|
}}
'''Azerbejdžan''' ([[Azerski jezik|aze.]] '''''Azərbaycan'''''), službeno '''Republika Azerbejdžan''' ([[Azerski jezik|aze.]] '''''Azərbaycan Respublikası''''') je najveća država u regionu južnog [[Kavkaz (region)|Kavkaza]]. Nalazi se na kontaktu između [[Jugozapadna Azija|jugozapadne Azije]] i [[Istočna Evropa|istočne Evrope]] te se kao takva smatra [[Eurazija|Evroazijskom]] zemljom.<ref>Azerbejdžan se smatra i evropskom i azijskom državom. Sledeći izvori smatraju Azerbejdžan delom Azije: [http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm UN klasifikacija]; [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html The CIA World Factbook CIA.gov], NationalGeographic.com, i Encyclopædia Britannica. Izvori koji Azerbejdžan smatraju delom Evrope su: [http://www.m-w.com/dictionary/Azerbaijan Merriam-Webster's Collegiate Dictionary], i [http://worldatlas.com/webimage/countrys/eu.htm Worldatlas.com]</ref> Graniči se sa [[Rusija|Rusijom]] na severu, [[Gruzija|Gruzijom]] na severozapadu, [[Jermenija|Jermenijom]] na zapadu i [[Iran]]om na jugu. Na istoku Azerbejdžan izlazi na obale [[Kaspijsko more|Kaspijskog jezera]]. Azerbejdžanu pripada i [[eksklava]] [[Nahčivan|Nahičevan]] koja se graniči sa [[Jermenija|Jermenijom]] na severu i istoku, na jugu i zapadu sa [[Iran]]omIranom, dok je na severozapadu kratka granica sa [[Turska|Turskom]].
[[Demokratska Republika Azerbejdžan]] koja je osnovana [[1918]]. godine, a već [[1920]]. inkorporirana u sastav [[Sovjetski Savez|SSSR]]-a<ref>Pipes, Ričard (1997). The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923 (2nd ed.). Kembridž, Masačusets: Harvard University Press. pp. 218–220, 229. ISBN 0-674-30951-0, 9780674309517.</ref>, je bila prva [[demokracija|demokratska]] i [[sekularnost|sekularna]] [[republika]] u [[islam]]skom svetu<ref>[http://en.apa.az/news.php?id=148210 "93 years pass since establishment of first democratic republic in the east – Azerbaijan Democratic Republic"]. Azerbaijan Press Agency. Retrieved May 28, 2011.</ref><ref>Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle for Transcaucasia: 1917–1921. The Nju Jork Philosophical Library. pp. 124, 222, 229, 269–270. ISBN 0-8305-0076-6.</ref> Nakon 71 godine bitisanja u okvirima [[Sovjetski Savez|SSSR]], Azerbejdžan je [[1991]]. obnovio svoju samostalnost. Ubrzo nakon sticanja nezavisnosti, u azerskoj pokrajini [[Nagorno-Karabah]] koja je naseljena pretežno [[Jermeni]]ma je došlo do rata koji je završen de fakto nezavisnošću [[Nagorno-Karabah]]aKarabaha.<ref>[http://www.un.org/russian/documen/scresol/res1993/res822.htm "Rezolюciя SB OON № 822 ot 30 aprelя 1993 goda"]. Junajted Nations. Retrieved January 4, 2011</ref> Situacija u tom delu zemlje je i dalje u fazi zamrznutog konflikta.
[[Azeri]] pripadaju grupi [[turkijski narodi|turkijskih naroda]] i [[islam]]skeislamske su veroispovesti ([[šijitizam|šiitski islam]]). [[Azerski jezik]] kojim govori većina stanovništva i koji je službeni jezik zemlje je član [[turkijski jezici|turkijske jezične grupe]] (najpoznatiji član ove grupe je [[turski jezik]]). Azerbejdžan je jedna od 6 nezavisnih [[Spisak turkofonih država|turkijskih država]] i aktivni je član [[Savet turskih država|Turskog saveta]] i sveturske kulturne organizacije [[Međunarodna organizacija turske kulture i umetnosti|TJURKSOJ]]. Država ima diplomatske odnose sa 158 zemalja širom sveta i članica je u 38 međunarodnih organizacija.<ref>[http://archive.is/20120529001835/www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&c=Page&cid=1007029394365&a=KCountryProfile&aid=1019233781986 "Azerbaijan: Membership of international groupings/organisations:". British Foreign & Commonwealth Ofis.] Pristupljeno 12. septembra 2011.</ref> Jedan je i od osnivača organizacije [[GUAM - Organizacija za demokratiju i ekonomski razvoj|GUAM]] i [[Organizacije za zabranu hemijskog naoružanja]]. U decembru [[1991]]. bila je i među osnivačima [[Zajednica Nezavisnih Država|Zajednice nezavisnih država]].<ref>Evropa Publications Limited (1998). Eastern Evrope and the Commonwealth of Independent States. Routledge. p. 154. ISBN 1-85743-058-1, 9781857430585.</ref> Azerbejdžan je i punopravni član u [[Ujedinjeni narodi|UN]], [[Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju|OEBS]], [[Savjet Evrope|Savetu Evrope]], [[NATO]] programu [[Partnerstvo za mir]] i [[pokret nesvrstanih|Pokretu nesvrstanih]]. Ima status posmatrača u [[Svjetska trgovinska organizacija|STO]], a svoju kancelariju u zemlji ima i [[Evropska komisija]] [[Evropska unija|EU]]-a.
