Hormoni – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
m robot Dodaje: kk:Гормондар |
Preneseno sa srpske wikipedije; mnogo opširniji tekst od postojećega |
||
Red 1:
[[Slika:Adrenaline_chemical_structure.png|right|thumb|[[Epinefrin]] (adrenalin), tip hormona - [[kateholamin]]|200p]]
'''Hormon''' (od [[Grčki jezik|Grčkog]] ''όρμή'' - pokrenuti, probuditi) je [[hemijsko jedinjenje|hemijski]] glasnik između [[ćelija (biologija)|ćelija]] (ili grupe ćelija). To su organska jedinjenja različite hemijske prirode, koja deluju u malim količinama. Njihovo delovanje je specifično pa nedostatak dovodi do karakterističnih promena u organizmu. Svi [[višećelijski organizmi]] organizmi proizvode hormone (uključujući biljke - fitohormoni).
Funkcija hormona je da služi kao signal do ciljne ćelije; aktivnost hormona je determinisana načinom sekrecije i prenosnim signalom primajućeg tkiva. Hemijski glasnici, koje sintetizuju neuroni čine neuro-hormone, a druge posebne ćelije sintetizuju "klasične" hormone. Najpoznatiji životinjski hormoni su proizvedeni u [[endokrine žlezde|endokrinim žlezdama]] [[kičmenjaci|kičmenjaka]], ali hormoni se proizvode u skoro svakom [[organ (anantomija)|organskom]] sistemu i [[Tkivo|tkivu]] u životinjskom telu.
Hormonski molekuli se izlučuju (puštaju) direktno u krvotok. Hormoni se krvlju prenose do mesta gde treba ostaviti "poruku", to jest do mesta delovanja. To su posebna tkiva, specifična za svaki hormon, tzv. ciljana tkiva. Na ćelijama ciljanih tkiva nalaze se specifične molekulske strukture, receptori. Oni se mogu nalaziti i u samim ćelijama. Hormoni "pronalaze" ciljana tkiva "prepoznavajući" svoje receptore, reaguju sa njima na specifičan način i nizom hemijskih reakcija izazivaju metabolički efekat u ćeliji.
Neki hormoni zvani ektohormoni se ne izlučuju u [[Cirkulatorni sistem|krvotok]], oni se kreću cirkulacijom ili [[difuzija|difuzijom]] do ciljnih ćelija, koje mogu biti obližnje ćelije (parakrine aktivnost) u okviru istog tkiva ili ćelije udaljenih organa u telu.
==Hijerarhijska priroda hormonske kontrole==
Hormonska regulacija metaboličkih aktivnosti uključuje hijerarhiju tipova ćelija koje utiču jedna na drugu bilo da bi stimulisali ili izmenili oslobađanje ili aktivnost određenog hormona. Sekrecija hormona iz uzastopnih nivoa [[Endokrini sistem | endokrinih ćelija]] je stimulisana hemijskim signalima koji potiču iz viših ćelija u hijerarhijskom sistemu. Kao što se vidi na donjem dijagramu glavni koordinator hormonske aktivnosti kod [[Sisari|sisara]] je [[hipotalamus]] koji reaguje na input primljen iz [[centralni nervni sistem|centralnog nervnog sistema]]. <ref>{{cite book | title=Biochemistry | author=Mathews, CK and van Holde, K. E. | chapter=Integration and control of metabolic processes | editor=Bowen, D. | year=1990 | publisher=The Benjamin/Cummings publishing group | pages=790-792 | id=ISBN 0-8053-5015-2}}</ref>
==Hormonska signalizacija==
Slanje hormonskih signala kroz ovu hijerarhiju uključuje sledeće:
#'''Biosintezu''' određenog hormona u određenom tkivu.
#'''Skladištenje i sekreciju''' hormona.
#''' Prenos''' hormona do ciljne ćelije(ćelija).
#'''Prepoznavanje''' hormona od strane povezane ćelijske membrane ili intraćelijskog receptorskog proteina.
#'''Prenošenje i pojačavanje''' primljenog hormonskog signala preko procesa prenosa signala. Ovaj proces potom vodi ka ćelijskoj reakciji. Reakcija ciljne ćelije može biti prepoznata po originalnom hormonu od strane ćelije koja proizvodi taj hormon, vodeći do deregulacije u proizvodnji hormona. Ovo je primer homeostatičke negativne povratne veze.
