Etrurci – razlika između verzija

'''Etrurci''' ili '''Etruščani''' bili su jedan od [[Italiciitalski narodi|italskih naroda]] antičke Italije. Oni su na [[Apeninsko poluostrvo|Apeninskom poluostrvu]] stvorili prvu veliku civilizaciju, čiji uticaj na Rimljane postaje sve više očigledan. Upravo su Etrurci naučili Rimljane [[alfabet]]u i brojevima, kao i mnogim elementima u [[arhitektura|arhitekturi]], [[umetnost]]i, [[religija|religiji]] i odevanju. [[Toga]] je bila etrurski izum, a [[Dorani|dorski]] stub etrurskog stila (pre nego njegova grčka verzija) postao je glavni element [[Renesansa|renesansne]] i [[Klasicizam|klasicističke]] arhitekture. Etrurski uticaj na antičko pozorište vidi se u reči ''phersu'' (= "maskiran čovek"), koja je u latinskom postala ''persona'', a u engleskom ''person''.

Antička se Etrurija nalazila u srednjoj [[Italija|Italiji]], ograničena na zapadu [[Tirensko more|Tirenskim morem]] (za koje su Grci već rano priznali da pripada narodu ''Tyrrhenoi''), na severu rekom Arno, a na istoku i jugu rekom [[Tibar]]. Ova se oblast velikim delom poklapa sa današnjom [[Toscana|Toskanom]], te s delovima [[Lazio|LacijaLacij]]a i [[UmbriaUmbrija|Umbrije]]. Glavno prirodno bogatstvo ove oblasti, koje je nesumnjivo imalo važnu ulogu u etrurskoj trgovini i razvoju gradova, bile su bogate naslage metala kako u severnoj tako i u južnoj Etruriji. Na jugu, u primorskoj oblasti koja se prostirala između prvih velikih etrurskih gradova Tarkvinija (''Tarquinii'') i Cere (''Cerae'', danas ''Cerveteri''), niske planine Tolfa su pružale zalihe bakra, gvožđa i kalaja. Ti su se minerali vadili i u unutrašnjosti zemlje, u oblasti planine Amijata, najviše planine u Etruriji, blizu grada Kluzija (''Clusii'', danas ''Chiusi''). Najproduktivnija je oblast ipak bila u severnoj Etruriji, u planinskom lancu nazvanom Catena Metallifera (= "Lanac koji daje metal"), odakle su se u ogromnim količinama vadili bakar i, naročito, gvožđe. Grad Populonija (''Populonia''), smešten na obali, imao je vodeću ulogu u ovoj industriji, kao i obližnje ostrvo [[Laba|Elba]], koje je od ranog vremena bilo poznato po svom rudnom bogatstvu.

Drugo značajno prirodno bogatstvo Etrurije bile su šume, koje su obezbeđivale velike količine drvne građe kako za metalurške operacije tako i za gradnju brodova. Etrurci su bili poznati (ili možda ozloglašeni) po svojoj pomorskoj aktivnosti: dominirali su morima na zapadnoj obali Italije, a njihova reputacija gusara zadavala je strah širom [[SredozemljeSredozemno more|Mediterana]]. Međutim, izgleda da je njihov viševekovni prosperitet bio zasnovan i na jakoj poljoprivrednoj tradiciji: kada je [[Scipion Afrikanac Stariji|Scipion Afrikanac]] 205. god. st. e. opremao ekspediciju protiv Hanibala, etrurski su gradovi još uvek bili u stanju da obezbede impresivne količine žita, kao i oružja i materijala za brodogradnju.

O prisustvu Etruraca u Etruriji svedoče pre svega njihovi sopstveni natpisi, koji se datiraju u oko 700. godinu st. e., ali veruje se da su Etrurci živeli u Italiji i pre ovog vremena, te da [[Praistorijaprahistorija|praistorijska]] kultura [[Željezno doba|gvozdenog doba]] nazvana "[[Villanova]]" (9―8. vek st. e.) zapravo predstavlja ranu fazu etrurske civilizacije.

