Wikipedija

Novi Zeland – razlika između verzija

Interaktivna pretraga historije
← Starija izmjenaNovija izmjena →
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
VizualnoWikitekst
m pop
Rjecina2 (razgovor | doprinos)
8.624 izmene
sr wiki
Red 80:
}}
 
'''Novi Zeland''' ({{jez-eng|New Zealand}}, izgovor: [[otokˌnjuː ˈziːlənd]; {{jez-mi|otočna]Aotearoa}}, izgovor: [aoˌteaˈroa]) je [[ostrvska država]] u jugozapadnom delu [[Tihi oceanokean|TihomTihog oceanu]], jugozapadno od [[Australija|Australijeokeana]]. Sastoji se od dva većavelika otoka,ostrva ‒ [[SjeverniSeverno otokostrvo|SjevernogSevernog]] i [[JužniJužno otokostrvo|Južnog]], te‒ kao i većeg broja manjih otokaostrva. NaZvanično maorskomime jezikudržave imena Novog Zelandamaorskom je '''Aotearoa''', što use slobodnomčesto prijevoduprevodi značikao "zemlja„''Zemlja dugog bijelogbelog oblaka"''“. Novi Zeland zastupaje geografski najizolovanija država na svetu. Najbliži sused, [[KukoviAustralija]], otociudaljena je 1.500 kilometara severozapadno od glavnih ostrva, preko [[Tasmanovo more|KukoveTasmanovog otokemora]]. iJedina otočjeznačajnija kopnena masa ka jugu je [[NiueAntarktik]], uka pitanjimaseveru vanjskihsu poslova[[Nova Kaledonija]], i obavlja[[Fidži]] administraciju dominionai [[TokelauTonga]].
 
Zbog svoje izolovanosti Novi Zeland je jedno od poslednje naseljenih mesta na planeti. Tokom ove izolacije razvijen je karakterističan [[Biodiverzitet Novog Zelanda|diverzitet]] [[Flora Novog Zelanda|flore]] i [[Fauna Novog Zelanda|faune]]. Najznačajniji je veliki broj jedinstvenih ptica, od kojih su mnoge izumrle dolaskom ljudi i sisara. Sa umerenom morskom klimom, zemljište je uglavnom pokriveno šumom. Raznovrsnu topografiju zemlje čine i oštri planinski vrhovi koji su rezultat [[Tektonika ploča|tektonskog pomeranja]] [[Tihookeanska ploča|tihookeanske]] i [[Indo-australijska ploča|indo-australijske]] ploče.
== Povijest ==
Povijest Novog Zelanda relativno je kratka: on je zadnje naseljeno kopno na Zemlji. Prvi ljudi koji su se doselili na Novi Zeland bili su s prostora istočne [[Polinezija|Polinezije]] u 13. stoljeću. Polinežani su zemlju otkrili na svojim istraživačkim plovidbama, a kasnije su u malim grupama počeli dolaziti na otoke. Danas poznati kao [[Maori]], u početku su bili podijeljeni u brojna plemena, sve do dolaska Europljana kada su im dali ime Maori što znači „obični“.
 
[[Polinežani]] su naselili teritoriju današnjeg Novog Zelanda između [[1250]]. i [[1300]]. godine, pritom razvivši karakterističnu [[Maori]] kulturu. Prvi kontakt Evropljana je bio [[1642]]. kada je do obala doplovio [[Abel Tasman]]. Pojava krompira i [[musketa]] je dovela do preokreta u maorskom načinu života, i kao posledica nastupili su međuplemenski [[Musketni ratovi]]. [[Britanska imperija]] i [[Maori]] su [[1840]]. potpisali [[Ugovor iz Vajtangija]] kojim je Novi Zeland posao britanska kolonija, a Maori su dobili zaštitu od nadolazećih francuskih kolonizatora i samovolje kolonijalnih kompanija. Usledio je priliv velikog broj imigranata iz Evrope što je dovelo do brojnih sukoba i naposletku [[Novozelandski ratovi|Novozelandskih ratova]], posle kojih je došlo do masovne konfiskacije maorske imovine. Ekonomske krize su pratili periodi političke reforme, žene su dobile puno pravo glasa tokom devedesetih godina 19. veka, a od tridesetih godina 20. veka formirana je socijalna država blagostanja. Nakon Drugog svetskog rata, Novi Zeland se priključio [[ANZUS]] paktu zajedno sa SAD i Australijom, ali je ugovor kasnije suspendovan od strane SAD kada je Novi Zeland proglasio svoju teritoriju za slobodnu zonu od nukelarne energije i obnovljen je tek [[2010]]. Novi Zeland je deo dogovora [[UKUSA]] o deljenju obaveštajnih podataka između država anglosfere — Ujedinjenog Kraljevstva, SAD, Kanade i Australije. Tokom pedesetih godina 20. veka [[životni standard]] je bio među najvišima na svetu ali je sedamdesetih godina nastupila recesija koja je dodatno pogoršana stanjem na tržištu nafte i ulaskom Velike Britanije u [[Evropska ekonomska zajednica|EEZ]]. Tokom osamdesetih godina izvršene su brojne ekonomske reforme poznate pod nazivom ''Rogernomics'' po Rodžeru Daglasu, ministru finansija, kada je ukinuta politika [[protekcionizam|protekcionizma]] i uvedena [[slobodna trgovina]]. Tržišta za poljoprivredne proizvode sa Novog Zelanda su umnogome promenjena nakon sedamdesetih, pa je nekada najpopularniji izvozni proizvod vuna, zamenjena mlečnim i mesnim proizvodima a u skorije vreme i vinom.
[[Nizozemska|Nizozemski]] istraživač [[Abel Tasman]] otkrio je Novi Zeland [[1642]]. godine. Tek poslije 127 godina, točnije [[1769]]., [[James Cook]] je, stigavši do Novog Zelanda na svom prvom putovanju, napravio mapu oba otoka i vratio se u Veliku Britaniju s izvješćima o stanovnicima i o bogatstvima Novog Zelanda. Prve europske baze na Novom Zelandu bili su ogranci kitolovnih kompanija. Od 1839. do 1841. godine Novi Zeland bio je dio [[Australija|australske]] kolonije Novi Južni Wales. [[1840]]. godine Maori su ustupili suverenitet Novog Zelanda [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Britancima]] u zamjenu za zaštitu njihove zemlje od Francuske koja ih je željela kolonizirati. Povremene borbe između plemena Maora i doseljenika oko prava na zemlju i trgovinu trajale su gotovo 20 godina, sve do 1860. kada su britanske snage uspjele suzbiti sav otpor Maora kolonijalnoj administraciji. [[Zlato]] je otkriveno sredinom 19. stoljeća na Južnom otoku i privuklo velik broj europskih doseljenika.
 