#'''Degradacija ''' hormona.
Hormonske biosintetičke ćelije su tipična vrsta specijalizovanih ćelija koje se nalaze u okviru posebnih [[endokrini sistem | endokrinih žlezda]] (na primer tiroidne žlezde, [[Jajnici|ovarijumu]] ili [[Testis|testisu]]). Hormoni mogu da napuste biosintezu ili slanje ćelija putem procesa egzocitoze ili drugog procesa [[ćelijska membrana|membranskog prenošenja]]. Međutim, hijerarhijski model je više od pojednostavljavanja hormonskog signalnog procesa. Ćelijski primaoci određenog hormonskog signala uobičajeno mogu biti jedan od više tipova ćelija i nalaziti se u okviru većeg broja različitih tkiva. Različiti tipovi tkiva mogu imati različite reakcije na isti hormonski signal. Usled ovoga, hormonsko signaliziranje je veoma komplikovano i teško je primeniti diseciranje u analizi.
==Interakcija sa receptorima==
Većina hormona započinje ćelijsku reakciju na bazi inicijalnog kombinovanja sa specifičnim intraćelijskim ili receptorskim proteinom povezanim sa ćelijskom membranom. Ćelije mogu imati različite receptore koji prepoznaju isti hormon i aktiviraju različite puteve prenosa signala, ili alternativno različiti hormoni i njihovi receptori mogu da koriste isti biohemijski proces.
Za većinu hormona, uključujući većinu proteinskih hormona, receptor je povezan sa membranom i ugrađen u [[Ćelijska membrana|plazmu membrane]] na površini ćelije. Interakcija hormona i receptora uobičajeno izaziva niz sekundarnih efekata u okviru [[Citoplazma|citoplazme]] ćelije, često uključujući fosforilaciju ili defosforilaciju različitih citoplazmatičnih proteina, promene u propustljivosti jonskih kanala ili povećanje koncentracije intraćelijskih molekula koji se mogu ponašati kao sekundarni prenosioci (na primer ciklični AMP).
Za hormone kao što su steroidi ili hormoni tiroidne žlezde, njihovi receptori su smešteni intraćelijski u okviru [[Citoplazma|citoplazme]] njihove ciljne ćelije. Da bi vezali svoje receptore ovi hormoni moraju da prođu ćelijsku membranu. Kombinovani hormon-receptor kompleks potom se pomera duž nuklearne membrane u jezgro ćelije, gde se vezuje za specifičnu DNA sekvencu, povećavajući ili neutrališući akciju određenih [[Gen|gena]] i utičući na proteinsku sintezu<ref name=beato>{{cite journal | author =Beato M, Chavez S and Truss M | title = Transcriptional regulation by steroid hormones | journal = Steroids | year=1996 | volume=61 | issue=4 | pages=240-251 | id = PMID 8733009}}</ref>. Međutim, kao što se pokazalo nisu svi steroidni receptori locirani intraćelijski, neki su povezani sa ćelijskom membranom. <ref name=hammes>{{cite journal | author =Hammes SR | title = The further redefining of steroid-mediated signaling | journal = Proc Natl Acad Sci USA | year=2003 | volume=100 | issue=5 | pages=21680-2170 | id = PMID 12606724}}</ref>
Važno je uzeti u obzir i formiranje efikasne koncentracije hormonsko-receptorskih kompleksa koja određuje nivo na kom je način prenosa ćelijskog signala aktiviran u reakciji na hormonski signal. Koncentracija hormonsko-receptorskog kompleksa se efikasno određuje na bazi tri faktora:
#Raspoloživog broja hormonskih molekula za kompleksnu formaciju
#Raspoloživog broja receptornih molekula za kompleksnu formaciju i
#Vezivnog afiniteta između hormona i receptora.
Uglavnom broj hormonskih molekula koji su na raspolaganju za kompleksnu formaciju je ključni faktor u određivanju nivoa na kom je prenosa signala aktiviran. Broj raspoloživih molekulskih hormona određen koncentracijom cirkulišućeg hormona je pod uticajem nivoa i stepena sekrecije biosintetičkih ćelija. Broj receptora na površini ćelije prijemnika takođe može da bude raznolik kao i afinitet između hormona i njegovih receptora.