Magazin Newsweek je svrstao Azerbejdžan na 69. mesto na svom spisku kvaliteta života među svetskim državama.<ref>[http://www.newsweek.com/2010/08/15/interactive-infographic-of-the-worlds-best-countries.htmlInteractive Infographic of the World’s Best Countries — Newsweek]</ref> Prema podacima [[međunarodni monetarni fond|Međunarodnog monetarnog fonda]], Azerbejdžan je jedna od najboljih zemalja za biznis i najbogatija država regiona [[Kavkaz (region)|južnog Kavkaza]].<ref>[http://www.forbes.com/lists/2010/6/best-countries-10_Azerbaijan_CHI122.html "Best Countries for Business".] Forbes. September 8, 2010.</ref><ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=45&pr.y=0 Azerbaijan:Report for Selected Countries and Subjects".] International Monetary Fund. Retrieved April 12, 2011.</ref>
== Etimologija ==
Termin Azerbejdžan (ili tačnije Azarbajdžan - آذربایجان) se pojavljuje po prvi put kao arabizovana forma persijskog termina '''''Āδarbāyagān'''''. Termin je nastao od reči '''''Āturpātākān''''' koja podstiče iz mrtvog srednjepersidskog jezika ({{jez-jer|'''''Atrpatakan'''''}}; {{jez-grč|'''''Άτροπατηνη'''''}}; [[aramejski jezik|aram.]] '''''Aδorbāyγān'''''). Spada u kategorije horonima i etnonima koji vode poreklo od određene ličnosti koja se smatra ocem određene nacije. U ovom slučaju termin se odnosi na poslednjeg [[ahemenidska Monarhija|ahemenidskog]] [[satrap]]a [[Midija|Midije]] '''Atropata''' ('''''Āturpāt''''') koji je 320.pne. u severnim delovima [[midija|Midije]] osnovao nezavisnu državu pod imenom [[Atropatena]] (današnji iranski Azerbejdžan).<ref>Chaumont, M. L. (1987). [http://www.iranica.com/articles/atropates-aturpat-lit "Atropates".] Encyclopaedia Iranica. 3.1. London: Routledge & Kegan Pol.</ref><ref>Schippmann, Klaus (1989). Azerbaijan: Pre-Islamic History. Encyclopedia Iranica. pp. 221–224. ISBN 0-933273-95-9, 9780933273955.</ref> Termin '''''Āturpāt''''' u bukvalnom prevodu znači „''onaj koji je zaštićen svetom vatrom''“.<ref>Asatrяn G. S. [http://www.armenianhouse.org/caucasian-albania/484-492.html Zametki ob azari — isčeznuvšem яzыke Azarbaйdžana]</ref><ref>[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0014) "Azerbaijan: Early History: Persian and Greek Influences".] U.S. Library of Congres. Retrieved June 7, 2006.</ref> Kada se imenici '''''Āturpāt''''' doda iranski petronim -'''''akān''''' dobije se naziv '''''Āturpātākān''''' koji se može prevesti kao ''„Zemlja (svete) vatre“''. Prvobitno ime zemlje „''Mad i Atrupatakan''“ (odnosno Atropatova Midija) se vremenom menjalo, prvo u ''Aturpatakan'' zatim u ''Adarbagan'' (''Ādharbādhagān'') > Azarbajdžan do današnjeg termina Azerbejdžan.<ref>Talah V. Roždennый pod znakom kometы: Mitridat Эvpator Dionis. — Odessa, 2006.</ref>
Nakon što je [[Arapi|Arapski]] [[kalifat]] zavladao [[Perzija|Persijom]] tokom [[7. vijek|VII]]—[[8. vijek|VIII]] veka toponim '''''Āturpātākān''''' je pod uticajem [[arapski jezik|arapskog jezika]] transformisan u ''Azarbajdžan'' (آذربایجان). Istorijski gledano, taj toponim se odnosio isključivo na teritoriju nekadašnje [[atropatena|Atropatene]] (današnji Iranski Azerbejdžan ili južni Azerbejdžan).<ref>[http://w-history.ru/book_view.jsp?idn=030881&page=132&format=html Vsemirnaя istoriя, M., 1956, t. 3, str. 132]</ref> Arapski geografi su u svojim opisima jasno razdvajali područje Atropatene od Arana (današnji Azerbejdžan) i Jermenije na severu.