]], [[Prijedor]], [[Doboj]], [[Derventa]], [[Šamac]], [[Brčko]], [[Bijeljina]], [[Zvornik]], [[Sokolac]], [[Rogatica]] i [[Višegrad]]. Tokom stotina godina pod Osmanlijama, Sefardi su se sve više udaljavali od slave

 

==== Sefardi u Beogradu ====

[[Datoteka:La "Iglesia de los Judíos".jpg|thumb|''Crkva Jevreja'']]

''[[Alhambra]]'' [[edikt]]om, potpisanim 31. marta 1492. od strane katoličkog kraljevskog para [[Fernando II od Aragona|Ferdinda II]] i [[Izabela I od Kastilje|Izabele I]], otvoren je put u Španskoj [[inkvizicija|inkviziciji]] da otpočne u istoriji nezapamćen progon Sefarda. Broj izgnanih, za koje se pretpostavlja da je bio između 160.000 i 250.000, potražilo je utočište u evropskim zemljama, krajnjem severu Afrike, kao i na teritoriji Otomanskog carstva. U nove krajeve Sefardi su poneli svoj jezik – đudeo-espanjol poznat kao ladino, svoju tradiciju i kulturu i običaje zemlje u kojoj su vekovima živeli.

 

 

Osamnaesti vek obeležile su promene vlasti u Beogradu, smenjujući se između turske i austrijske. To je dovelo do stagnacije u celokupnom razvoju jevrejske zajednice, koja je živela u stalnom strahu, progonima i pod raznim zabranama.

[[Datoteka:Livorno Moses Montefiore plaque 02.JPG|thumb|left|''Livorno Moses Montefiore'']]

Buđenjem nacionalne svecti srpskog naroda početkom XIX veka i otpora koji je pružio osmanlijskoj dominaciji, dovelo je 1815. do stvaranja Kneževine Srbije. Za vreme prve vladavine srpskog kneza [[Miloš Obrenović|Miloša Obrenovića]] (1815—1839), Jevreji [[hatišerif]]om dobijaju građanska prava. U gradu je tada živelo oko 1200 Sefarda, kao i mala aškenaska zajednica sa oko 200 duša. Jevreji se sve više uključuju u političke i kulturne tokove zemlje. U Knjažesko-Serbskoj tipografiji, otvorenoj 1832, koja je raspolagala i hebrejskim slovima, Jevreji počinju da štampaju i svoje knjige. Posebnu blagonaklonost, knez Miloš pokazivao je prema [[Hajim Ben-David|Hajimu Ben-Davidu]], koji je bio jedan od njegovih glavnih liferanata i bankara. Mlada srpska [[buržoazija]] videla je oštru konkurenciju u usponu jevrejske zajednice, a neretko pokazivala i znake netolerancije. Situacija se menja 1842. dolaskom na tron kneza [[Aleksandar Karađorđević (knez)|Aleksandra Karađorđevića]]. Podstaknut već uveliko iskazanim nezadovoljstvom Srba, objavljuje dekret kojim se Jevrejima oduzimaju dobijena građanska prava. Sve do [[Berlinski kongres|Berlinskog kongresa]] [[1878]], na kome je Srbiji priznata nezavisnost, ova prava nisu bila vraćena. Pa čak i tada to je bilo samo formalno, dok je stvaran život bio sasvim drugačiji. Punu deceniju su se Jevreji borili kako bi im i ustavom bila ukinuta razna ograničenja. Tome su doprineli i napori ogranka ''Alliance Israelite Universelle'' (Sveopšte jevrejske alijanse), koji je delovao u Srbiji, a na čijem čelu je, po osnivanju 1882, bio [[Avram Ozerović]], kasnije poslanik u Skupštini Srbije.

 

 

== Književnost ==

[[Datoteka:Barcelona Haggadah 30v.jpg|thumb|Hagada iz Barselone]]

Još od vremena pre proterivanja Jevreja iz Španije, jevrejska kultura na tom prostoru može se smatrati [[multilingvizam|bilingvalnom]], što će reći da su postojali [[individua]]lci sposobni za literarno stvaralaštvo na hebrejskom jeziku koji se vekovima negovao, a kasnije, u XX veku, bio revitalizovan, kao i na jezicima Iberijskog poluostrva. Vremenom od inicijalnog bilingvalizma koji nasleđuje [[dualizam]] jevrejskog i španskog, treba imati u vidu da je celokupna sefardska kultura, pa i literarno stvaralaštvo, nastalo u mešavini različitih jezika.

