Južnoafrička Republika – razlika između verzija

Najstariji stanovnici Južne Afrike su plemena [[Hotentoti|Hotentota]] i [[Bušmani|Bušmana]]. [[Bantu]] narodi su se doselili oko 1000. godine. Godine 1652. [[Nizozemci|Holanđani]] su osnovali koloniju na [[Rt dobre nade|Rtu dobre nade]]. Godine 1795. [[Velikaujedinjeno BritanijaKraljevstvo|britanska]] vojska osvojila je Rt dobre nade. Holandsko ([[buri|bursko]]) stanovništvo je 1830. godine se kolektivno iselilo na sever i osnovalo [[Burske republike]] koje će Britanci anektirati 1902. godine posle [[Drugi burski rat|Drugog burskog rata]]. Britanske kolonije će se [[1910]]. godine ujediniti [[Južnoafrička Unija|Južnoafričku Uniju]], koja će steći nezavisnost i istupiti iz [[Komonvelt nacija|Komonvelta]]a [[1961]]. godine. Tokom 20. veka glavni problem Južne Afrike je bilo pitanje premoći belog stanovništva nad crnačkom većinom. Politika [[aparthejdapartheid|aparthejda]]a je zvanično uvedena 1948. Posle godina međunarodnog pritiska i unutrašnjeg nezadovoljstva, aparthejd je ukinut 1990. godine. Na izborima 1994. [[Nelson Mandela]] je izabran za prvog crnog predsednika države.

U Južnoafričkoj Republici se nalaze neka od najstarijih [[arheologija|arheoloških]] nalazišta u svetu.<ref>{{cite book|last=Wymer|first=John|coauthor=Singer, R|year=1982|title=The Middle Stone Age at Klasies River Mouth in South Africa|location=Chicago|publisher=University of Chicago Press|isbn=0226761037}}</ref><ref>{{cite web|title=Guide to Klasies River|page=11|year=2001|url=http://academic.sun.ac.za/archaeology/KRguide2001.PDF|author=Deacon, HJ|publisher=Stellenbosch University|accessdate = 05. 09. 2009.}}</ref><ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/915|title=Fossil Hominid Sites of Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai, and Environs }}</ref> Brojni [[fosil]]ni ostaci u pećinama [[Sterkfontejn]], [[Kromdrai]] i [[Makapansgat]] nagoveštavaju da su [[australopitekus]]i ovde živeli pre oko 3 miliona godina.<ref>{{cite web|url=http://www.yale.edu/ynhti/curriculum/units/1979/6/79.06.02.x.html|title=Hominid Evolution|publisher=Yale-New Haven Teachers Institute|author=Stephen P. Broker|accessdate = 19. 06. 2008.}}</ref> Njih su smenile brojne vrste iz reda ''-{[[Homo]]}-'', kao što su ''-{[[Homo habilis]]}-'', ''-{[[Homo erektus|Homo erectus]]}-'' i moderni ljudi ''-{[[ČovekČovjek|Homo sapiens]]}-''.

[[Datoteka:KingShaka.jpg|200px|thumb|right|[[ŠakaShaka Zulu|Šaka]], kralj Zulua]]

[[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velika Britanija]] je [[1795]]. godine preuzela kontrolu nad Rtom dobre nade pod izgovorom da sprečava da padne pod kontrolu [[francuska revolucija|revolucionarne]] [[Francuska|Francuske]]. Pošto je već imala svoje kolonije u Australiji i Indiji, Velika Britanija je želela da koristi [[Cape Town]] kao trgovačku stanicu na dugim putovanjima. Britanci su vratili [[Cape Town]] Holanđanima, ali je ubrzo Holandska istočnoindijska kompanija proglasila bankrot. Godine [[1806]]. [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velika Britanija]] je anektirala [[Kolonija Rt dobre nade|Koloniju Rt dobre nade]]. U prve dve decenije [[19. vijek]]a pleme [[Zulu]] pod svojim vođom [[ŠakaShaka Zulu|Šakom]] je ojačalo i proširilo svoju teritoriju. Šakina pustošenja su indirektno dovela do [[Mfekane]] (slamanja), koja je opustošila unutrašnjost zemlje početkom 1820ih. [[Matabele]], podgrupa Zulua, je stvorila još veće kraljevstvo pod kraljem [[Mzilikazi]]jem, koje je obuhvatalo velike delove [[Highveld]]a.