<ref>Reza, Эnaяt-olla. [http://az-ar.narod.ru/az-ar_0.html Azarbaйdžan i Arran]</ref> I početkom [[20. vijek|HH veka]] u svetskim enciklopedijama se terminom Azerbejdžan označavala isključivo iranska provincija južno od reke [[Araks]], dok je područje današnje Republike Azerbejdžan označavano kao ''Rusko istočno Zakavkazje''.<ref>Aderbidžan // Эnciklopedičeskiй slovarь Brokgauza i Efrona: V 86 tomah (82 t. i 4 dop.) — SPb., 1890—1907.</ref><ref>Encyclopedia Britannica, 1911 edition, «Azerbaijan» [http://www.1911encyclopedia.org/Azerbaijan Azerbaijan in Encyclopaedia Britannica 1911]</ref> Čak ni azerski autori [[19. vijek|XIX vek]] nisu nazivali istočni Kavkaz Azerbejdžanom.<ref>Tokom 18. i 19. veka ovim pojmom se označavala jedino severozapadna Persijska provincija južno od Araksa. Mirza Beg je takođe ovim terminom označava zemlju južno od reke Araks. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV</ref>
[[Datoteka:Физичко топографска карта Азербејџана.svg|thumb|desno|300px|Fizička karta Azerbejdžana]]
Azerbejdžan je najveća država u regionu [[Južni Kavkaz (region)|južnog Kavkaza]] i nalazi se na prelazu između [[jugozapadna Azija|jugozapadne Azije]] i [[istočna Evropa|istočne Evrope]] te se može smatrati [[Eurazija|Evroazijskom]] zemljom. Državna teritorija se prostire između 38° i 42° severne [[geografska širina|geografske širine]] i 44° i 51° istočne [[geografska dužina|geografske dužine]] na površini od 86.600 [[kvadratni kilometar|km²]].<ref>[http://www.mid.ru/dks.nsf/d00e27b424147bacc32570e50046cc22/bd17c26c494d5cfcc3257146002c183e?OpenDocument AZERBAЙDŽAN] na</ref> Prostire se u pravcu sever jug u dužini od 400 [[kilometar|km]], a od zapada ka istoku 500 [[kilometar|km]].
Ukupna dužina međunarodnih granica iznosi 2.648 [[kilometar|km]]. Na severu se graniči sa [[Rusija|Rusijom]] ([[Dagestan]] - 390 [[kilometar|km]]), na severozapadu sa [[gruzija|Gruzijom]] (480 km), na zapadu je [[Jermenija]] (1.007 [[kilometar|km]]), na jugu [[Iran]] (765 [[kilometar|km]]) i na krajnjem severozapadu [[Nahčivan|Nahičevana]] je međunarodna granica sa [[turska|Turskom]] (15 [[kilometar|km]]).<ref name="АзерСтат">[http://www.azstat.org/publications/azfigures/2007/en/001.shtml#t1_2 "Geographical data".] The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. Retrieved 2007-05-26.</ref> Na istoku Azerbejdžan izlazi na obale [[Kaspijsko more|Kaspijskog jezera]], a dužina obalne linije je 456 [[kilometar|km]].
U fizičko-geografskom smislu Azerbejdžan se može podeliti na tri celine:
=== Geologija ===
Teritorija Azerbejdžana je smeštena između krajnjeg istočnog segmenta [[Kavkaz (region)|Kavkaskog]] dela [[alpska orogeneza|alpske orogeneze]] i [[kaspijsko more|kaspijske]] [[depresija|depresije]] na istoku. Severni delovi zemlje koji pripadaju [[antiklinarijum|megaantiklinarijumu]] [[veliki Kavkaz|Velikog Kavkaza]] su izgrađeni od sedimenata iz doba [[jura|jure]],[[kreda|krede]], [[paleogen]]a i [[neogen]]a. U tom delu dominiraju [[škriljci]] i [[gline]] iz perioda [[jura|jure]] i pozno jurski [[fliš]]. Idući ka jugu starije naslage se postepeno zamenjuju mlađima [[vulkani|vulkanskog]] tipa. Centralni delovi su [[depresija|depresije]] prekrivene moćnim [[neogen]]skimneogenskim naslagama na čijem dnu su formirane doline [[Kura|Kure]] i donjeg [[Araks]]a.
