Osobina – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
Nova stranica: '''Osobina''' je element opisa jedinki i grupa živih bića. Induvidualna biološka promjenljivost (biodiverzitet) svake vrste živih bića obuhvata sve… |
Nema sažetka izmjene |
||
Red 1:
'''Osobina''' je element opisa jedinki i grupa živih bića. Induvidualna [[biologija|biološka]] promjenljivost ([[biodiverzitet]]) svake [[vrsta|vrste]] živih bića obuhvata sve komponente individualne osobenosti ili individualnosti i grupne samobitnosti u morfološko–anatomskom, biohemijsko–fiziološkom i svakom drugom smislu, od razine [[molekula|molekule]] do životnih zajednica i viših stupnjeva [[ekologija|ekološke]] integracije.
== Definicija ==
Individue i grupe međusobno se biološki razlikuju po praktično beskonačnom nizu manje ili više uočljivih elemenata njihovog opisa, za koje se u bosanskom jeziku najčešće upotrebljavaju termini: ''osobina'', ''svojstvo'', ''odlika'', ''značajka'', ''obilježje'', ''oznaka'', ''karakter'', ''karakteristika'' i dr. Svaka od tih komponenti opisa je, znači, '''opažajne prirode''', tj. odabrani dio '''našeg viđenja ili mjerenja''' stvarnog stanja organizma ili grupe.
Linija 7 ⟶ 8:
Iako počivaju na individualnim, grupne osobine predstavljaju novi kvalitet i viši nivo promjenljivosti, pa imaju drugačije metode posmatranja i mjerenja.
Sasvim pojednostavljeno, može se zaključiti da cjelokupna [[biologija]] počiva na proučavanju individualnih osobina, od molekulskog nivoa do cjelovitog [[organizam|organizma]] i njegovih odnosa sa životnom sredinom. Prirodu variranja individualnih svojstava u posmatranoj grupi osoba možemo opisati prema različitim kriterijima. Osnovno zapažanje o pojedinačnim osobinama jeste da se neke od njih kod svih pripadnika proučavane grupe javljaju u jednoj jednoobraznoj formi ili ''varijanti'', druge – u dvije, a ostale u tri ili više međusobno različitih varijanti (''fenotipovâ'', ''varijabli'', ''modalitetâ'', ''oblikâ
== Kategorizacija==
* '''Kvalitativne''' (kakvoćne) '''osobine''' (lat. ''qualitas'' = kakvoća, vrsnoća, vrednoća, odomaćeno kao: kvalitet) u posmatranoj grupi organizama variraju diskontinuirano (nepovezano, isprekidano), bez prijelaznih modaliteta između pripadajućih ''varijanti'' – ograničenog broja. Pošto svaki organizam po tom svojstvu alternativno pripada samo jednoj od tih varijanti, ovakva promjenljivost se označava i kao diskontinuirana ili alternirajuća (lat. ''alternum'' = drugo od dvoje; alternativa = jedna od dvije mogućnosti po principu ''ili – ili'', tj. da li neka osoba ima ili nema odabranu varijantu posmatranog svojstva, bez obzira na mogući broj ostalih varijanti).<ref>Mader S. S. (2000): Human Biology. McGraw–Hill, New York, ISBN 0-07-290584-0.</ref>
<ref>Cavalli–Sforza L. L., Bodmer W. F. (1999): The Genetics of Human Populations. Dover Publications, Mineola, New York, ISBN 0-486-40693-8.</ref><ref>Boaz N. T., Almquist A. J. (1999): Essentials of Biological Anthropology. Prentice Hall, New Jersey, ISBN 0-13-080793-1.</ref>
Ako (npr.) u humanim [[populacija]]ma promatramo unutargrupnu različitost po [[krvne grupe|krvnim grupama]] [[ABO sistem]]a, odgovarajućom laboratorijskom pretragom ćemo pouzdano utvrditi da svaki ispitanik pripada isključivo jednom
* '''Kvantitativne''' (količinske) '''osobine''' (lat. ''quantitas'' = kolikoća, količina, veličina; odomaćeno: kvantitet) imaju takav tip promjenjivosti koji se opisuje, mjeri i imenuje jedinicama jednog ili više postojećih sistema mjera (m, m<sup>2</sup>, m<sup>3</sup>, itd.) ili se izražava neimenovanim brojevima, na osnovu jednostavnog prebrojavanja osnovnih jedinica posmatranja (broj eritrocita u 1
Kvantitativna svojstva variraju ''kontinuirano'' (neprekinuto, postojano) – ''fluktuirajuće''
Kvantitativnu promjenljivost ispoljava ogroman broj izrazito polimorfnih – mjerljivih
* '''Prema "karakteru karaktera"''', tj.