==Fiziologija hormona==
Većina ćelija je sposobna da proizvede jedan ili više molekula koji se ponašaju kao signalni molekuli za druge ćelije, menjajući njihov rast, funkciju ili metabolizam. Klasični hormoni proizvedeni od strane [[Endokrine žlezde|endokrine žlezde]] su ćelijski proizvodi, specijalizovani da služe kao regulatori na nivou celog organizma. Međutim oni mogu ispoljavati i svoje efekte u okviru tkiva u kom se proizvode i inicijalno oslobađaju.
Stepen hormonske biosinteze i sekrecije je često regulisan putem kontrolnog mehanizma homeostatičke negativne reakcije. Ovaj mehanizam zavisi od faktora koji utiču na metabolizam i lučenje hormona.
Lučenje hormona može biti stimulisano ili inhibirano:
*Drugim hormonima (''stimulišućim'' - ili ''oslobađajućim'' – hormonima)
*Koncentracijom plazme jona ili hranljivih sastojaka, kao i obaveznim globulinima
*[[Neuron]]ima i mentalnom aktivnošću
*Promenama sredine, na primer svetlosti ili temperature.
Posebna grupa hormona su tropni hormoni koji stimulišu produkciju hormona drugih [[endokrini sistem|endokrinih žlezda]]. Na primer, [[tireostimulišući hormon]] (TSH) prouzrokuje rast i povećava aktivnost druge endokrine žlezde, [[Štitasta žlezda|tiroidne žlezde]], koji povećava proizvodnju tiroidnih hormona.
Nedavno je identifikovana klasa hormona koji su vrste hormona gladi – [[grelin]], [[oreksin]] i [[PZZ 3-36]] i hormona sitosti – na primer [[leptin]], [[obestatin]], [[nesfatin-1]].
U cilju brzog oslobađanja aktivnih hormona u [[Cirkulatorni sistem|krvotok]], ćelije biosintetičkih hormona mogu proizvoditi i čuvati biološke neaktivne hormone u vidu pre- ili prohormona. Ovi potom mogu brzo biti, kao rezultat odgovarajućih stimulansa, konvertovani u svoje aktivne forme hormona.
==Hormonski efekti==
Efekti hormona su različiti, ali mogu uključiti:
* stimulaciju ili inhibiciju rasta,
* početak ili sprečavanje [[apoptoza]](programiranog odumiranja ćelije)
* aktiviranja ili inhibicije [[Imunski sistem|imunog sistema]]
* regulisanja [[Metabolizam|metabolizma]]
* pripreme za novu aktivnost (na primer, borbenosti, bežanja, parenja)
* pripreme za novu životnu fazu (na primer [[puberter]], [[briga za potomstvo]], [[menopauza]])
* kontrolisanje [[Reproduktivni ciklus|reproduktivnog ciklusa]].
U dosta slučajeva, jedan hormon može regulisati proizvodnju i oslobađanje drugih hormona.
Veliki broj reakcija na hormonske signale može se opisati u smislu da služe u regulisanju metaboličkih aktivnosti organa ili tkiva.
==Hemijske klase hormona==
Hormoni [[Kičmenjaci|kičmenjaka]] se mogu podeliti u tri hemijske klase:
* Amino-izvedeni hormoni su derivati [[aminokiselina]] [[tirozina]] i [[triptofana]]. Primeri su [[kateholamin]] i [[tiroksin]].
* [[Peptidni hormon]]i se sastoje od lanaca [[aminokiselina]]. Primeri malih peptidnih hormona su [[TRH]] i [[vazopresin]]. Peptidi koji se sastoje od zbira ili stotina aminokiselina su poznati kao proteini. Primeri proteinskih hormona uključuju [[insulin]] i [[hormon rasta]]. Složeniji proteinski hormoni nose / stvaraju karbohidrantnu stranu lanca i nazivaju se glikoproteinskim hormonima. Glikoproteinski hormoni su [[luteinski hormon]]i, [[folikulo-stimulišući hormon]]i i [[tiroidno-stimulišuć]]i hormoni.