Većina [[Novozelanđani|Novozelanđana]] je evropskog porekla. Najveća manjinska grupa su domoroci Maori, a osim njih brojni su doseljenici iz Azije i drugih država Polinezije. Engleski je najdominantiji jezik, dok maorski i novozelandski znakovni jezik imaju status zvaničnog jezika. [[Kultura Novog Zelanda|Kulturu Novog Zelanda]] uglavnom čine elementi maorske i kulture ranih britanskih doseljenika. U ranom periodu evropskog doseljavanja slikarsku umetnost su uglavnom činili pejzaži i u manjoj meri portreti Maora. U skorije vreme su popularizovane klasične maorske umetnosti poput duboreza, pletenja i tetovaža. Mnogi umetnici danas kombinuju elemente maorskih i zapadnih tehnika u stvaranju jedinstvenih formi. Kultura Novog Zelanda je dodatno proširena globalizacijom i povećanom imigracijom sa ostrva u Pacifiku i iz Azije. Ranzolik pejzaž Novog Zelanda pruža mnoge mogućnosti za spoljne aktivnosti i korišćen je kao pozadina niza visokobudžetnih filmova.
Novi Zeland je prva parlamentarna demokracija koja je omogućila glasovanje ženama i to [[1893]]. godine. Punu neovisnost dobio je Westminsterskim statutom koji je donesen [[1931]]., a službeno prihvaćen [[1947]].
 
Novi Zeland se sastoji od 11 regiona, 67 teritorijalnih uprava u svrhu lokalne samouprave ali uz manje ovlašćenja od nekadašnjih provincija. Na nacionalnom nivou vlast vrši kabinet ministara, predvođen [[Premijer Novog Zelanda|premijerom]]. [[Šef države]] je kraljica [[Elizabeta II]] koju predstavlja [[Generalni guverner Novog Zelanda|generalni guverner]]. [[Kraljevstvo Novi Zeland]] čine još i [[Tokelau]] (zavisna teritorija), [[Kukova ostrva]] i [[Nijue]] (samoupravne teritorije u slobodnoj asocijaciji) i [[Rosova teritorija]] (teritorijalna pretenzija Novog Zelanda na Antarktik). Novi Zeland je članica međunarodnih organizacija [[Ujedinjene Nacije|OUN]], [[Azijsko-tihookeanska ekonomska saradnja|APEK]], [[Komonvelt]], [[Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj|OESR]], [[Forum pacifičkih ostrva|FPO]] i [[Svetska trgovinska organizacija|STO]].
== Zemljopis ==
== Gospodarstvo ==
[[BDP]] je u 2004. bio 23.200 [[američki dolar|USD]] po stanovniku, mjereno po PPP-u.
 
== Etimologija ==
uglavnom su to ljudi koji su se doselili iz evrope dok 10% cine starosedeoci
[[Datoteka:Detail of 1657 map Polus Antarcticus by Jan Janssonius, showing Nova Zeelandia.png|thumb|left|250px|Detalj holandske mape iz 1657. koji prikazuje zapadnu obalu Novog Zelanda pod imenom ''Nova Zeelandia'']]
[[Maori]] danas Novi Zeland nazivaju Aotearoa (što se prevodi kao „zemlja dugog belog oblaka“),{{sfn|King|2003|p=41}} a ovaj naziv je u upotrebi i u [[Novozelandska varijanta engleskog jezika|novozelandskoj varijanti]] [[Engleski jezik|engleskog jezika]]. Ovaj naziv potiče od jednog naziva za [[Severno ostrvo]] na [[maorski jezik|maorskom]]. Nepoznato je da li su Maori imali naziv za teritoriju cele države pre dolaska Evropljana.{{sfn|Hay|Maclagan|Gordon|2008|p = 72}} [[Abel Tasman]] je [[1642]]. primetio obalu Novog Zelanda i ovu zemlju nazvao ''Staten Landt'', uveren da je u pitanju deo istoimenog južnog dela [[Južna Amerika|Južne Amerike]].<ref>{{cite web|first=John|last=Wilson|title=European discovery of New Zealand – Tasman's achievement|publisher=[[Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand]]|date=mart 2009|url=http://www.teara.govt.nz/en/european-discovery-of-new-zealand/3|accessdate=24. 1. 2011.}}</ref> [[Holandija|Holandski]] kartografi su promenili ime ove zemlje u ''Nova Zeelandia'' [[1645]]. godine, po provinciji [[Zeland]].<ref name="StatenLandt">{{cite web| url=http://www.teara.govt.nz/en/european-discovery-of-new-zealand/3 |title=Tasman’s achievement |publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand |date=septembar 2007 |accessdate=16. 2. 2008. |last=Wilson |first=John}}</ref><ref>{{cite book|last=Mackay|first=Duncan|year=1986|chapter=The Search For The Southern Land|editor-last=Fraser|editor-first= B|title=The New Zealand Book Of Events|location=Auckland|publisher=[[Methuen Publishing|Reed Methuen]]|pages=52–54}}</ref> Britanski istraživač [[Džejms Kuk]] koji ga je prvi oplovio, je prilagodio ovaj naziv engleskom jeziku i nazvao ga ''New Zealand'', što je ime koje se i danas koristi.
 