▲*'''Prema "karakteru karaktera"''', tj. prirodi i razini ispoljavanja, sve osobine (i kvalitativne i kvantitativne) mogu se svrstati u ''morfološke'', ''biohemijske'', ''fiziološke'', ''etološke'' i dr., ili pak u “kombinovane” kategorije kao što su: ''morfo–fiziološke'', ''biohemijsko–fiziološke'' i sl.<ref>Hadžiselimović R. (2005): Bioantropologija - Biodiverzitet recentnog čovjeka. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-2-6.</ref>
== Faktori i dinamika formiranja osobina ==
Sveukupna promjenljivost individua i grupa [[živi svijet|živog svijeta]] u cjelini određena je [[genetika|''genetičkim'']] i ''negenetičkim'' (sredinskim) činiocima. Prvi obuhvataju isključivo genetičke osnove ([[biologija|biološkog]] nasljeđivanja), a drugi – veoma raznorodnu skupinu činilaca unutrašnje (unutartjelesne) i spoljne ([[ekologija|ekološke]]) sredine, u kojoj se ostvaruju razvojni i drugi životni procesi. Veoma je mali broj osobina koje određuju isključivo genetički ili samo sredinski činioci, a još manje onih koje su određene pojedinačnim činiocima svakog od ovih kompleksâ.
Linija 26 ⟶ 29:
Skup svih [[gen]]a jednog organizma, sa nasljednim uputstvima za formiranje njegovih [[organ]]a i funkcija (i njihovih svojstava), označava se kao [[genotip]]. Sva formirana svojstva tog organizma čine njegov [[fenotip]]. To je sveukupnost onoga što se može uočiti ili zaključiti o nekoj [[individua|individui]], izuzimajući njenu genetičku supstancu. Treba posebno naglasiti da novi živi [[organizam]] ne nasljeđuje osobine, nego gene svojih roditelja, i to – kod biseksualnog [[razmnožavanje|razmnožavanja]] – samo one iz spermatozoida i jajne ćelije koji ga začinju. Kod organizama sa [[vegetativno razmnožavanje|vegetativnim razmnožavanjem]], nasljeđuje se kompletan genotip, a unutrsšnja i vanjska sredina dodaju novonastale uticaje. Suglasno tome, počev od prve diobe zigota, svaka novonastala ćelija u procesu formiranja i održavanja organizma ne dobija izvorne roditeljske gene, već samo jednu iz niza njihovih kopija. Genotip obuhvata sve somatične činioce koji imaju sposobnost autoreprodukcije, bez obzira da li su locirani u [[hromosomim]]a ili su ''[[plazmageni]]''. Ostale ćelijske strukture ne produciraju svoje replike, već nastaju od drugih ćelijskih sastojaka, a u krajnjoj instanci – ili pomoću – ili od samog genetičkog materijala.
U vezi sa biološkim osnovama ispoljavanja individualne varijacije, neophodno je poznavanje prirode interakcije genotipa i spoljne sredine u formiranju pojedinih fenotipskih svojstava i organizma u cjelini. Budući da se u [[genetička analiza|genetičkoj analizi]] posmatra ograničen obim individualne promjenljivosti, uobičajeno je da se pojam genotipa odnosi i na genetičke faktore pojedinih svojstava i njihovih kombinacija. S druge strane, i fenotipska svojstva se, također, mogu posmatrati parcijalno ili kompleksno. Genotipom i fenotipom se označavaju i određene skupine organizama sa odgovarajućim zajedničkim nasljednim svojstvima.