Kako ne postoje nikakva etrurska [[Književnost|književna]] dela, hronologija etrurske istorije i civilizacije konstruisana je na osnovu [[Arheologija|arheoloških]] i literarnih podataka bolje poznatih civilizacija [[Antička Grčka|Grčke]] i [[Antički Rim|Rima]], te [[Egipat|Egipta]] i [[Bliski Istok|Bliskog Istoka]]. Etrurci su prvi put došli u dodir sa Grcima otprilike u vreme kada je u Italiji osnovana prva grčka kolonija (775―750. st. e.), kada su Grci sa ostrva [[Eubeja|Eubeje]] osnovali gradić ''Pithekoussai'' u [[Napuljski zalivzaljev|Napuljskom zalivu]]. Posle toga u Etruriju su se uvozili mnogi grčki i bliskoistočni predmeti, pa su oni ― zajedno sa etrurskim artefaiktima, koje odaju grčki ili orijentalni uticaj ― poslužili da se uz opštu ustanovi i nešto preciznija hronologija. Zapravo, nazivi za istorijske periode u Etruriji pozajmljeni su od odgovarajućih perioda u Grčkoj; ti su periodi ustanovljeni tako da uvek nastupaju nešto kasnije nego odgovarajući periodi u Grčkoj (što je možda pogrešno), kako bi se ostavio prostor za "protok vremena" između kultrura. Tako etrurski [[Hronologija antičke Grčke|orijentalizirajući period]] pripada 7. veku st. e., [[Hronologija antičke Grčke|arhajski period]] 6. veku i prvoj polovini 5. veka, [[Hronologija antičke Grčke|klasični period]] drugoj polovini 5. veka i 4. veku, a [[Hronologija antičke Grčke|helenistički period]] traje od 3. do 1. veka st. e. Tokom 1. veka st. e. etrurska je kultura bila asimilovana u rimsku civilizaciju, pa je nestala kao poseban entitet.

Etrurski, posle grčkog i latinskog treći veliki jezik u Italiji, nije sačuvan u književnim delima. Neka etrurska religijska literatura jeste postojala, a podaci ukazuju na to da je možda postojao i znatan korpus istorijske i dramske književnosti. Poznato je, na primer, ime nekog pisca drama, ''Volnius'', koji je ― u nama nepoznato doba ― pisao "etrurske tragedije". Etrurski jezik je prestao da se govori u doba [[Rimsko carstvoCarstvo|Rimskog Carstva]], mada su ga i dalje učili sveštenici i [[Filologija|filolozi]]. [[Klaudije|Car Klaudije]] (umro 54. god. n. e.) napisao je (danas izgubljenu) istoriju Etruraca u 20 knjiga, koja se zasnivala na izvorima koji su u njegovo vreme još postojali. Etrurski se jezik do pozne antike koristio u religijske svrhe; poslednji podatak o takvoj upotrebi etrurskog jezika odnosi se na pustošenje Rima od strane [[Alarih]]a, vođe [[VizigotiZapadni Goti|Vizigota]], 410. godine n. e., kada su pozvani "etrurski sveštenici" kako bi izazvali udar munje na varvare.

Od dužih natpisa najvažniji je "Zagrebački omotač na mumiji", koji je pronađen u Egiptu u 19. veku i koji je neki putnik preneo u [[Hrvatska|Hrvatsku]], gde se danas čuva u Narodnom muzeju u Zagrebu. To je prvobitno bila knjiga od lanenog sukna, koja je u nekom trenutku bila isečena na pruge, kako bi se omotala oko mumije. Sa oko 1.300 reči, napisanih crnim mastilom na lanu, taj je natpis najduži postojeći etrurski tekst. On sadrži [[kalendar]] i uputstva za žrtvovanje, što je dovoljno da se dobije bar neka predstava o etrurskoj religijskoj literaturi. Iz Italije potiče važan religijski tekst, urezan na crepu pronađenom na mestu antičke [[KapuaCapua|Kapue]] (''Capua''), kao i natpis na jednom kamenu međašu u [[Perugia|Peruđi]], koji je važan zbog svog pravnog sadržaja. Malobrojni dvojezični etrursko-latinski natpisi, svi pogrebnog karaktera, nemaju veliku važnost za odgonetanje etrurskog jezika. Ali zlatne ploče nađene na mestu antičkog svetilišta [[Pyrgi|Pirgija]], luke grada Cere, sadrže dva teksta, jedan na etrurskom, a drugi na [[Feničanifenikija|feničanskom]], koji su značajne dužine (oko 40 reči) i analognog sadržaja. Ta dva teksta predstavljaju ekvivalent jednom dvojezičnom natpisu, pa stoga nude značajne podatke za objašnjavanje etrurskog putem nekog poznatog jezika, u ovom slučaju feničanskog. Taj je nalaz istovremeno i važan istorijski dokument, jer beleži kako ''Thefarie Velianas'', kralj grada Cere, početkom 5. veka st. e. posvećuje feničanskoj boginji Aštarti "sveto mesto" u etrurskom svetilištu Pirgiju.