Posle četiri godine pregovora i tačno osam godina posle Drugog burskog rata, 31. maja 1910. godine stvorena je [[Južnoafrička Unija]] od britanskih kolonija [[Kolonija Rt dobre nade|Rt Dobre nade]] i [[Kolonija Natal|Natal]] i od bivših burskih republika Slobodne Države Oranje i Transvaal. Novoosnovana Južnoafrička Unija je bila dominion Velike Britanije. [[Zakon o domorodačkoj zemlji]] iz 1913. je strogo ograničio zemljišne posede crnaca; u ovom periodu oni su posedovali jedva 7% obradivog zemljišta. Količina zemlje rezervisana za domorodačke narode je kasnije marginalno uvećena.<ref>{{cite web|url=http://0-www.sahistory.org.za.innopac.up.ac.za:80/pages/chronology/thisday/1913-06-19.htm|title=Native Land Act|publisher=South African Institute of Race Relations|date = 19. 06. 1913.}}</ref> Južna Afrika je tokom [[Prvi svetskisvjetski rat|Prvog svetskog rata]] okupirala [[Nemačka jugozapadna Afrika|Nemačku jugozapadnu Afriku]], današnju [[Namibija|Namibiju]]. Po odluci [[DruštvoLiga naroda|Drušva naroda]] iz 1920. godine, Južnoafrička Unija je dobila mandat da upravlja ovom bivšom nemačkom kolonijom. Posle raspuštanja Društva naroda nakon [[Drugi svetskisvjetski rat|Drugog svetskog rata]], Južna Afrika je odbila da da nezavisnost Jugozapadnoj Africi.

Usvajanjem [[Vestminsterski statut|Vestminsterskog statuta]] 1931. Uniji je efektivno data nezavisnost od Ujedinjenog Kraljevstva. Godine 1934. [[Južnoafrička partija (Unija Južne Afrike)|Južnoafrička partija]] i [[Nacionalna partija (Južna Afrika)|Nacionalna partija]] su se ujedinile u [[Ujedinjena partija (Južna Afrika)|Ujedinjenu partiju]] u cilju pomirenja Afrikanera i Engleza. Stranka se 1939. godine podelila oko pitanja učestvovanja Unije u [[Drugi svetskisvjetski rat|Drugom svetskom ratu]] na strani Ujedinjenog Kraljevstva, čemu su se sledbenici afrikanerske Nacionalne partije strogo protivili. Rat je doprinio razvoju industrije, što je mnoge crnce privuklo iz ruralnih delova zemlje u gradove. Ojačale su crne sindikalne organizacije i rasno je pitanje ponovo izbilo u prvi plan. Pobeda Nacionalne stranke na izborima [[1948]]. označila je jačanje politike rasne segregacije, koja je tada dobila ime [[apartheid|aparthejd]]. Svi su stanovnici podeljeni u četiri grupe: belce, Bantu (crnce), obojene i azijate. Zabranjeni su brakovi između pripadnika različitih grupa, ustanovljene su odvojene obrazovne, zdravstvene i druge javne ustanove, zabranjeno je kretanje crnaca u belačkim područjima bez propusnica, stvorene su enklave za naseljavanje crnaca kojima je dana ograničena samouprava (tzv. [[bantustan]]i).

Južnoafrička Republika je smeštena na krajnjem jugu [[Afrika|afričkog kontinenta]]. Država izlazi na dva okeana — [[Atlantski okeanAtlantik|Atlantski]] i [[Indijski okeanocean|Indijski]]. Proteže se pravcem zapad—istok između 16° 31’ i 33° istočne geografske dužine. Najzapadnija tačka se nalazi u pograničnom gradu [[Aleksander Bej]] na ušću reke [[Oranje]], a najistočnija tačka na obali Indijskog okeana na granici s [[Mozambik]]om u blizini zaliva Kosi. Pravcem sever—jug proteže se između 22° 20’ i 34° 50’ severne geografske širine.<ref>Atlas Afrike, str. 40—41</ref> Najsevernija tačka se nalazi na desnoj obali reke [[Limpopo (rijeka)|Limpopo]] na granici s [[Zimbabve]]om u blizini pograničnog zimbabveanskog grada [[Bajtbridž]]a, dok se najjužnija tačka nalazi na [[Igleni rt|Iglenom rtu]], koji je ujedno i najjužnija tačka afričkog kontinenta.