Nasljeđivanje mnogih normalnih i patoloških svojstava može se prihvatljivo objasniti osnovnim postulatima [[Mendelovska genetika|mendelovske (mendelijanske) genetike]], bez obzira na prirodu varijacije (boja, oblik, veličina, [[morfologija|morfološka]] i [[anatomija|anatomska]] struktura, [[funkcija]], [[biohemija|biohemijski]] sastav, mentalni i [[etologija|etološki]] sklop i dr.) ili njen nivo ([[molekula]]rni, [[ćelije|ćelijski]], [[tkivo|tkivni]], [[organ]]ski, [[individua]]lni). Međutim, organizam nije prosti zbir jedinačnih osobina i elemenata, a posjedovanje jednog gena ne znači da njegovi nosioci nužno imaju odgovarajuće obilježje. Sve uočljive osobine organizma u ogromnoj većini slučajeva su rezultat uzajamnog djelovanja mnogih gena (''[[poligenija]]''), odnosno određeni gen polivalentno (''[[plejotropija]]'') utiče na formiranje više svojstava (''[[polifenija]]''). S tim u vezi treba podsjetiti da, i u hipotetičnim okolnostima učešća kompletnog genotipa u formiranju svakog individualnog svojstva, u [[gametogeneza|gametogenezi]] [[gen]]i (izuzimajući [[vezani geni|vezane]]) nezavisno [[segregacija|segregiraju]], tj. održavaju svoju individualnost i partikularizam. [[Gamet]]i, uostalom, sadrže genetičku šifru svih individualnih svojstava i potencijala (od kojih neke uopće ne ispoljavaju), što se, u principu, ne odnosi i na sve somatične ćelije i tkiva – u
Dug je i kompleksan, a još uvijek nedovoljno poznat, splet procesa što se dešavaju od formiranja [[zigot]]nog genotipa pa do [[fenotip]]a odraslog organizma, koji je obuhvaćen općim pojmom razvića. U suštini, život i jeste neprekinuti [[razvoj]] i starenje, a njihove [[fenotip]]ske manifestacije se mogu posmatrati na svakom proučavanom stupnju individualne [[metamorfoza|metamorfoze]]. Fenotip se, prema tome, neprestano mijenja – u morfološko-anatomskom, funkcionalnom, etološkom, mentalnom i socijalnom kompleksu. Tokom ontogeneza|ontogeneze]], naslijeđeni geni samo određuju prirodu i raspon mogućeg variranja odgovarajućeg svojstva unutar koga se ostvareni fenotip formira kao rezultanta njihove interakcije sa sredinskim utjecajima. Začetna ćelija ([[zigot]]) kojom počinje [[život]] individue, dakle, sadrži sve nasljedne osnove građe i funkcije odraslog organizma, čija se svojstva oblikuju u složenim razvojnim procesima na koje neizbježno utiče i spoljna sredina.
▲Nasljeđivanje mnogih normalnih i patoloških svojstava može se prihvatljivo objasniti osnovnim postulatima [[Mendelovska genetika|mendelovske (mendelijanske) genetike]], bez obzira na prirodu varijacije (boja, oblik, veličina, [[morfologija|morfološka]] i [[anatomija|anatomska]] struktura, [[funkcija]], [[biohemija|biohemijski]] sastav, mentalni i [[etologija|etološki]] sklop i dr.) ili njen nivo ([[molekula]]rni, [[ćelije|ćelijski]], [[tkivo|tkivni]], [[organ]]ski, [[individua]]lni). Međutim, organizam nije prosti zbir jedinačnih osobina i elemenata, a posjedovanje jednog gena ne znači da njegovi nosioci nužno imaju odgovarajuće obilježje. Sve uočljive osobine organizma u ogromnoj većini slučajeva su rezultat uzajamnog djelovanja mnogih gena (''[[poligenija]]''), odnosno određeni gen polivalentno (''[[plejotropija]]'') utiče na formiranje više svojstava (''[[polifenija]]''). S tim u vezi treba podsjetiti da, i u hipotetičnim okolnostima učešća kompletnog genotipa u formiranju svakog individualnog svojstva, u [[gametogeneza|gametogenezi]] [[gen]]i (izuzimajući [[vezani geni|vezane]]) nezavisno [[segregacija|segregiraju]], tj. održavaju svoju individualnost i partikularizam. [[Gamet]]i, uostalom, sadrže genetičku šifru svih individualnih svojstava i potencijala (od kojih neke uopće ne ispoljavaju), što se, u principu, ne odnosi i na sve somatične ćelije i tkiva – u kojima se realizuju samo njihove specifične konstelacije.