 

=== Književno stvaralaštvo XVI veka i prevodi Biblije ===

[[Datoteka:Sinagoga lorca.jpg|thumb|Ostaci sinagoge]]

U ovom periodu pišu se dela koja kao izvor inspiracije imaju tradicionalnu jevrejsku misao. Većina ovih dela objavljena je u drugoj polovini XVI veka i zna se da su bile posvećene vraćanju preobraćenih Jevreja iz [[katolicizam|katoličanstva]] u [[judaizam]], koji su, u velikoj meri pokršteni, odlazili u Otomansko carstvo.

 

 

=== XVIII vek kao Zlatni vek sefardske književnosti ===

Posle XVII veka, koji je prošao tiho, bez mnogo novih i značajnih dela, u kome su rađena štampana izdanja dotadašnjih [[manuskrita]], u XVIII veku dolazi do ekspanzije pisanja dela na ''judeo-español''-u, kada su stvorene stotine novih dela. Ovaj tempo trajaće do ulaska u XX vek.

 

=== XIX vek i ulazak evropskih uticaja u sefardskoj književnosti ===

S kraja XIX veka, pa do početka Drugog svetskog rata, verski tekstovi počinju da koegzistiraju sa novijim rodovima koji se pišu i na ''judeo-español''-u: [[novinarstvo]], [[pozorište]], pripovedno stvaralaštvo, od kojih su najznačajniji [[naučna proza]] i i periodična [[štampa]].<ref>Hassan, Iacob M., Izquierdo Benito, Ricardo: ''Sefardies: Literatura y lengua de una nacion dispersa'', Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha (2008). str. 250-345</ref>

 

=== Sefardska književnost i pozorište na tlu bivše Jugoslavije ===

Sefardi na teritoriji [[Južni Sloveni|južnoslovenskih]] zemalja su negovali pisanu kulturnu tradiciju. Tekstovi su bili nacionalno-verskog karaktera, ali je već u XVI veku počela da opada aktivnost njihovih autora – učitelja i [[rabin]]a. Što se tiče usmenog predanja na ladinu, ono se održalo do polovine XX veka. Njemu su bili dodati orijentalni, balkanski i slovenski elementi i bio je jedini oblik svetovne književnosti kod sefardskih Jevreja.

 

 

== Sefardska umetnost ==

[[Datoteka:Rembrandt Harmensz. van Rijn - Portret van een paar als oudtestamentische figuren, genaamd 'Het Joodse bruidje' - Google Art Project.jpg|thumb|''Jevrejska nevesta'', Rembrant, 1666.]]

Sefardska umetnost je umetnost zajednica sefardskih Jevreja širom [[Sredozemno more|Mediterana]] i u nekim delovima severne Evrope (posebno u [[Amsterdam]]u) nakon progona iz Španije ([[1492]]) i Portugalije ([[1496]]). Ovaj izraz se takođe odnosi na umetnost Jevreja u srednjevekovnim hrišćanskim španskim kraljevinama. Ove zajednice su stvorile rukopise sa izvanrednim [[minijatura]]ma, među kojima se ističu [[Biblija|Biblije]] i [[Hagada]].<ref>''El legado de Sefarad'' <http://cvc.cervantes.es/artes/sefarad/sefardita/libros.htm> Centro Cultural Cervantes, 1997; Benito Ladenheim, Manuscritos hebreos ilustrados <http://www.milimcultural.com.ar/articulos/manuscritos.htm>, Milim Cultural, 2007. Pristupljeno 8. 12. 2013.</ref>

[[Datoteka:Illustration-mamluk-lamps.jpg|thumb|left|Hagada iz Katalonije, XIV vek]]

Sefardska umetnost se po mnogo čemu razlikuje od aškenaske. To se ogleda i u hebrejskoj [[kaligrafija|kaligrafiji]] - kod Sefarda postoje zaobljeni znaci koji su u umetnosti Aškenaza skoro kockasti. I dok sefardskoj umetnosti nisu strani [[islam]]ski i hispanski [[motiv]]i, u aškenaskoj su prisutniji elementi germanskih i slovenskih kultura.