Pravi problem s etrurskim tekstovima leži u teškoći da se razumeju značenja reči i [[Gramatika|gramatički]] oblici. Glavna prepreka potiče iz činjenice da nijedan drugi poznati jezik nije dovoljno blizak etrurskom da bi se uspostavilo pouzdano, obuhvatno i sigurno poređenje. Već su antički pisci konstatovali očiglednu izolovanost etrurskog jezika, koju potvrđuju i stalni i uzaludni napori modernih filologa da etrurski jezik pripišu nekoj od različitih lingvističkih grupa ili tipova mediteranskog i [[Eurazija|evroazijskog]] sveta. Međutim, veze s [[Indoevropski jezici|indoevropskim jezicima]] zapravo postoje, naročito s italskim jezicima, a takođe i s više ili manje poznatim ne-indoevropskim jezicima zapadne [[Azija|Azije]] i [[Kavkaz (region)|Kavkaza]]a, [[Egejsko more|Egejske oblasti]], Italije i alpske zone, kao i s ostacima mediteranskog lingvističkog substratuma, koji se otkriva u [[toponim]]ima. To znači da etrurski jezik nije suštinski izolovan, nego se njegovi koreni prepliću sa korenima drugih prepoznatljivih lingvističkih formacija u okviru geografske oblasti koja se proteže od zapadne Azije do istočne i srednje Evrope i centralnog Mediterana, a do njegovog poslednjeg formativnog razvoja možda je došlo u neposrednijem kontaktu s preindoevropskim i indoevropskim lingvističkim okruženjem Italije. Ali to takođe znači da se etrurski, kao što filolozi znaju, ne može jednostavno klasifikovati kao pripadnik kavkaskih, [[Anatolski jezici|anatolskih]] ili indoevropskih jezika, kao što su grčki i latinski, od kojih se, izgleda, razlikuje u strukturi.

Daleko najveći procenat materijala je pogrebnog karaktera; stoga postoji dosta podataka o etrurskim idejama o zagrobnom životu i o njihovim stavovima prema umrlim članovima svojih porodica. Ali nema sumnje da su od velike važnosti i relativno siromašna obaveštenja o etrurskim naseljima. Ostaci dobro očuvanog etrurskog grada na lokalitetu Marzabota (oko 500. god. st. e.) blizu [[BolonjaBologna|Bolonje]] (koja je verovatno bila etrurska kolonija) otkrivaju da su Etrurci među prvima na Mediteranu organizovali grad prema mrežastom planu: osnovu mu je činila jedna glavna ulica u pravcu sever―jug, koju je presecala jedna ili više ulica u pravcu istok―zapad. Obred koji je bio povezan s postavljanjem ovakvih temelja grada bio je Rimljanima poznat kao ''ritus Etruscus'' (= "etrurski obred"). Taj su sistem Rimljani najviše koristili pri postavljanju temelja za vojne logore i za nove gradove, te se on i danas može videti u mnogim evropskim gradovima. Izgleda da su u Etruriji tako strogo organizovani [[Urbanizam|urbanistički]] planovi bili retki, jer se češće nailazi na jednu nepravilnu šemu, koja je nastala kao rezultat stapanja selâ u doba kulture Villanova i koja je prilagođena brdima, koja su uglavnom bila birana za mesta na kojima će se osnovati gradovi.