* [[Lipidi]] i [[fosfolipid]]no izvedeni hormoni su derivati lipida kao što su [[linoleinska kiselina]] i [[arahidonična kiselina]] i fosfolipidi. Glavna klasa su steroidni hormoni koji su proizvod [[holesterol]]a i [[eikosanoid]]. Primeri hormona steroida su [[testosteron]] i [[kortizol]]. Hormoni sterola kao što je [[kalkitriol]] su homologan sistem. Nadbubrežna opna i [[polni organ]] su primarni izvori steroidnih hormona. Primer eikosanoid je dosta proučavan prostaglandin.
==Farmakologija==
Dosta hormona i njihovih analogija se koristi kao [[lek]]. Najčešće prepisivani hormoni su [[estrogen]] i [[progesteron]] (kao metod hormonske kontracepcije i kao HRT), [[tiroksin]] (kao levotiroksin, za hipotiroidu) i [[steroid]]i (za autonomne bolesti i nekoliko disajnih poremećaja). Dosta dijabetičara koristi [[insulin]]. Farmakološki ekvivalenti [[adrenalin]]a se veoma koriste za dobijanje lokalnih preparata u otorinolaringologiji, dok kreme na bazi steroida i vitamina D se često koriste u dermatološkoj praksi.
“Farmakološka doza” hormona označava medicinsku dozu u smislu količine hormona koja je mnogo viša od one koja se prirodno javlja u zdravom organizmu. Efekti farmakoloških doza hormona mogu biti različiti u poređenju sa reakcijama na količinu koja se prirodno javlja u organizmu i može biti korisna u terapijske svrhe. Primer farmakološke doze je [[glikokortikoid]] u cilju smanjenja zapaljenskih procesa.
==Važni ljudski hormoni==
{| class="wikitable" class="sortable wikitable"
| | Struktura || Ime || Skraćenica || Tkivo || Ćelije || Mehanizam
|-
| amin - triptofan || [[Melatonin]] (N-acetil-5-metoksitriptamin) || || [[epifiza]] || [[pinelocit]]
|-
| amin - triptofan || [[Serotonin]] || 5-HT || [[centralni nervni sistem|CNS]], [[sistem za varenje|GI trakt]] || [[enterohromafin ćelija]] ||
|-
| amin - tirozin || [[Tiroksin]] (tiroidni hormon) || T4 || [[Štitasta žlezda|tiroidna žlezda]] || [[tiroidna epitelna ćelija]] || direktno
|-
| amin - tirozin || [[Trijodotironin ]] (tiroidni hormon) || T3 || [[Štitasta žlezda|tiroidna žlezda]] || [[tiroidna epitelna ćelija]] || direktno
|-
| amin - tirozin ([[Kateholamin|kat]]) || [[Epinefrin]] (ili adrenalin) || EPI || [[srž nadbubrežne žlezde]] || [[hromafin ćelija]] ||
|-
| amin - tirozin ([[Kateholamin|kat]]) || [[Norepinefrin]] (ili noradrenalin) || NRE || [[srž nadbubrežne žlezde ]]|| [[hromafin ćelija]] ||
|-
| amin - tirozin ([[Kateholamin|kat]]) || [[Dopamin]] || DPM || [[hipotalamus]] || ||
|-
| peptid || [[Antimulerian hormon ]] (ili mulerian inhibirajući faktor ili hormone) || AMH || [[testis]] || [[Sertoli ćelije ]] ||
|-
| peptid || [[Adiponektin]] || Acrp30 || [[salo]] || ||
|-
| peptid || [[Adrenokortikotropin]] (ili kortikotropin) || ACTH || [[prednji režanj hipofize]] || [[kortikotrope]] || cAMP
|-
| peptid || [[Angiotensinogen ]] i [[angiotensin]] || AGT || [[jetra]] || || IP3
|-
| peptid || [[Antidiuretički hormon]] (ili vazopresin, arginin vazopresin) || ADH || [[Zadnji režanj hipofize]] || || promenljivo