[[Datoteka:Mud Volcano in Gobustan 01.jpg|thumb|left|200px|Blatni vulkan u [[Gobustan]]u]]
U geološkoj građi [[Mali Kavkaz|Malog Kavkaza]] dominiraju srednjo-[[jura|jurske]] [[vulkanizam|vulkanske]] [[stijena|stene]] te [[vapnenac|krečnjaci]] pozne [[kreda|krede]], dok se u severnim delovima primećujui slojevi [[prekambrij]]umskih [[metamorfne stene|metamorfnih stena]], a primetne su i brojne [[granit]]ne intruzije iz poznog [[eocen]]a. [[Tališke planine]] koje se nalaze na krajnjem jugu (od [[Mali Kavkaz|Malog Kavkaza]] odvojene poprečnom depresijom donjeg [[Araks]]aAraksa) predstavljaju sistem maritimnih [[paleogen]]ihpaleogenih nabora sa vulkanskom osnovom.
Kao reliktni nekadašnje intenzivne [[vulkani|vulkanske]] aktivnosti, na krajnjim jugoistočnim obroncima Velikog Kavkaza, širom centralne nizije nalazi se preko 200 aktivnih [[blatni vulkani|blatnih vulkana]]. [[Potres|Seizmička]] aktivnost celog regiona je izrazito visoka.
[[Datoteka:Murov mountain in Azerbaijan-Caucasus3.jpg|thumb|desno|250px|Planina [[Murovdag]]]]
[[Datoteka:Bazarduzu detail.JPG|thumb|desno|250px|[[Bazardjuzju]], najviši vrh Azerbejdžana]]
Planinski sistem Azerbejdžana čine [[Veliki Kavkaz|Veliki]] i [[Mali Kavkaz|Mali]] [[Kavkaz (region)|Kavkaz]] i [[Tališke planine]]. [[Veliki Kavkaz]] u Azerbejdžanu predstavlja krajnji jugoistočni obod ovog planinskog lanca i prostire se severnim i severoistočnim delom zemlje. U Azerbejdžanu je predtsvaljen preko dva planinska lanca: južni [[Bazardjuzju]] visine 4.466 [[m]] i severniji [[Šahdag (planina)|Šahdag]] visine 4.243 [[m]]. Idući ka jugoistoku nadmorska visina postepeno opada na 1.000 — 700 metara. [[Mali Kavkaz]] se prostire u zapadnim i jugozapadnim delovima zemlje i znatno je niži i ravniji. Glavni planinski lanci su [[Murovdag]], [[Zangezurske planine|Zangezur]] i [[Šahdag]]. Južno od [[Murovdag]]aMurovdaga se prostire Karabaška vulkanska visoravan koja se pruža ka jugu sve do doline reke [[Araks]]a. Ovaj deo zemlje je obrastao bujnim listopadnim šumama. [[Tališke planine]] se nalaze na krajnjem jugoistoku zemlje, uz granicu sa [[Iran]]om, i predstavljaju prelaz od [[mali Kavkaz|Malog Kavkaza]] ka [[Elbrus]]u. Maksimalna visina ovih planina iznosi 2.477 metara.
Između visokih planinskih lanaca na severu, zapadu i jugu, u centralnom delu zemlje smestila se prostrana [[Kursko-araksinska nizija]] (najveća u [[Južni Kavkaz (region)|Zakavkazju]]). Centralni deo nizije prati tokove [[Kure]] i [[Araks]]aAraksa i deli se na 5 manjih celina: ''Muganska'', ''Miljska'', ''Karabaška'', ''Širvanska'' i ''Saljanska'' stepa. [[Lankaranska nizija]] predstavlja južni produžetak centralne nizije u vidu uskog pojasa niskog zemljišta između [[Tališke planine|Tališa]] i [[Kaspijsko more|Kaspijskog jezera]]. Severno od [[Abšeronsko poluostrvo|Abšeronskog poluostrva]] uz [[kaspijsko more|kaspijsku]] obalu prema Dagestanu pruža se [[Samursko-divičinska nizija]]. Većina ovih nizija, uključujući i [[Abšeronsko poluostrvo|Abšeron]] se nalazi na [[nadmorska visina|nadmorskoj visini]] nižoj od nivoa [[svetsko more|svetskog mora]] (-28 [[m]] na obali).
=== Hidrografija ===
| 