U kontekstu svetinja, etrurski hram takođe često otkriva pažljivu organizaciju, ponovo s jednim sistemom koji je kasnije prešao Rimljanima. Za razliku od [[Grčki hram|grčkih hramova]], Etrurci su često jasno razlikovali prednji i zadnji deo, s dubokim prednjim [[tremtrijem|tremom]]om, na kome su se nalazili stubovi, i sa [[cela|celom]] koja je bila u istoj ravni kao i podij na kome je stajala. Često su se koristili nepostojani materijali (drvo i cigla od blata, na temelju od kamena), a izuzetak su bile mnogobrojne skulpture od [[Terakota|terakote]] koje su ukrašavale krov. Naročito su dobro očuvane [[Akroterija|akroterije]] ili krovne strukture, sa hrama Portonaccio u [[Veji]]ma (kraj 6. veka st. e.), koje prikazuju Apulua (etrurskog [[Apolon]]a) i druge mitološke ličnosti.

Što se tiče [[nekropola]] u Etruriji, i one povremeno pokazuju znake mrežastog plana, kao na lokaciji Crocefisso del Tufo kod Orvijeta (druga polovina 6. veka st. e.) i u Ceri. Ipak, češće imaju nepravilnu aglutinativnu strukturu, koja odslikava dugu istoriju tog mesta. Pošto su se Etrurci veoma mnogo trudili da njihovim rođacima bude udobno u "večnoj kući", grobovi sadrže mnoge detalje iz pravih etrurskih kuća. Tako, grobnice iz Cere (posebno one iz 6. veka st. e. i kasnijeg vremena), isklesane pod zemljom od laganog vulkanskog [[tuf]]a vrlo raširenog u Etruriji, imaju ne samo prozore, vrata, stubove i potkrovne grede, nego i nameštaj (krevete, stolice i hoklice) koji je bio izvajan u steni. U Tarkviniju se razvijala druga tradicija u dekoraciji grobova, pa su tu zidovi komore oslikani [[Freske|freskamafreska]]ma etrurskih pogrebnih ceremonija, uključujući bankete, igre, plesanje, muziku i različite predstave pod vedrim nebom. Te su scene verovatno predstavljale komemoraciju pravih sahrana, ali su možda aludirale i na zagrobni život koji je očekivao pokojnika. U arhajskom je periodu preovlađivao koncept rajskog zagrobnog života, ali u narednim se vekovima sve više naglašava tamnija strana [[Podzemni svijet|podzemnog sveta]]. Freske pokazuju njegovog vladara, Aita (etrurskog [[Had]]a), kako nosi kapu od vučje kože i kako sa svojom ženom sedi na prestolu; ovu scenu dopunjuju demoni i čudovišta. Oni se mogu videti u izuzetnom "Grobu plavih demona" (oko 400. god. st. e.), koji je 1987. godine otkriven u Tarkviniju, ili na "Grobu Francois" iz Vulcija, gde plavoputi demon ''Charu'' (koji samo izdaleka nalikuje na grčkog prevoznika umrlih duša, [[Haron (mitologija)|Harona]]) čeka da svojim čekićem udari pokojnika i odvede ga u pozdemni svet. Ponekad je s njim i njegov nežniji kolega, ''Vanth'' s anđeoskim krilima, koji pomaže da se olakša prelaz iz života u smrt.

Literarni, epigrafski i arheološki izvori pružaju nam obrise jedne [[Kozmologijakosmologija|kosmologije]] čija se predstava [[Nebo|neba]] i njegovih delova odslikava u posvećenim oblastima, čak i unutrašnjim organima [[životinje|životinja]]. Osnovni je bio koncept svetog prostora rezervisanog za određeno božanstvo ili određenu svrhu. Nebo je odslikavalo Zemlju, a makrokosmos se odslikavao u mikrokosmosu. Nebo su delili na 16 delova, koje su nastanjivala različita božanstva: glavna su bila na istoku, astralna i zemaljska božanstva na jugu, podzemna i zlokobna na bića na zapadu, a najmoćniji i najmisteriozniji bogovi sudbine na severu. Božanstva su se oglašavala putem prirodnih pojava, pre svega grmljavinom. Takođe su se otkrivala u mikrokosmosu životinjske jetre (tipičan je bronzani model ovčje jetre, pronađen blizu Placencije (danas [[Piacenza]]), na kojoj su urezana imena božanstava na njenih 16 spoljnih delova i na njenim unutrašnjim delovima).