Maori su imali više naziva za ova dva ostrva, uključujući ''Te Ika-a-Māui'' (riba Mauija) za Severno i ''Te Wai Pounamu'' (voda zelenog kamena) i ''Te Waka o Aoraki'' (kanu Aorakija) za Južno ostrvo.{{sfn|Mein Smith|2005|p=6}} Na prvobitnim evropskim mapama Južnim ostrvom je nazivano malo ostrvo [[Stjuart ostrvo|Stjuart]] a sadašnje Južno ostrvo je nazivano Srednjim ostrvom.<ref>{{cite book|first=Thomas|last=Brunner|authorlink=Thomas Brunner|url=http://www.nzetc.org/tm/scholarly/BruJour-fig-BruJour_P001a.html |title=The Great Journey: an expedition to explore the interior of the Middle Island, New Zealand, 1846-8|publisher=[[Royal Geographic Society]]|year=1851}}</ref> Sadašnja podela potiče iz [[1830]]. godine a od [[1907]]. je standardna.<ref name="NZ name">{{cite web|first=Malcolm|last=McKinnon|authorlink=Malcolm McKinnon|title=Place names – Naming the country and the main islands|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=novembar 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/place-names/1|accessdate=24. 1. 2011.}}</ref> Geografski savet Novog Zelanda je [[2009]]. godine otkrio da imena ostrva nikada nisu ozvaničena i trenutno postoje planovi da se to uradi.<ref>{{cite news|title=Confusion over NZ islands' names|newspaper=BBC News |date=22. 4. 2009.|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8011846.stm}}</ref> Istovremeno se razmatraju budući zvanični nazivi na maorskom,<ref name="Eriksen 2009">{{cite news|title=Name quest unveils historic titles|first=Alanah|last=May Eriksen|date=25. 4. 2009.|newspaper=[[The New Zealand Herald]]|url=http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10568595}}</ref> i najverovatnije je da će to biti ''Te Ika-a-Māui'' i ''Te Wai Pounamu''.<ref>{{cite news|first=Isaac|last=Davison|url=http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10567873|title=North and South Islands officially nameless|newspaper=The New Zealand Herald|date=22. 4. 2009.}}</ref>
== Gradovi ==
 
[[Popis gradova na Novom Zelandu]]
== Geografija ==
{{glavni|Geografija Novog Zelanda}}
=== Reljef ===
[[Datoteka:New Zealand 23 October 2002.jpg|thumb|200px|Novi Zeland iz satelita.]]
Novi Zeland čine dva glavna i veći broj manjih ostrva, koja se nalaze blizu centra takozvane [[Vodena hemisfera|Vodene hemisfere]] (nasuprot [[Kopnena hemisfera|Kopnene]] čiji je centar u Francuskoj). Severno i Južno ostrvo razdvaja [[Kukov prolaz]], širok 22 kilometra na najužoj tački.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=The Sea Floor|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/cook-strait/1|accessdate=13. 1. 2011.|date=April 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Osim ova dva ostrva, pet najvećih naseljenih ostrva su Ostrvo Stjuart, [[Četem ostrvo]], Ostrvo Veliki greben (u zalivu Hauraki), Ostrvo Durvil (u Marlboro moreuzu) i Ostrvo Vajheke (22 km od Oklanda).<ref name="ACC Hauraki">{{cite web |url=http://www.aucklandcity.govt.nz/auckland/introduction/hauraki/default.aspx|title=Hauraki Gulf islands|publisher=[[Auckland City Council]]|accessdate=13. 1. 2011.}}</ref><ref>{{cite web|last=Hindmarsh|year=2006|url=http://www.historic.org.nz/en/Publications/HeritageNZMagazine/HeritageNz2006/HNZ06-DiscoveringDUrville.aspx|title=Discovering D'Urville|publisher=Heritage New Zealand|accessdate=13. 1. 2011.|unused_data=first}}</ref><ref name="Akld coastguard distances">{{cite web |url=http://www.auckland-coastguard.org.nz/Information/Distance+Tables.html |title=Distance tables |publisher=Auckland Coastguard |accessdate=2. 3. 2011.}}</ref>
 
Novi Zeland je dugačak (preko 1600 kilometara duž severo-severoistočne ose) i uzak (na najširem delu 400 kilometara između obala)<ref>{{cite book|title=Heinemann New Zealand atlas|publisher=[[Heinemann (publisher)|Heinemann Publishers]]|first=D. W.|last=McKenzie|year=1987|isbn=079000187X}}</ref> sa približno 15.134 kilometara obale i ukupnom površinom od 268.021 kilometara.<ref>{{cite web|url=http://www2.stats.govt.nz/domino/external/PASFull/pasfull.nsf/84bf91b1a7b5d7204c256809000460a4/4c2567ef00247c6acc25697a00043f15?OpenDocument|title=Geography|publisher=[[Statistics New Zealand]]|accessdate=21. 12. 2009.|year=1999}}</ref> Zbog udaljenih ostrva i duge obale, država je bogata morskim resursima. Ekskluzivna ekonomska zona je jedna od najvećih na svetu i više od 15 puta je veća od površine samog Novog Zelanda.<ref name="mfe">{{cite book| title = Offshore Options: Managing Environmental Effects in New Zealand's Exclusive Economic Zone| publisher=[[Ministry for the Environment (New Zealand)|Ministry for the Environment]]| year = 2005| location = Velington | url = http://www.mfe.govt.nz/publications/oceans/offshore-options-jun05/offshore-options-jun05.pdf| isbn = 0-478-25916-6|format=PDF}}</ref>
 
[[Datoteka:Mt Taranaki.JPG|left|thumb|250px|Vulkan Maunt Taranaki na Severnom ostrvu]]
 