 

Najistaknutiji sefardski umetnik je bio [[Kamij Pisaro]], danski slikar koji je deo života proveo u Francuskoj. Bio je jedan od prvih [[impresionizam|impresionista]], ali je naslikao i kostumbristička i poentilistička dela.

 

Ukrašni rukopisi Sefarda i [[prosvetljenje|iluminacija]] u jevrejskim rukopisima su bili razvijeni pre svega u srednjevekovnoj Španiji XII veka. Oni koji su sačuvani do današnjeg dana uglavnom potiču iz perioda od druge polovine XIII veka do kraja XV. Ova umetnost je svoj vrhunac doživela u XIV i samo je bila prekinuta antijevrejskim pobunama iz 1391. godine. Neka dela su bila započeta u Španiji, a dovršena u dijaspori nakon 1492. Među sefardskim rukopisima su i hebrejske Biblije i Hagade koje se koriste tokom [[Pasha|Pashe]], a osim njih ima i raznih religioznih, filozofskih i naučnih tekstova.<ref>''El legado de Sefarad'' <http://cvc.cervantes.es/artes/sefarad/sefardita/libros.htm> Centro Cultural Cervantes, 1997; Benito Ladenheim, ''Manuscritos hebreos ilustrados''<http://www.milimcultural.com.ar/articulos/manuscritos.htm>, Milim Cultural, 2007. Pristupljeno 8. 12. 2013.</ref>

 

== Muzika ==

[[Datoteka:Pandeiro new 30-09-07.jpg|thumb|Daire]]

[[Datoteka:Shir_Hashirim-1_(A0).ogg|thumb|left|''Shir Hashrim'']]

 

== Sefardska religijska praksa, običaji i pravo ==

 

Jevrejsko pravo bazirano je na [[Tora|Tori]], svetoj knjizi judaizma, koja je dopunjena [[Talmuda|Talmudom]], zbirkama rabinskih rasprava o pravu, [[etika|etici]], moralu, običajima i istoriji. Posle proterivanja iz Španije, jevrejsko pravo zapisao je Jozef Karo ([[Joseph Caro]]) u delu ''Beth Yosef'', konsultujući dela autoriteta koja su mu bila dostupna, među kojima su i Majmonidova ([[Mojsije Majmonid|Maimonides]]). Karo je u ovom delu nesvesno isključio autoritativna nesefardska dela, ali smatrao je da su običaji Aškenaza zabeleženi delom Ashera Bena Jehiela ([[Asher Ben Yehiel]]).

 

=== Liturgija ===

 

 

Posle proterivanja Jevreja iz Španije, Sefardi su prenosili svoje liturgijske obrede kroz arapske i otomanske teritorije, gde su osnovali zajednice, očuvajući isprva razlike između njih i lokalnog stanovništva. U to vreme, u Solunu, na primer, postojalo je više od 20 sinagoga i u svakoj su se poštovali rituali različitih jevrejskih zajednica iz Španije ili Portugala.

U XIX veku objavljena je serija molitvenika u [[Livorn]]u, koja je uključivala i kabalističke dodatke molitvama, a molitvenici su bili namenjeni javnoj upotrebi. Kasnije postaju standard u svim sefardskim zajednicama sa lokalnim varijacijama očuvanim samo u usmenoj tradiciji. Kasnije se mnogi sefardski molitvenici objavljuju u [[Beč]]u i bivaju namenjeni zajednicama na Balkanu.

 

 

Razlika između svih ovih varijanti postoji samo na nivou detaljnosti formulacije teksta (umetanje ili izostavljanje rečenica, pasusa itd); strukturalno svi sefardski rituali veoma su slični.<ref>Vidaković, Krinka: ''Kultura sefardskih jevreja na jugoslovenskom tlu XVI-XX vek'', Svjetlost, Sarajevo (1990). str. 120-135</ref>

 

== Ladino ==

[[Datoteka:El Avenir Ladino Newspaper.jpg|thumb|''El Avenir'', novine na ladinu]]

Ladino je varijetet koji je korišćen u pisanim [[religija|religijskim]] tekstovima i pod velikim je uticajem [[hebrejski jezik|hebrejskog]], kojim su govorili Sefardi na [[Pirinejsko poluostrvo|Iberijskom poluostrvu]] do XV veka. Često se meša sa ''đudeo-espanjolom''. To je varijetet koji je korišćen u svim ostalim domenima: kuća, ulica, javni život unutar zajednice, itd.