Geološka istorija Južnoafričke Republike je kompleksna. Na njenom se području nalaze jedne od najstarijih stena na [[Zemlja (planet)|Zemlji]], koje datiraju od pre 3,7 milijardi godina iz doba [[prekambrijumprekambrij]]auma.<ref name="GeolOv">[http://www.fdi.net/documents/WorldBank/databases/safrica/geoscience/minerals.htm fid.net: A Guide to the Minerals Industry of South Africa — Mineral Sector Overview] {{en}}</ref><ref name="ShCa">[http://www.showcaves.com/english/za/Geology.html showcaves.com — Geology of South Africa] {{en}}</ref> [[Kraton Kapval]], koji obuhvata središnji i severoistočni deo zemlje je jezgro oko kojeg su se razvijale ostale geološke formacije.<ref name="GeolOv"/> Najvećim delom ga izgrađuju [[gnajs]]evi i [[granit]]oidi [[Arhaik|arhajske]] starosti, a manjim delom [[Zeleni škriljac|zeleni škriljci]]. Za nastanak struktura u tim stenama usled naglog hlađenja [[Lava|lave]] bili su potrebni drugačiji [[Zemljina atmosfera|atmosferski]] uslovi od današnjih, te nam one omogućuju rekonstrukciju sastava atmosfere od pre 3 milijarde godina.<ref name="GeolOv"/><ref name="ShCa"/> Takođe, mogu se pronaći i mafitne do ultramafitne vulkanske sekvencije stena.<ref name="ShCa"/> [[Zeleni škriljci]] sadrže velike količine [[Zlato|zlata]], [[antimon]]a, [[gvožđe (hemijski element)|gvožđa]], [[Bakar|bakra]], [[azbest]]a, [[talk]]a, [[Živa|žive]] itd, dok gnajsevi i granitoidi nisu toliko bogati mineralnim rudama, no sadrže [[korund]], [[grafit]], te zlato u tragovima.<ref name="GeolOv"/>

Pre 2,6 do 2,1 milijardi godina došlo je do taloženja u Transvaalskom i Grikvaland West bazenu. Debele [[karbonat|karbonatne naslage]] istih građene od [[Krečnjakvapnenac|krečnjaka]] i dolomita sadrže [[cink]] i [[olovo]].<ref name="GeolOv"/> Intenzivna karstifikacija dolomita u području Grikvaland West u provinciji [[North West (Južna Afrika)|North West]] dovela je do formiranja [[mangan]]skih ležišta, koja zajedno s velikim ležištem mangana u Kalahariju pored grada Hotazel, čini najveće površinsko ležište mangana na Zemlji.<ref name="GeolOv"/>

Stenoviti [[Karu basen]] zauzima oko dve trećine površine Južnoafričke Republike, a uglavnom je građen od fluvijalnih sedimenata, [[Ugaljugljen|uglja]], [[Škriljac|škriljca]] i [[peščar]]a.<ref name="GeolOv"/><ref name="VEG380">Velika enciklopedija geografije, str. 380—381</ref> Takođe, Karu bazen prekrivaju i veliki izlivi baznih i kiselih lava, čije je izljevanje prethodilo fragmentaciji [[superkontinent]]a [[Gondvana|Gondvane]] koja se dogodila krajem [[Jura|jure]] pre oko 200 miliona godina. Intenzivan magamtizam koji je pratio fragmentaciju doveo je do stvaranja velikih kimberlistskih intruzija.<ref name="GeolOv"/>