Južno ostrvo je najveća [[kopno|kopnena masa]] Novog Zelanda, i podeljena je uzdužno [[Južni Alpi|Južnim Alpima]].<ref>{{cite book|title=The rise and fall of the Southern Alps|first=Glen|last= Coates|publisher=Canterbury University Press|year=2002|page=15|isbn=0908812930}}</ref> Na njima se nalazi više od 18 vrhova visine preko 3.000 metara, od kojih je najviši [[Maunt Kuk]] sa 3.754 metra što je i najviši vrh na celom Novom Zelandu. U podnožju Južnih Alpa nalazi se oblast [[Fjordlend]] sa dubokim [[fjord]]ovima, od kojih je najpoznatiji [[Milford Saund]].<ref>{{cite web|first=David|last=Grant|title=Southland places – Fiordland’s coast|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/southland-places/10|accessdate=14. 1. 2011.}}</ref> Severno ostrvo ima manje planinskih venaca ali ima veliki broj [[vulkan]] a. Najaktivnija je vulkanska zona Taupo oko koje je formirana vulkanska [[visija]] koju obeležava najviši vrh Severnog ostrva, [[Ruapehu|Maunt Ruapehu]] (2,797 metara). Na ovoj visiji nalazi se i najveće jezero na Novom Zelandu, [[Taupo (jezero)|Taupo]]<ref>{{cite web|url=http://www.teara.govt.nz/en/natural-environment/1|first=Carl|last=Walrond|title=Natural environment – Geography and geology|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|accessdate=14. 1. 2010.}}</ref> koje se nalazi u [[Kaldera|kalderi]] jednog od najvećih [[supervulkan|supervulkana]].<ref>{{cite web |url=http://www.geonet.org.nz/volcano/activity/taupo/about.html |title=Taupo |publisher=[[GNS Science]] |accessdate=2. 4. 2011.}}</ref>
 
Raznovrsnost topografije, a verovatno i pojavu kao kopna, Novi Zeland duguje [[Tektonika ploča|tektonskom pomeranju]] [[Tihookeanska ploča|tihookeanske]] i [[Indo-australijska ploča|indo-australijske]] ploče.<ref name = "Keith 2009">{{cite web|first1=Keith|last1=Lewis|first2=Scott|last2=Nodder|first3=Lionel|last3=Carter|title=Sea floor geology – Active plate boundaries|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/sea-floor-geology/2|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref> Novi Zeland je deo [[Zelandija|Zelandije]], mikrokontinenta veličine polovine Australije, koji je postepeno potapan nakon odvajanja od [[Gondvana|Gondvane]]. Pre 25 miliona godina započela je [[orogeneza]] „Kajokura“. Dokaz ovoga danas je vidljiv na Južnim Alpima koji su nastali u sklopu [[Kontinentalna kolizija|kontinentalne kolizije]] duž Alpskog [[rased]]a. U drugim delovima granica ploča je obeležena [[subdukcija|subdukcijom]] jedne ploče ispod druge što je proizvelo Pujsegurov rov na jugu, Hikurangi rov na istoku i Kermadekov i Tonga rov na severu.<ref>{{cite journal|doi=10.1023/A:1026514914220|journal=Marine Geophysical Researches|volume=21|issue=5|pages=489–512|year=2000|title=Bathymetry of the Tonga Trench and Forearc: A Map Series|first1=Dawn|last1=Wright|first2=Sherman|last2=Bloomer|first3=Christopher|last3=MacLeod|first4= Brian|last4=Taylor|first5=Andrew|last5=Goodliffe}}</ref><ref name = "Keith 2009"/>
 
=== Klima ===
 
Novi Zeland ima blagu i umerenu [[morska klima|morsku klimu]] sa srednjim godišnjim temperaturama od 10 °C na jugu do 16 °C na severu.<ref>{{cite web|first1=Brett|last1=Mullan|first2=Andrew|last2=Tait|first3=Craig|last3=Thompson|title=Climate – New Zealand’s climate|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=March 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/climate/1|accessdate = 15. 1. 2011.}}</ref> Istorijski maksimum je zabeležen u mestu Rangiora i iznosio je 42,4 °C a istorijski minimum je zabeležen u mestu Renfarli i iznosio je −25.6 °C.<ref name="niwa">{{cite web| url=http://www.niwa.co.nz/education-and-training/schools/resources/climate/extreme |title=Summary of New Zealand climate extremes |publisher=[[National Institute of Water and Atmospheric Research]] |year=2004 |accessdate=30. 4. 2010.}}</ref> Klima se razlikuje između regiona, pa je tako na zapadnoj obali Južnog ostrva zastupljena izuzetno vlažna klima, u centralnim delovima vlada [[semiaridna klima]] a na samom severu [[suptropska klima]].<ref>{{cite web|first=Carl|last=Walrond|title=Natural environment – Climate|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009.|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/natural-environment/3|accessdate=15. 1. 2011.}}</ref> Od sedam najvećih gradova, [[Krajstčerč]] je najsuvlji sa oko 640 mm padavina godišnje, a sa oko duplo više najvlažniji je [[Okland]].<ref>{{cite web|url=http://web.archive.org/web/20110503221956/http://www.niwa.co.nz/__data/assets/file/0006/44268/rain.xls|title=Mean monthly rainfall|publisher=National Institute of Water and Atmospheric Research|format=XLS|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref> Okland, Velington i Krajstčerč imaju preko 2.000 sunčanih sati godišnje. Južni i jugozapadni delovi Južnog ostrva imaju hladniju i oblačniju klimu sa oko 1.400 do 1.600 sunčanih sati; severni i severoistočni delovi Južnog ostrva su najosunčaniji delovi i imaju u proseku 2.400 do 2.500 sunčanih sati.<ref>{{cite web|url=http://web.archive.org/web/20110610201128/http://www.niwascience.co.nz/__data/assets/file/0006/44655/sunshine.xls|title=Mean monthly sunshine hours|publisher=National Institute of Water and Atmospheric Research|format=XLS|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref>
 