Rezultanta interakcije [[gen]]a i sredine je proces individualnog razvića u kome se odvija specifična sukcesija karakterističnih fenotipskih promjena. Tokom [[ontogeneza|ontogeneze]], genotip određuje okvire reakcione norme organizma na sredinske uticaje različite prirode. Zato je svaki individualni fenotip, u svakom posmatranom trenutku, određen normom reakcije na preživljeni niz sredina prethodnog života, a u budućnosti ga određuje postojeće stanje modifikovano individualnim odgovorima na sredine u kojima će, u međuvremenu, opstajati. Sve komponente fenotipa nužno su određene genotipom i sukcesijom sredinskih uticaja sa kojim sudjeluju; nema živog bića bez genotipa niti on može egzistirati izvan prostorno–vremenskog
▲Dug je i kompleksan, a još uvijek nedovoljno poznat, splet procesa što se dešavaju od formiranja [[zigot]]nog genotipa pa do [[fenotip]]a odraslog organizma, koji je obuhvaćen općim pojmom razvića. U suštini, život i jeste neprekinuti [[razvoj]] i starenje, a njihove [[fenotip]]ske manifestacije se mogu posmatrati na svakom proučavanom stupnju individualne [[metamorfoza|metamorfoze]]. Fenotip se, prema tome, neprestano mijenja – u morfološko-anatomskom, funkcionalnom, etološkom, mentalnom i socijalnom kompleksu. Tokom ontogeneza|ontogeneze]], naslijeđeni geni samo određuju prirodu i raspon mogućeg variranja odgovarajućeg svojstva unutar koga se ostvareni fenotip formira kao rezultanta njihove interakcije sa sredinskim utjecajima. Začetna ćelija ([[zigot]]) kojom počinje [[život]] individue, dakle, sadrži sve nasljedne osnove građe i funkcije odraslog organizma, čija se svojstva oblikuju u složenim razvojnim procesima na koje neizbježno utiče i spoljna sredina.