 

 

== Gastronomija ==

[[Datoteka:Albóndiga - Cruda.JPG|thumb|left|''Albóndiga'', poznato sefardsko jelo]]

Odlike sefardske [[gastronomija|gastronomije]] usko su povezane sa verskim običajima [[judaizam|judizma]] i može se reći da čine sastavni deo [[sredozemno more|mediteranske]] kuhinje zbog upotrebe sastojaka iz te zone Evrope, sa primesom [[misticizam|misticizma]] u izradi nekih od tradicionalnih recepata. Sadrži jasan uticaj arapske kuhinje i vremenom stiče neke odlike turske kuhinje.

 

Sastojci koji se koriste u ovoj kuhinji u skladu sa pravilima ''[[Kašrut]]a'', koji je jasno odredio koji sastojci su dozvoljeni ili zabranjeni u sastavu jela i kakve se mešavine se mogu praviti. Bez obzira na to, svi sastojci iz mediteranske kuhinje koji nisu zabranjeni se koriste. Glavni sastojak su [[žitarice]], u obliku hleba. Suvo, mahunasto povrće je drugo po važnosti. Žitarice su se najčešće koristile za pravljenje hleba ili u kašama. [[hrišćanstvo|Hrišćani]] i Jevreji više su voleli da spremaju hleb neko kaše, dok su [[Mavri|Mavari]] više voleli guste supe. Pšenica i ječam su bili uobičajeni, kukuruz u manjim količinama, s obzirom da se uzgajao samo u zoni Levante. Hleb koji su Sefardi pravili razlikovao se od hrišćanskog u upotrebi fermentacije smese pri korišćenju kvasca. Sefardski hleb je bio hleb bez kvasca (''pan ázimo''), nije vršio fermentaciju i bio je suvlji i manje sunđerast i šupljikav nego hrišćanski. On je i dalje veoma zastupljen u sefardskoj kuhinji. Za najomiljenije povrće se može reći da je bio plavi patlidžan. U ''[[La cantiga de las berenjenas]]'' navedeno je trideset i pet načina za njegovo pripremanje.

[[Datoteka:Pescado frito diverso.jpg|thumb|Pržena riba, česta u ishrani Sefarda]]

Od povrća su još koristili i kupus, kiseli kupus, spanać, artičoke, rotkve, celer i repa. Većina ovog povrća koristila se za pravljenje gustih supa, zajedno sa ribom ili mesom. Beli luk i crni luk karakteristični su i veoma zastupljeni. I hrišćani i Sefardi su hranu pripremali s maslinovim uljem. Dosta su koristili leblebije i pasulj, pogotovo u jelu ''aldafina'', koje se sastojalo od leblebija, pasulja i jagnjetine.

 

 

== Galerija ==

<center>

{| class="wikitable"

== Literatura ==

* Deretić, Jovan: ''Kratka istorija srpske književnosti'', Svetovi, Novi Sad 2001.

* Gaon, Aleksandar: ''Španski Jevreji južnoslovenskih zemalja'', Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd 1992.

* Vidaković, Krinka: ''Kultura sefardskih jevreja na jugoslovenskom tlu XVI-XX vek'', Svjetlost, Sarajevo 1990.

* [[Dalibor Soldatić (profesor)|Soldatić, Dalibor]]; Donić, Željko: ''Svet hispanistike, uvod u studije'', Zavod za udžbenike, Beograd 2011.

* Baruh, Kalmi: ''Selected Works on Sephardic and Other Jewish Topics, Shefer Publishers'', Moshe David Gaon Center for Ladino Culture, Jerusalim, Izrael, 2005. i 2007.

* Hassan, Iacob M., Izquierdo Benito, Ricardo: ''Sefardies: Literatura y lengua de una nacion dispersa'', Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha 2008

 

== Spoljašnje veze ==

* ''El legado de Sefarad'' <http://cvc.cervantes.es/artes/sefarad/sefardita/libros.htm>

* ''Shalom Sefarad!'' <http://shalom-sefarad-main.blogspot.com.es>

* ''Bulgarian Jews call for truth'' <http://www.israelnationalnews.com/News/News.aspx/142313#.UqDy3sRDsaB>

 

[[Kategorija:Jevreji]]