Većina reka izvire u planinama Drakensberg i teče na istok, prema Indijskom okeanu. Ipak, najduža reka [[Oranje]], duga 1.860 km, koja takođe izvire u planinama Drakensberg, teče na zapad i uliva se u Atlantski okean. Na ovoj reci se nalazi vodopad [[Ogrejbis]], širok 150 m i dubok 56 m. Druga važna reka je [[Limpopo (rijeka)|Limpopo]], duga oko 1 750 km, a koja je granična reka sa Bocvanom i Zimbabveom i uliva se u Indijski okean, i reka [[Val (reka)|Val]], pritoka Oranja, duga 1.251 km. Vodostaji reka značajno variraju tokom godine. Reka [[Tugela]], koja se uliva u [[Indijski ocean|Indijski okean]], poznata je po istoimenom vodopadu, visokom 948 m. To je drugi po visini [[vodopad]] na svetu.<ref>{{Cite web|url=http://www.world-waterfalls.com/waterfall.php?num=2|title=Tugela vodopad}}</ref>

Iako je Južnoafrička Republika bogata biljnim vrstama, samo 1% njene teritorije su šume, i to skoro isključivo u vlažnoj priobalnoj ravnici u [[KwaZulu-Natal]]u, dok se oblasti [[mangrove|mangrova]] nalaze u rečnim ušćima. Mali rezervati šuma nalaze se u pokrajinama [[Eastern Cape]] i [[Western Cape]]. Dominiraju uvezene vrsta drveća, posebno [[eukaliptus]]i i [[Bor (biljka)|borovi]]. JAR je izgubila velike površine prirodnog staništa u poslednje četiri decenije zbog prenaseljenosti. Takođe, JAR je jedna od država najteže pogođena invazijom tuđinskih vrsta, a mnoge (npr. ''[[Acacia mearnsii]]'', ''[[Acacia saligna]]'', ''[[Hakea]]'', ''[[Lantana]]'' i ''[[Jacaranda]]'') predstavljaju pretnju domaćem biodiverzitetu i već oskudnim vodenim resursima. Prvobitne [[širokolisne i mješovite šume umjerenih predjela|širokolisne i mešovite šume umerenih predela]] su eksploatisane sve dok nisu ostali mali džepovi. Neke južnoafričke vrste drveća kao što su ''[[Podocarpus latifolius]]'', ''[[Ocotea bullata]]'' i ''[[Olea laurifolia]]'' su pod zaštitom države.

[[Datoteka:Sagittarius serpentarius Sekretär.JPG|thumb|left|200px|Ptica [[Sekretar (ptica) sekretar|sekretar]] se nalazi na grbu Južnoafričke Republike]]

Osim [[noj]]a, najveće ptice na svetu, na teritoriji Južnoafričke Republike živi [[kori droplja]] (najteža ptica letačica), [[krunasti ždral]], [[mali flamingo]], [[ćelavi ibis]], [[afrički marabu]], [[zemni kljunorog]], [[Sekretar (ptica) sekretar|sekretar]], [[krunasti orao]], [[afrički belorepan]], [[kapski sup]], [[morka]], [[agapornis]]i. Na obalama se gnezdi [[magareći pingvin]].

Prema poslednjem popisu u državi iz 2001. godine, [[hrišćanstvo|hrišćani]] su činili 79,7% stanovništva. Od toga [[cionistička hrišćanska crkva|cionistički hrišćani]] 11,1%, [[pentekostalizam|pentekostalci]] 8,2%, [[rimokatoličkakatolička crkva|rimokatolici]] 7,1%, [[metodisti]] 6,8%, [[Holandska reformistička crkva|holandski reformisti]] 6,7%, [[anglikanska crkvazajednica|anglikanci]] 3,8% i ostali hrišćani 36%. [[Islam|Muslimani]] čine 1,5% populacije, [[hinduizam|hindusi]] oko 1,3%, a [[jevreji]] 0,2%. Da ne pripadaju nijednoj veri izjasnilo se 15,1% stanovnika, 2,3 % su činili pripadnici ostalih vera, a 1,4% se nije jasno izjasnilo.<ref name="state.gov">{{cite web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2005/51496.htm|title=South Africa - Section I. Religious Demography|publisher=U.S. Department of State|accessdate = 15. 07. 2006.}}</ref>

Od kraja aparthejda, spoljna politika Južne Afrike je fokusirana na njene afričke partnere, posebno u [[Južnoafrička razvojna zajednica|Južnoafričkoj razvojnoj zajednici]] i [[Afrička unija|Afričkoj uniji]]. Južna Afrika je igrala ključnu ulogu posrednika u afričkim sukobima tokom poslednjih 15 godina, poput onih u Burundiju, Demokratskoj Republici Kongo, Komorima i Zimbabveu. Posle ukidanja aparthejda, Južna Afrika je ponovo primljena u [[Komonvelt nacija|Komonvelt]]. Kao Južnoafrička Unija, Južnoafrička Republika je bila jedan od osnivača Ujedinjenih naroda.