Etrurci su imali brojna božanstva (jetra iz Piacenze pominje ih više od 40), od kojih su mnoga danas nepoznata. Njihova je priroda često bila maglovita, a njihovo pominjanje puno je nesigurnosti u pogledu broja, atributa, pa čak i roda. Neka od vodećih božanstava su se na kraju izjednačila sa glavnim grčkim i rimskim božanstvima, što se naročito vidi iz natpisa na etrurskim ogledalima. ''Tin'' ili ''Tinia'' je odgovarao [[ZevsZeus|Zevsu]]u ([[Jupiter (planeta)|Jupiteru]]u), ''Uni'' [[Hera|Heri]] ([[Junona|Junoni]]), ''Sethlans'' [[Hefest]]u ([[Vulkan]]u), ''Turms'' [[Hermes]]u ([[Merkurije|Merkuriju]]), ''Turan'' [[Afrodita|Afroditi]] ([[Venera (planeta)|Veneri]]), a ''Menrva'' [[Atena (boginjamitologija)|Ateni]] ([[Minerva|Minervi]]). Međutim, njihov karakter i mitologija često su se značajno razlikovali od odgovarajućih grčkih božanstava. Na primer, Menrva, veoma popularno božanstvo, smatrana je zaštitnicom braka i rođenja deteta, za razliku od devičanske Atene, koja se više bavila delima muškaraca. Mnogi su bogovi imali lekovita dejstva, a mnogi su imali moć da bacaju munje. Postojala su i izvorno grčko-rimska božanstva, kao ''Hercle'' ([[Heraklo|Herakle]]) i ''Apulu'' ([[Apolon]]), koji su očigledno bili uvedeni direktno iz Grčke, ali su dobili svoje posebne prostore i kultove.

Rasprava je u stvari započela u antici [[Herodot]]ovom tvrdnjom da su Etrurci došli iz [[Lidija|Lidije]] u [[Anatolija|Anatoliji]] ubrzo nakon [[Trojanski rat|trojanskog rata]]. Njihov je vođa bio ''Tyrsenos'', po kome je kasnije nazvan čitav narod. Pobornici ove "orijentalne" teorije pre svega su isticali arheološke podatke o dubokom orijentalnom uticaju na etrursku kulturu, kao što su monumentalna pogrebna arhitektura i egzotični luksuzni predmeti od zlata, slonovače i drugih materijala. Ali, do tog orijentalnog upliva došlo je tek oko 500 godina posle navodne seobe koju opisuje Herodot. Osim toga, orijentalni uticaj razvijao se postepeno, a nije nastao odjednom, što bi ukazivalo na masovni dolazak novog naroda. Štaviše, on se lako može objasniti trgovačkim kanalima koje su u 8. veku st. e. ustanovili Grci sa Eubeje. Ključni dokaz za orijentalnu teoriju je jedan natpis na kamenoj nadgrobnoj [[Stela|steli]], nađenoj na ostrvu [[LemnosLimnos|Lemnosu]]u blizu anatolske obale, koji pokazuje začuđujuće leksičke i strukturne sličnosti sa etrurskim jezikom. Ali, taj izolovani natpis potiče iz 6. veka st. e., pa se zato ne može smatrati dokazom da je Lemnos bio jedna od stanica na putu Etruraca iz Anatolije ka Italiji. Upravo suprotno, danas postoji teorija po kojoj su Etrurci u 6. veku st. e., krećući se ka Anatoliji, možda kolonizovali Lemnos ili ga koristili kao jednu od svojih trgovinskih stanica, a ne da su ga posetili dok su se s istoka kretali ka zapadu.