=== Biodiverzitet ===
{{glavni|Flora Novog Zelanda|Fauna Novog Zelanda}}
[[Datoteka:Kiwifugl.jpg|thumb|left|180px|[[Kiviji|Kivi]] je nacionalna ptica]]
Geografska izolacija Novog Zelanda od preko 80 miliona godina i ostrvska [[biogeografija]] je odgovorna za endemičnost vrsta [[flora Novog Zelanda|flore]] i [[fauna Novog Zelanda|faune]] Novog Zelanda. Oni su nastali ili evolucijom živog sveta Gondvane ili preko vrsta koje su uspele da dođu do udaljenih obala Novog Zelanda preko vazduha ili mora.<ref>{{Cite book | last=Lindsey | first=Terence | last2=Morris | first2=Rod | title=Collins Field Guide to New Zealand Wildlife | publisher=[[HarperCollins]] (New Zealand) Limited | year=2000|page=14|isbn=9781869503000}}</ref> Od svih vaskularnih biljaka, 82% su endemske vrste i čini ih 1.944 vrste u 65 [[Rod (biologija)|rodova]] i u jednoj [[Familija (biologija)|familiji]].<ref name="FAQ">{{cite web|date=May 2010|url=http://www.nzpcn.org.nz/page.asp?help_faqs_NZ_plants|title=Frequently asked questions about New Zealand plants|publisher=[[New Zealand Plant Conservation Network]]|accessdate=15. 1. 2011.}}</ref><ref name="NZPCN 2006">{{cite book|publisher=New Zealand Plant Conservation Network|year=2006|title=New Zealand indigenous vascular plant checklist|isbn=0-473-11306-6|first1=Peter|last1=de Lange|first2=John|last2=Sawyer|first3=Jeremy |last=Rolfe}}</ref> Velike površine ostrva su pod šumama [[podokarp]]a i [[južna bukva|južne bukve]]. [[Podokarp]] je vrsta zimzelenog drveta – [[golosemenice]] i formira šume uglavnom u severnim delovima Novog Zelanda. Na krajnjem severu Severnog ostrva u ovim šumama raste [[kauri]] – džinovsko drvo koje naraste do 50 m u visinu. Šume južne bukve su zastupljene u južnijim predelima ostrva.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first =Alexander|editor-last=McLintock | encyclopedia =from An Encyclopaedia of New Zealand | title = Mixed Broadleaf Podocarp and Kauri Forest | url = http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/forests-indigenous/4| accessdate =15. januar 2011 | date = april 2010|origyear= 1966 | publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Za Severno ostrvo su karakteristična papratišta i šikare. U njima raste veći broj paprati (srebrnaste, drvene itd) i raznog žbunastog rastinja. Na Južnom ostrvu su velike planinske površine pod pašnjacima i niskim žbunovima.<ref>{{cite web|first=Alan|last=Mark|title=Grasslands – Tussock grasslands|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/grasslands/1|accessdate=17. 1. 2010.}}</ref>
 
[[Datoteka:Silver-fern.jpg|thumb|200px|Srebrna paprat je nacionalna biljka]]
[[Datoteka:Yellow-eyed Penguins Auckland Islands.jpg|thumb|180px|left|[[Žutooki pingvin]] naseljava jug Novog Zelanda]]
 
[[Datoteka:PohutukawaCornwallis.jpg|thumb|200px|Pohutukava je endemska vrsta]]
 
Pre dolaska ljudi oko 80% površine Novog Zelanda je bilo pokriveno šumom, praktično cela teritorija osim planinskih vrhova, močvara, neplodnog zemljišta i vulkanskih područja.<ref>{{cite web|title=Commentary on Forest Policy in the Asia-Pacific Region (A Review for Indonesia, Malaysia, New Zealand, Papua New Guinea, Philippines, Thailand and Western Samoa)|
year=1997|publisher=Forestry Department|url=http://www.fao.org/docrep/w7730e/w7730e09.htm#new%20zealand|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref> Nakon dolaska ljudi dolazi do masovne deforestacije, posebno od požara nastalih nakon polinežanskog naseljavanja.<ref>{{cite journal |author=McGlone, M.S. |year=1989 |url=http://nzes.org.nz/nzje/free_issues/NZJEcol12_s_115.pdf |title=The Polynesian settlement of New Zealand in relation to environmental and biotic changes |journal=New Zealand Journal of Ecology |volume=12(S) |pages=115–129}}</ref> Ostatak šuma je posečen od strane Evropljana zarad stvaranja njiva, tako da danas površina pokrivena šumom iznosi 23%.<ref>Taylor, R. and Smith, I. (1997). [http://www.mfe.govt.nz/publications/ser/ser1997/index.html The state of New Zealand’s environment 1997]. Ministry for the Environment, Wellington.</ref>
 
Šumama su dominirale ptice a u nedostatku sisara, neke od vrsta poput [[Kiviji|kivija]], [[kakapo]]a i [[takahe]]a su evoluirale u neletačice.<ref>{{cite web|url=http://www.terranature.org/flightlessbirds.htm|title=New Zealand ecology: Flightless birds|publisher=TerraNature|accessdate=17. 1. 2011.}}</ref> Dolaskom ljudi dolazi i do pojave [[pacovi|pacova]], tvorova, raznih drugih glodara i sisara što je dovelo do [[Izumiranje|izumiranja]] brojnih vrsta, uključujući i velike ptice kao što su [[moa]] i [[hastov orao]].<ref name = "extinction">{{cite web|first=Richard|last=Holdaway|title=Extinctions – New Zealand extinctions since human arrival|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=March 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/extinctions/4|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref><ref>{{cite news|date=januar 2005|title=Huge eagles 'dominated NZ skies'|first=Alex|last= Kirby|publisher=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4138147.stm}}</ref>
 