|-
| peptid || [[Atriopeptin]] || ANP || [[srce]] || || cGMP
|-
| peptid || [[Kalkitonin]] || CT || [[tiroidna žlezda]] || [[parafolicularne ćelije ]] || cAMP
|-
| peptid || [[Holecistokinin]] || CCK || [[dvanaestopalačno crevo]] || ||
|-
| peptid || [[Kortikotropin- oslobađajući hormon]] || CRH || [[hipotalamus]] || || cAMP
|-
| peptid || [[Eritropoietin]] || EPO || [[bubreg]] || ||
|-
| peptid || [[Folikul - stimulirajući hormon]] || FSH || [[prednji režanj hipofize]] || [[gonadotrope]] || cAMP
|-
| peptid || [[Gastrin]] || GRP || [[stomak]], [[dvanaestopalačno crevo]] || [[G ćelija]] ||
|-
| peptid || [[Grelin]] || || [[stomak]] || [[P/D1 ćelije]] ||
|-
| peptid || [[Glukagon]] || GCG || [[pankreas]] || [[alfa ćelije]] || cAMP
|-
| peptid || [[Gonadotropin - oslobađajući hormon]] || GnRH || [[hipotalamus]] || || IP3
|-
| peptid || [[Hormon rasta - oslobađajući hormon]] || GHRH || [[hipotalamus]] || || IP3
|-
| peptid || [[Ljudski horionski gonadotropin]] || hCG || [[placenta]] || [[syncytiotrophoblast]] cells || cAMP
|-
| peptid || [[Ljudski placentalni laktogen]] || HPL || [[placenta]] || ||
|-
| peptid || [[Hromon rasta]] || GH or hGH || [[prednji režanj hipofize]] || [[somatotrope]] ||
|-
| peptid || [[Inhibin]] || || [[testis]]i || [[Sertoli ćelije]]
|-
| peptid || [[Insulin]] || INS || [[pankreas]] || [[beta ćelije]] || [[tirozin kinaze]]
|-
| peptid || [[Insulin-kao factor rasta ]] (ili somatomedin) || IGF || [[jetra]] || || [[tirozin kinaze]]
|-
| peptid || [[Leptin]] || LEP || [[salo]] ||
|-
| peptid || [[Lutenizirajući hormon]] || LH || [[prednji režanj hipofize]] || [[gonadotrope]] || cAMP
|-
| peptid || [[Melanocit - stimulišući hormon]] || MSH or α-MSH || [[prednji režanj hipofize]]/[[pars intermedia]] || || cAMP
|-
| peptid || [[Oksitocin]] || OKST || [[Zadnji režanj hipofiza]] || || IP3
|-
| peptid || [[Paratiroidni hormon]] || PTH || [[paratiroidna žlezda]] || [[paratiroidna ćelija]] || cAMP
|-
| peptid || [[Prolaktin]] || PRL || [[prednji režanj hipofize ]] || [[laktotrofi]] ||
|-
| peptid || [[Relaksin]] || RLN || promenljivo || ||
|-
| peptid || [[Sekretin]] || SCT || [[dvanaestopalačno crevo]] || [[S ćelija]] ||
|-
| peptid || [[Somatostatin]] || SRIF || [[hipotalamus]], [[Langerhanskova ostrvca]] || [[delta ćelije]] ||
|-
| peptid || [[Thrombopoietin]] || TPO || [[jetra]], [[bubreg]] || ||
|-
| peptid || [[Tiroid-stimulišući hormon]] || TSH || [[prednji režanj hipofize]] || [[tirotropi]] || cAMP
|-
| peptid || [[Tireotropni-regulatorni hormon]] || TRH || [[hipotalamus]] || || IP3
|-
| steroid - glu. || [[Kortizol]] || || [[adrenalni corteks ]] ([[zona fasciculata]]) || || direktno
|-
| steroid - min. || [[Aldosterone]] || || [[adrenalni corteks ]] ([[zona glomerulosa]]) || || direktno
|-
| steroid - pol ([[androgen|and]]) || [[Testosteron]] || || [[testis]]i || [[Leudig ćelije]] || direktno
|-