Južnoafrička Republika je [[Industrija|industrijski]] najrazvijenija zemlja Afrike <ref>Velika enciklopedija geografije, str. 382—383</ref>. Veliki industrijski centri su [[Cape Town]], [[Johannesburg]], [[Port Elizabeth|Port Elizabet]] i [[Durban]], koji su ujedno i središta [[hemijska industrija|hemijske]], [[tekstilna industrija|tekstilne industrije]], [[elektronika|elektronske industrije]] i proizvodnje motornih vozila, kao i proizvodnje [[oružje|oružja]].<ref>Velika enciklopedija geografije, str. 382—383</ref> [[Crna metalurgija]] razvijena je oko gradova [[Pretoria]], [[Newcastle, Južnoafrička Republika|Newcastle]], [[Saldana Bej]], a [[obojena metalurgija|obojena]] u [[Vitbank]]u, [[Falaborva|Falaborvi]].

Južna Afrika je najveći proizvođač [[zlato|zlata]] ([[Vivtvatersrand]], [[Velkom]], [[Klerksdorp]]) na svetu.<ref>Velika enciklopedija geografije, str. 382—383</ref> Osim u proizvodnji zlata, JAR je svetski lider i u proizvodnji [[platina|platine]] ([[Rustenburg]], [[Impala]], [[Krondal]]), [[mangan]]a, [[hrom]]a ([[Rustenburg]] i [[Burgersfort]]) i [[dijamant|dijamanata]] ([[Kimberli]], [[Kofifontejn]]).<ref>Velika enciklopedija geografije, str. 382—383</ref> [[Nafta|Nafte]] rezerve su slabije, ali je bogatstvo [[ugaljugljen|ugljem]] ([[Južnoafrička Republika (Transvaal)|Transvaal]], [[Natal]]) značajno, naročito na istoku države. Preko 50% električne energije dobija se u [[termoelektrana]]ma sagorevanjem uglja iz domaćih ležišta<ref>Davidović, str. 233</ref>. [[Bakar|Bakra]] i [[gvožđe (hemijski element)|rude gvožđa]] ima u [[Kapland]]u i [[Transvaal]]u, a [[olovo|rude olova]] u [[Pofadar]]u, dok se rudnici retkih metala nalaze u [[Namakvalend]]u. U zemlji postoji oko 700 rudnika, a izvoz ruda čini preko 50% ukupnog izvoza JAR.<ref>Davidović, str. 233</ref> [[Rafinerija nafte|Rafinerije]] su smeštene u Durbanu i Kejtaunu.

Azijati, uglavnom indijskog porekla, čuvaju svoje kulturno nasleđe, jezike i verska uverenja, bilo da su hrišćani, hinduisti li sunitski muslimani. Govore engleski jezik, dok se hindi, telugu, tamil i gudžarati jezici govore ređe, ali većina Indijaca razume svoje maternje jezike. Prvi Indijci su stigli u 19. veku da rade. Postoji i manja [[han Kinezikinezi|kineska]] zajednica u Južnoj Africi, ali se njen broj uvećava useljavanjem sa Tajvana.

Nakon ukidanja sankcija, reprezentacija Južne Afrike u ragbiju je osvojila [[SvetskiSvjetski kup u ragbiju|Svetske kupove]] 1995. i 2007. [[Fudbalska reprezentacija Južnoafričke Republike|Fudbalska reprezentacija Južne Afrike]] je trijumfovala na [[Kup afričkih nacija|Kupu afričkih nacija]] 1996. JAR će organizovati [[Svetsko prvenstvo u fudbalu 2010.]], čime je postala prva afrička zemlja domaćin svetskog prvenstva.