Druge endemske vrste čine reptili ([[tuatare]], [[skinkovi]] i [[gekoni]]),<ref>{{cite web|url=http://www.doc.govt.nz/conservation/native-animals/reptiles-and-frogs/tuatara/|publisher=Department of Conservation|title=Tuatara: New Zealand reptiles|accessdate=17. 1. 2011.}}</ref> [[žabe]] (uključujući 4 vrste najstarijih i najprimitivnijih žaba na svetu, roda ''Leiopelma'' a to su [[Hamiltonova žaba|hamiltonova]], [[Arčijeva žaba|arčijeva]], [[Hohšteterova žaba|hohšteterova]] i [[maudska žaba]]), pauci ([[katipo]]), insekti ([[veta]]) i puževi.<ref>{{cite web|first=Paddy|last=Ryan|title=Snails and slugs – Flax snails, giant snails and veined slugs|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/snails-and-slugs/2|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref> Određene vrste poput ptica [[carići|carića]] i gmizavaca tuatara su toliko jedinstvene da se smatraju za žive fosile. Jedini dokaz o postojanju sisara na Novom Zelandu su tri vrste slepih miševa (jedna izumrla a jedna od dve preostale je [[Chalinolobus tuberculatus]]) i fosil malog sisara veličine miša koji je pronađen 2006. i procenjen na 16 miliona godina starosti.<ref>{{cite web|url=http://www.science.unsw.edu.au/news/2006/nzmammal.html |title=Tiny Bones Rewrite Textbooks, first New Zealand land mammal fossil |publisher=University of New South Wales |date = 31. 5. 2007.|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070531085218/http://www.science.unsw.edu.au/news/2006/nzmammal.html|archivedate = 31. 5. 2007.}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Worthy |first1= Trevor H. |last2=Tennyson |first2= Alan J. D. |last3=Archer |first3= Michael |last4=Musser |first4= Anne M. |last5=Hand |first5= Suzanne J. |last6=Jones |first6= Craig |last7=Douglas |first7= Barry J. |last8=McNamara |first8= James A. |last9=Beck |first9= Robin M. D. |title=Miocene mammal reveals a Mesozoic ghost lineage on insular New Zealand, southwest Pacific |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]] |volume=103 |issue=51 |pages=19419–23 |year=2006 |doi=10.1073/pnas.0605684103}}</ref> Morski sisari su brojni, polovina vrsta kitova, delfina i pliskavaca kao i foka živi u vodama Novog Zelanda.<ref>{{cite web|url=http://www.doc.govt.nz/conservation/native-animals/marine-mammals/|publisher=Department of Conservation|title=Marine Mammals|accessdate=17. 1. 2011.}}</ref> Takođe uz obalu se može videti veliki broj morskih ptica, od čega je trećina endemskih vrsta.<ref>{{cite web |url=http://www.doc.govt.nz/conservation/native-animals/birds/sea-and-shore-birds/ |title=Sea & shore birds |publisher=New Zealand Department of Conservation |accessdate=7. 3. 2011.}}</ref> Na Novom Zelandu se nalazi najveći broj vrsta pingvina, uključujući endemske vrste [[Žutooki pingvin|žutookog pingvina]], [[Mali pingvin|malog pingvina]], [[Snerski pingvin|snerskog pingvina]] i [[Fjordlandski pingvin|fjordlandskog pingvina]], od svih država na svetu.<ref>{{cite web |url=http://www.doc.govt.nz/conservation/native-animals/birds/sea-and-shore-birds/penguins/penguins/ |title=Penguins |publisher=New Zealand Department of Conservation |accessdate=7. 3. 2011.}}</ref>
 
Od dolaska ljudi blizu polovine endemskih vrsta je izumrlo, uključujući 51 vrstu ptica (npr. [[huija]]), 3 vrste žaba, 3 vrste rečnih riba, 4 vrste biljaka i 1 vrstu slepog miša.<ref name = "extinction"/> Preostale vrste su ugrožene i njihovo stanište je značajno smanjeno.<ref name = "extinction"/> Ipak na Novom Zelandu su nastale neke od uspešnijih metoda očuvanja ugroženih vrsta poput zaštićenih ostrva, borbe protiv štetočina, premeštanja živog sveta, udomljavanja kao i ekološke obnove ostrva i drugih odabranih oblasti.<ref>{{cite book|title=Handbook of ecological restoration: Principles of Restoration|chapter=Reptiles and Amphibians|first=Carl|last=Jones|page=362|editor1-first=Martin|editor2-last= Davy|editor2-first= Anthony|publisher=Cambridge University Press|year=2002|isbn=0521791286|volume=2}}</ref><ref>{{cite journal|title=Island restoration: Exploring the past, anticipating the future|first=Mark|last=Rauzon|journal=Marine Ornithology|volume=35|pages=97–107|year=2008|url=http://marineornithology.org/PDF/35_2/35_2_97-107.pdf}}</ref><ref>{{cite book|last=Diamond|first=Jared|year=1990|title=New Zealand as an archipelago: An international perspective|pages=3–8|editor1-first=D|editor1-last=Towns|editor2-first=C|editor2-last=Daugherty|editor3-first=I|editor3-last=Atkinson|url=http://192.206.154.93/upload/documents/science-and-technical/EcologicalRestorationNZIslands.pdf#page=8|publisher=Conservation Sciences Publication No. 2. Department of Conservation|location=Wellington}}</ref>
 
=== Nacionalni parkovi ===
[[Datoteka:Map of New Zealand National Park.svg|thumb|200px|Mapa nacionalnih parkova Novog Zelanda]]
 
Na Novom Zelandu postoji četrnaest [[nacionalni park|nacionalnih parkova]]:<ref>[http://www.doc.govt.nz/parks-and-recreation/national-parks/ New Zealand National Parks], Pristupljeno 15. 4. 2013.</ref>
{| class="wikitable collapsible collapsed"
!Nacionalni parkovi Novog Zelanda
|-
! Ime
! Osnovan
! Veličina (km²)
! class="unsortable" | Slika
|-
| Nacionalni park [[Te Urevera]]
| style="text-align:right" | 1954.
| style="text-align:right" | 2127
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Lake Waikaremoana sun set.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Tongariro]]
| style="text-align:right" | 1887.
| style="text-align:right" | 796
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Tongariro Mahuia River n.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Vanganui]]
| style="text-align:right" | 1986.
| style="text-align:right" | 742
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Whanganui River.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Egmont]]
| style="text-align:right" | 1900.
| style="text-align:right" | 335
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Mt Taranaki.JPG|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Kahurangi]]
| style="text-align:right" | 1996.
| style="text-align:right" | 4520
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:HeaphyRiver.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Abel Tasman]]
| style="text-align:right" | 1942.
| style="text-align:right" | 225
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:AbelTasmanNP.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Nelson Lejks]]
| style="text-align:right" | 1956.
| style="text-align:right" | 1018
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Lake Rotoroa.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Paparoa]]
| style="text-align:right" | 1987.
| style="text-align:right" | 306
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Pancake Rocks, Punakaiki.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Arturs Pas]]
| style="text-align:right" | 1929.
| style="text-align:right" | 1144
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:NZ arthurs pass SI.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Vestlend Tai Poutini]]
| style="text-align:right" | 1960.
| style="text-align:right" | 1175
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Franz Josef glacier.JPG|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Aoraki/Maunt Kuk]]
| style="text-align:right" | 1953.
| style="text-align:right" | 707
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Hooker Valley Pano MC.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Maunt Aspajaring]]
| style="text-align:right" | 1964.
| style="text-align:right" | 3555
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Matukituki valley.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Fjordland]]
| style="text-align:right" | 1952.
| style="text-align:right" | 12519
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:MilfordSound.jpg|200p]]
|-
| Nacionalni park [[Rakijura]]
| style="text-align:right" | 2002.
| style="text-align:right" | 1500
| align="center" style="padding:0" | [[Datoteka:Stewart Island Rakiura Track.jpg|200p]]
|}
 