| steroid - pol ([[androgen|and]]) || [[Dehidroepiandrosteron]] || DHEA || različita || || direktno
|-
| steroid - pol ([[androgen|and]]) || [[Androstenedion]] || || [[nadbubrežna žlezda]], [[gonada]] || || direktno
|-
| steroid - pol ([[androgen|and]]) || [[Dihidrotestosterone]] || DHT || različita || || direktno
|-
| steroid - pol ([[estrogen|est]]) || [[Estradiol]] || E2 || [[jajnici]] || [[jajna ćelija]] || direktno
|-
| steroid - pol ([[estrogen|est]]) || [[Esteron]] || || [[jajnici]] || [[jajna ćelija]] || direktno
|-
| steroid - pol ([[estriol|est]]) || [[Estriol]] || || [[placenta]] || [[sincitiotrofoblaste]] || direktno
|-
| steroid - pol ([[Progestagen|pro]]) || [[Progesteron]] || || [[jajnici]], [[nadbubrežna žlezda]], [[placenta]] || [[jajna ćelija]] || direktno
|-
| sterol || [[Kalcitriol ]] ([[Vitamin D]]3) || || [[koža]]/[[proksimalne tubula]] [[bubreg]]a || || direktno
|-
| eikosanoid || [[Prostaglandin]]i || PG || [[semena kesica]] || ||
|-
| eikosanoid || [[Leukotrien]]i || LT || || [[bela krvna zrnca]] ||
|-
| eikosanoid || [[Prostaciklin]] || PGI2 || [[endotelium]] || ||
|-
| eikosanoid || [[Tromboksan]] || THA2 || || [[trombociti]] ||
|}
==Značaj hormona kao bioregulatora ==
Hormoni regulišu i održavaju celokupan metabolizam, sastav krvi i drugih telesnih tečnosti, normalno funkcionisanje organa, vrše kontrolu i obezbjeđuju rast i razvoj različitih tkiva, organa i celokupnog organizma. Skoro da nema procesa koji nije neposredno ili posredno pod uticajem jednog ili više hormona. Svaki hormon ima specifične uticaje na metabolizam i funkciju posebnih organa. Polni hormoni utiču na razvoj primarnih i sekundarnih polnih karakteristika, kortizol utiče na metabolizam ugljenih hidrata, aldosteron na sadrzaj elektrolita itd. Usled nedostatka, smanjenje sinteze ili povećanog stvaranja hormona mogu nastati promene u hemijskim reakcijama koje remete metabolizam i tako izazivaju razne poremećaje i bolesti.
==Reference==
<references/>
==Takođe videti==
* [[Endokrinologija]]
* [[Endokrini sistem]]
* [[Neuroendokrinologija]]
* [[Biljni hormoni]] ili [[regulatori rasta biljaka]]
* [[Intrakrine]]
* [[Citokrine]]
* [[Faktor rasta]]
==Vanjski linkovi==
*[http://www.bionet-skola.com/w/Hormoni BioNet škola]
* [http://hormone-imbalance.org Hormone Imbalance]
* [http://video.google.com/videoplay?docid=2730429945740914542&q=living+smart%3A+Hormones+and+Nutrition&hl=en Hormones and Nutrition]
<!--{{Hormoni}}-->
[[Category:Fiziologija]]
[[Category:Endokrinologija]]
[[Category:Hormoni|*]]
[[als:Hormon]]
[[ar:هرمون]]
[[bg:
[[bs:Hormon]]
[[ca:Hormona]]
Linija 38 ⟶ 252:
[[ja:ホルモン]]
[[ka:ჰორმონი]]
[[kk:
[[ko:호르몬]]
[[ku:Hormon]]
Linija 44 ⟶ 258:
[[lt:Hormonas]]
[[lv:Hormoni]]
[[mk:
[[ms:Hormon]]
[[nl:Hormoon]]
Linija 56 ⟶ 270:
[[pt:Hormona]]
[[ro:Hormon]]
[[ru:
[[scn:Urmoni]]
[[sh:Hormoni]]
[[simple:Hormone]]
[[sk:Hormón]]
[[sl:Hormon]]
[[sq:Hormonet]]
[[su:Hormon]]
[[sv:Hormon]]
[[ta:வளரூக்கி]]
[[tg:
[[th:ฮอร์โมน]]
[[tr:Hormon]]
[[uk:
[[ur:انگیزہ]]
[[yi:הארמאן]]
| |||