[[Fenotip]]ske varijacije istog ili identičnog [[genotip]]a uzrokovane su isključivo egzogenim faktorima i označavaju se kao ''[[modifikacije]]'', a nasljedna promjenljivost ima dva osnovna izvora: ''[[rekombinacije]]'' postojećeg genetičkog materijala i njegove kvalitativne ili kvantitativne promjene, tj. mutacije. S tim u vezi, najčešće se postavlja pitanje srazmjera učešća genetičkih i sredinskih faktora u determinaciji promjenljivosti određenih svojstava, njihovih kombinacija i fenotipa u cjelini. Raspon variranja ovog odnosa se kreće od onih osobina koje su isključivo određene nasljeđem do onih na čije ispoljavanje genetički faktori nemaju praktično nikakvog uticaja. Pritom je minoran broj osobina u čijoj determinaciji učestvuju isključivo jedni ili drugi činioci. Naprimjer, individualna pripadnost kvalitativnim fenotipovima krvnih grupa ili izoenzima većine poznatih sistema određena je samo nasljednim faktorima, dok maternji jezik, traumatske fenotipske oznake ili naučeni oblici socijalnog ponašanja i kulture imaju isključivo sredinsku etiologiju. Zato je, općenito gledajući, naučno neodrživa podjela osobina na sredinske i nasljedne jer u determinaciji promjenljivosti ogromne većine svojstava u određenom odnosu učestvuju i nasljedni i nenasljedni činioci. Ključni je problem procjene srazmjere njihovih uticaja, a ona je moguća u svim kvantitetima parcijalne prevage, odnosno podjele osobina na ''nasljedne'' i
▲Rezultanta interakcije [[gen]]a i sredine je proces individualnog razvića u kome se odvija specifična sukcesija karakterističnih fenotipskih promjena. Tokom [[ontogeneza|ontogeneze]], genotip određuje okvire reakcione norme organizma na sredinske uticaje različite prirode. Zato je svaki individualni fenotip, u svakom posmatranom trenutku, određen normom reakcije na preživljeni niz sredina prethodnog života, a u budućnosti ga određuje postojeće stanje modifikovano individualnim odgovorima na sredine u kojima će, u međuvremenu, opstajati. Sve komponente fenotipa nužno su određene genotipom i sukcesijom sredinskih uticaja sa kojim sudjeluju; nema živog bića bez genotipa niti on može egzistirati izvan prostorno–vremenskog kontinuuma sopstvenog životnog okruženja.
Složenost genetičke kontrole
▲[[Fenotip]]ske varijacije istog ili identičnog [[genotip]]a uzrokovane su isključivo egzogenim faktorima i označavaju se kao ''[[modifikacije]]'', a nasljedna promjenljivost ima dva osnovna izvora: ''[[rekombinacije]]'' postojećeg genetičkog materijala i njegove kvalitativne ili kvantitativne promjene, tj. mutacije. S tim u vezi, najčešće se postavlja pitanje srazmjera učešća genetičkih i sredinskih faktora u determinaciji promjenljivosti određenih svojstava, njihovih kombinacija i fenotipa u cjelini. Raspon variranja ovog odnosa se kreće od onih osobina koje su isključivo određene nasljeđem do onih na čije ispoljavanje genetički faktori nemaju praktično nikakvog uticaja. Pritom je minoran broj osobina u čijoj determinaciji učestvuju isključivo jedni ili drugi činioci. Naprimjer, individualna pripadnost kvalitativnim fenotipovima krvnih grupa ili izoenzima većine poznatih sistema određena je samo nasljednim faktorima, dok maternji jezik, traumatske fenotipske oznake ili naučeni oblici socijalnog ponašanja i kulture imaju isključivo sredinsku etiologiju. Zato je, općenito gledajući, naučno neodrživa podjela osobina na sredinske i nasljedne jer u determinaciji promjenljivosti ogromne većine svojstava u određenom odnosu učestvuju i nasljedni i nenasljedni činioci. Ključni je problem procjene srazmjere njihovih uticaja, a ona je moguća u svim kvantitetima parcijalne prevage, odnosno podjele osobina na ''nasljedne'' i ''nenasljedne'' (''genetičke'' i ''sredinske'' ili ''urođene'' i ''prirođene'').
== Povezano ==
▲Složenost genetičke kontrole nasljednog dijela varijacuje fenotipa uveliko varira, a po tom kriteriju se razlikuje ''[[monogenska osobina|monogenske osobine]]'', ''oligogenske'' i ''poligenske'', pri čemu je najviše onih koje podliježu kombinirnim modelima nasljeđivanja. Relativni omjer ukupnog doprinosa genetićkih i negenetičkih faktora realizaciji određenog fenotipskog svojstva (bez obzira na njegovu prirodu) označava se kao [[heritabilnost]].
* [[Sistematika]]▼
* [[Genetika]]▼
* [[Ekologija]]▼
* [[Etologija]]▼
* [[Evolucija]]▼
== Reference ==
{{
▲*[[Sistematika]]
▲*[[Genetika]]
▲*[[Ekologija]]
▲*[[Etologija]]
▲*[[Evolucija]]
[[Kategorija:Biologija]]
| |||