== Istorija ==
{{Glavni članak|Istorija Novog Zelanda}}
 
Novi Zeland je jedno od poslednjih naseljenih kopna na Zemlji. [[Radiougljenično datiranje]], [[deforestacija]] i maorski [[mitohondrijski genom]]<ref>{{Cite journal
|last1=Murray-McIntosh |first1= Rosalind P. |last2=Scrimshaw |first2= Brian J. |last3=Hatfield |first3= Peter J. |last4=Penny |first4= David |title=Testing migration patterns and estimating founding population size in Polynesia by using human mtDNA sequences |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]] |volume=95 |issue=15 |pages=9047–52 |year=1998
|doi=10.1073/pnas.95.15.9047}}</ref> sugerišu da je Novi Zeland prvi put naseljen od strane istočnih [[Polinežani|Polinežana]] između [[1250]]. i [[1300]].{{sfn|Mein Smith|2005|p=6}}<ref name="PNAS2008">{{cite doi|10.1073/pnas.0801507105}}</ref> nakon serija dugih putovanja preko ostrva u južnom Pacifiku.<ref>{{cite doi|10.1126/science.1166083}}</ref> Tokom narednih vekova ti doseljenici su razvili zasebnu kulturu danas poznatu pod nazivom Maori. Stanovništvo je podeljeno na ''[[ivi]]'' (plemena) i ''[[hapu]]'' (podplemena), koja su imala raznolike odnose, od međusobne saradnje do sukoba. Grupa Maora je u jednom trenutku naselila [[Čatemska ostrva]] (koja su nazvali ''Rekohu'', danas ''Varekauri''), na samom jugu, gde su razvili sopstvenu kulturu koja se zove [[Moriori]].<ref>{{cite book|last=Clark|first=Ross|year=1994|chapter=Moriori and Māori: The Linguistic Evidence|editor-last=Sutton|editor-first=Douglas|title=The Origins of the First New Zealanders|location=Auckland|publisher=[[Auckland University Press]]|pages=123–135}}</ref><ref>{{cite web| url=http://www.teara.govt.nz/en/moriori/4 |title=The impact of new arrivals |publisher=Te Ara Encyclopedia of New Zealand |last=Davis |first=Denise |date=septembar 2007 |accessdate=30. 4. 2010.}}</ref> Populacija Moriori je bila desetkovana između [[1835]]. i [[1862]], uglavnom zbog maorske invazije i porobljavanja, uz bolesti koje su doneli Evropljani. Do [[1862]]. preživeo je svega 101 pripadnik ovog plemena a poslednji punokrvni Moriori je umro [[1933]]. Danas se oko 1.000 stanovnika Novog Zelanda izjašnjava kao Moriori.<ref>{{cite web|first1=Denise|last1=Davis|first2=Māui|last2=Solomon|title='Moriori – The impact of new arrivals'|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/moriori/4|accessdate=23. 3. 2011.}}</ref>
 
Prvi [[Evropljani]] koji su došli do Novog Zelanda bili su [[Holanđani]]n [[Abel Tasman]] i njegova posada koji su doplovili do Novog Zelanda [[1642]].{{sfn|Mein Smith|2005|p=23}} Susret sa domorodačkim stanovništvom je bio neprijateljski, četiri člana posade su ubijena a jedan Maor je pogođen iz topa.<ref>{{cite book|page=82|title=Two Worlds: First Meetings Between Maori and Europeans 1642–1772|authorlink=Anne Salmond|first=Anne|last=Salmond|publisher=[[Penguin Books]]|location=Auckland|isbn=0670832987}}</ref> Evropljani nisu ponovo dolazili na Novi Zeland sve do [[1769]]. kada je britanski istraživač [[Džejms Kuk]] oplovio i mapirao celu obalu.{{sfn|Mein Smith|2005|p=23}} Nakon Kuka, Novi Zeland su posećivali brojni brodovi koji su se bavili lovom na kitove i foke kao i trgovački brodovi. Trgovali su hranom, oruđem, oružjem i drugom robom u zamenu za drvo, hranu i vodu.{{sfn|King|2003|p=122}} Pojava krompira i [[musketa]] su značajno izmenili maorsku poljoprivredu i ratništvo. Krompiri su obezbedili dovoljnu količinu hrane, što je omogućilo duže i održivije vojne akcije.<ref>{{cite journal|last=Fitzpatrick|first=John|year=2004|title=Food, warfare and the impact of Atlantic capitalism in Aotearo/New Zealand|journal=Australasian Political Studies Association Conference: APSA 2004 Conference Papers|url=https://www.adelaide.edu.au/apsa/docs_papers/Others/Fitzpatrick.pdf}}</ref> Kao posledica nastupili su međuplemenski [[Musketni ratovi]], više od 600 bitaka između [[1801]]. i [[1840]]. u kojima je ubijeno 30-40.000 Maora.<ref>{{Cite book | first= Barry |last=Brailsford | title = Arrows of Plague | location= Wellington | year = 1972 | page = 35|publisher=Hick Smith and Sons|isbn=0456010602}}</ref> Od ranog 19. veka hrišćanski misionari su počeli da naseljavaju Novi Zeland i kao rezultat njihovog rada većina maorskog stanovništva je prihvatila hrišćanstvo.<ref>{{cite book | editor-last = Brock | editor-first = Peggy | title = Indigenous Peoples and Religious Change | publisher=Brill Academic Publishers |chapter=Broken Tongues and Foreign Hearts|last=Wagstrom|first=Thor| location = Boston | year = 2005 | isbn = 9789004138995 |pages=71 and 73}}</ref> Maorsko stanovništvo je tokom 19. veka spalo na oko 40 procenata broja pre kontakta sa Evropljanima, a glavni faktor su bile nove bolesti dok su sukobi sa Evropljanima bili veoma retki.<ref>{{cite book | title=May the people live: a history of Māori health development 1900–1920 | first=Raeburn |last=Lange | publisher=Auckland University Press | year=1999 | isbn=9781869402143 | page= 18}}</ref>
 