Drugu teoriju o poreklu Etruraca postavio je Dionizije Halikarnašanin, koji je odbacio Herodotovu priču ukazujući na velike razlike između jezika i običaja Etruraca i Liđana. On je smatrao da su Etrurci bili autohtoni (dakle, da su nastali u Italiji). Ako prihvatimo teoriju o autohtonosti, moramo onda kulturu Villanova smatrati ranom fazom etrurske civilizacije (što je danas rašireno shvatanje). To bi takođe značilo da postoje veze sa etničkim substratumom bronzanog doba u Italiji (2. milenijum st. e.). Postoje, zaista, manje veze sa kulturom [[Terramara]] iz bronzanog doba, čiji su pripadnici bili vezani za jedno mesto i u kojoj su se mrtvi kremirali, ali i s "apeninskom" kulturom, koja je bila polunomadska i u kojoj su se mrtvi sahranjivali. Međutim, sve je više dokaza o kritičnom prelaznom periodu na kraju [[Brončano doba|bronzanog]] i početku gvozdenog doba, tokom kojega je došlo do tako mnogo važnih događaja, da veze između ove dve kulture i villanovske kulture izgledaju beznačajno. Mada se za ovaj prelazni period koriste različiti nazivi ― "subapeninska", "novobronzana", "pozna bronzana" i, najčešće, "proto-vilanovska" kultura ― jasne su socijalne i ekonomske promene koje su se u tom periodu odigrale. Došlo je do porasta broja stanovnika i opšteg bogatstva, razvila se tendencija da se zasnivaju veća, stalna naselja, došlo je do širenja metalurškog znanja i do jačanja poljoprivredne tehnologije. Među dijagnostičkim arheološkim kriterijima nalaze se upotreba [[Kremacija|kremacije]] (s bikoničnom urnom za pepeo) i prisustvo karakterističnih izrađevina kao što su [[lisna kost|fibula]] ("zihernadla"), brijač, predmeti od ćilibara, sekira i drugo različito oružje od bronze. Činjenica da se proto-vilanovska kultura razvila postepeno, a ne odjednom kao rezultat invazije ili velike seobe, može ići u prilog teorije o autohtonosti Etruraca. Međutim, ta je slika ponovo zamračena, jer se proto-vilanovska kultura razvijala na raštrkanim delovima po celoj Italiji, uključujući i oblasti koje se u istorijsko doba definitivno nisu pojavile kao etrurske.

Brzi napredak etrurske civilizacije u 7. veku ogleda se u tzv. "prinčevskim" grobovima, tesno povezanim sa grobom Regolini-Galasi, koji su nađeni kako u samoj Etruriji ― u Tarkviniju, Vetuloniji i Populoniji ― tako i duž reke Arno (npr. u ''Quinto Fiorentino''), i na jugu ― u [[Prenesta|Prenesti]] u [[Lacij]]u, te u Kapui i današnjem Pontekanjanu (''Pontecagnano'') u [[Kampanija|Kampaniji]]. Literarni izvori kažu da je i sam Rim krajem 7. veka potpao pod vlast etrurskih kraljeva. [[Tit Livije|Livije]] opisuje dolazak [[Trakvinije Prisk|Tarkvinija Priska]], kasnije kralja, iz grada Tarkvinija i njegovu ambicioznu i učenu ženu Tanakvil, koja se može uporediti s kraljicom Lartijom iz Cere. I arheološki nalazi govore o etrurskoj ekspanziji na sever, u dolinu reke [[Pad čovjeka|Pad]], tokom 6. veka st. e.

Na ovaj se period najbolje može primenti izjava rimskog pisca [[Marko Porcije Katon Stariji|Katona]] da je "čitava Italija jednom bila pod etrurskom kontrolom". Etrurska pomorska moć i trgovina su nesumnjivo imali glavnu ulogu u toj dominaciji. Izvezeni etrurski artikli iz tog perioda pronađeni su u sevrnoj [[Afrika|Africi]], Grčkoj i Egeju, Anatoliji, bivšoj [[Jugoslavija|Jugoslaviji]], [[Francuska|Francuskoj]] i [[Španija|Španiji]], a kasnije su stigli čak i do [[Crno more|Crnog mora]]. Ali, Etrurci su čvrsto kontrolisali i kopnene puteve, posebno u koridoru koji vodi kroz Rim i Lacij do Kapue i drugih etrurizovanih gradova Kampanije. U severnoj Italiji, Bolonja (Felsina) je bila najvažniji grad, a kolonije, na primer u obližnjem Marzabotu te u [[Adria|Adriji]] i Spini na Jadranskom moru, predstavljale su značajna mesta duž severne trgovačke mreže.

Verovatno su gotovo od samog početka Etrurci u svojim sopstvenim morima bili suparnici Grka, koji su se od osnivanja Pitekuse i [[CumaeKuma (polis)|Kume]] naselili po brojnim kolonijama južne Italije. Etrurci su istovremeno bili i suparnici Feničana, koji su oko 800. god. st. e. osnovali [[KartaginaKartaga|Kartaginu]]. Kartaginjani su imali pretenzije na delove [[Sicilija|Sicilije]], [[Korzika|Korzike]] i [[Sardinija|Sardinije]], kao na svoju uticajnu sferu, te su dominirali morem zapadno od ovih ostrva sve do Španije. Između ova tri naroda bili su uspostavljeni uglavnom dobri trgovinski odnosi i delikatna ravnoteža sila. To su, međutim, u arhajskom periodu poremetili novi talasi grčkih kolonista. Grci iz [[Fokeja|Fokeje]] su na Korzici osnovali koloniju Alaliju (danas ''Aleria''), koja je predstavljala pretnju kako za Etrurce u Ceri, tako i za Kartaginjane, te su ta dva naroda napravila koaliciju. Usledila je pomorska bitka kod Korzike (oko 535. god. st. e.), koja je imala katastrofalne posledice za Fokejane, koji su iz bitke doduše izašli kao pobednici, ali su izgubili toliko mnogo brodova da su napustili svoju koloniju i prešli u južnu Italiju. Kartaginjani i Etrurci su povratili kontrolu nad Korzikom, a etrurska je moć cvetala još oko 25 godina.

Kraj 6. i početak 5. veka bio je preloman trenutak za etrursku civilizaciju. U to je vreme izbilo nekoliko kriza, od kojih se Etrurci nikada nisu potpuno oporavili i koje su, kako se ispostavilo, bile zapravo samo početak brojnih nedaća koje su imali da pretrpe u narednim vekovima. Proterivanje [[Trakvinije Oholi|Tarkvinijevaca]] iz Rima 509. godine st. e. lišilo ih je kontrole nad ovom strateškom tačkom na Tibru i preseklo njihov kopneni put u Kampaniju. Uskoro su izgubili i premoć na moru, kada su brodovi sirakuškog tiranina [[Hijeron I od Sirakuze|Hijerona I]] naneli katastrofalan poraz njihovoj floti kod Kume 474. god. st. e. Izgubivši svaki kontakt s etrurskim gradovima u Kampaniji, nisu mogli sprečiti da ovu oblast preuzmu umbro-sabelska plemena, koja su se iz unutrašnjosti kretala prema obali.

Najtužnije poglavlje etrurske istorije ispisano je tek u 1. veku st. e. Rimljani su 90. god. st. e. dali građanska prava svim Italicima, što je kao posledicu imalo i potpunu političku unifikaciju italsko-rimske države, te je eliminisalo poslednje ostatke autonomija u etrurskim gradovima-državama. Pored toga, severna je Etrurija doživela konačnu devastaciju kada je postala bojno polje suprotstavljenih strana u građanskom ratu [[Gaj Marije|Marija]] i [[Kornelije Sula|Sule]]. Mnogi su etrurski gradovi stali na stranu Marija, te ih je pobednik Sula sa svom okrutnošću kaznio i uništio (80―79. god. st. e). U Fezuli, Areciju, Volteri i Kluziju Sula je konfiskovao i rapodelio gradsko zemljište vojnicima iz svoje 23 pobedničke legije. Novi su kolonisti brutalno zlostavljali starosedeoce i istovremeno raspačavali svoje vojničke nagrade, beznadežno tonući u dugove. Usledili su ustanci i kazne, ali ovaj mukotrpan proces [[Romanizacija|romanizacije]] nije bio završen sve dok [[August (rimski car)|Avgustova]] vladavina (31. st. e. ― 14. n. e.) nije donela novu ekonomsku stabilnost i pomirenje. Do ovog je vremena latinski već u potpunosti zamenio etrurski jezik.

* [[Etrurska umjetnost|Etrurska umetnost]]