[[Datoteka:Treatyofwaitangi.jpg|thumb|left|190px|Fragment Vajtangi dogovora]]
 
Britanska vlada je [[1832]]. postavila [[Džejms Basbi|Džejmsa Basbija]] za namesnika na Novom Zelandu<ref name = "Busby"/> a [[1835]], nakon najave Francuske da želi da kolonizuje Novi Zeland, labava konfederacija pod nazivom [[Ujedinjena plemena Novog Zelanda]] je dala proglas o nezavisnosti i obratila se britanskom kralju [[Vilijam IV|Vilijamu IV]] sa molbom za zaštitu.<ref name = "Busby">{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Busby, James|first=James|last=Rutherford|url=http://www.teara.govt.nz/en/1966/busby-james/1|accessdate=7. 1. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Nemiri koji su usledili i prave nejasnoće o karakteru ove deklaracije o nezavisnosti su primorali britansko Ministarstvo kolonija da pošalje kapetana [[Vilijam Hobson|Vilijama Hobsona]] da uspostavi suverenitet britanske krune i da ispregovara dogovor sa Maorima.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Sir George Gipps|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/gipps-sir-george/1|accessdate=7. 1. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> U Zalivu ostrva je [[6. februar]]a [[1840]]. potpisan [[Ugovor iz Vajtangija]], jedan od najznačajnijih dokumenata iz istorije Novog Zelanda.<ref name = "Wilson2009">{{cite web|first=John|last=Wilson|title=Government and nation – The origins of nationhood|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/government-and-nation/1|accessdate=7. 1. 2011.}}</ref> Kao odgovor na pokušaj kolonijalnih kompanija da osnuju nezavisnu naseobinu u [[Velington]]u<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Settlement from 1840 to 1852|url=http://www.teara.govt.nz/en/1966/land-settlement/3|accessdate=7. 1. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> i pokušaja kolonizacije od strane Francuza u [[Akaroa|Akaroi]]<ref>{{cite encyclopedia|first=Bernard|last=Foster|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Akaroa, French Settlement At|url=http://www.teara.govt.nz/en/1966/akaroa-french-settlement-at/1|accessdate=7. 1. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Hobson je [[21. maja]] [[1840]]. proglasio britanski suverenitet na teritoriji celog Novog Zelanda.<ref>{{cite encyclopedia|first=K|last=Simpson|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Hobson, William – Biography|url=http://www.teara.govt.nz/en/biographies/1h29/1|accessdate=7. 1. 2011.|date=septembar 2010|encyclopedia=from the Dictionary of New Zealand Biography|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Nakon potpisivanja ugovora i proglašenja suvereniteta, broj imigranata, uglavnom iz [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Ujedinjenog Kraljevstva]] se povećava.<ref>{{cite web|first=Jock|last=Phillips|date=april 2010|title=British immigration and the New Zealand Company|url=http://www.teara.govt.nz/en/history-of-immigration/3|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|accessdate=7. 1. 2011.}}</ref>
 
[[Datoteka:Polynesian Migration.svg|desno|thumb|250px|[[Maori]] verovatno potiču od naroda koji su vršili seobu sa [[Tajvan]]a u [[Melanezija|Melaneziju]] a odatle istočno ka [[Društvena ostrva|Društvenim ostrvima]]. Nakon pauze od 70–265 godina, u novom talasu istraživanja otkrili su i naselili Novi Zeland.<ref>{{cite doi|10.1073/pnas.1015876108}}</ref>]]
 
Novi Zeland je u prvom periodu bio deo kolonije [[Novi Južni Vels]], ali ubrzo [[1841]]. godine postaje zasebna krunska kolonija.<ref>{{cite web|title=Crown colony era – the Governor-General|url=http://www.nzhistory.net.nz/politics/history-of-the-governor-general/crown-colony-era|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=mart 2009|accessdate=7. 1. 2011.}}</ref> Autonomiju dobija [[1852]]. godine a prvi saziv parlamenta je zasedao [[1854]]. godine.<ref name = "G and N">{{cite web|first=John |last=Wilson|title=Government and nation – The constitution|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/government-and-nation/3|accessdate=2. 2. 2011.}}</ref> Dobija punu autonomiju po praktično svim unutrašnjim pitanjima [[1856]]. godine.<ref name = "G and N"/> Postojalo je strahovanje da bi Južno ostrvo moglo da oformi zaebnu koloniju, pa je premijer [[Alfred Domet]] doneo odluku da preseli glavni grad iz [[Okland]]a (koji je bio glavni grad od [[1841]]. a pre toga svega godinu dana to je bio ''Rasel'', današnji ''Okijato'') na lokaciju u [[Kukov prolaz|Kukovom prolazu]].<ref>{{cite book|last=Temple|first=Philipx|year=1980|title=Wellington Yesterday|isbn=0-86868-012-5|publisher=John McIndoe|authorlink=Philip Temple}}</ref> Odabran je Velington zbog luke i centralne pozicije a prva sednica parlamenta u novom glavnom gradu bila je [[1865]]. godine. Kako je rastao broj imigranata dolazilo je do sukoba oko zemlje što je dovelo do [[Novozelandski ratovi|Novozelandskih ratova]] tokom 1860ih i 1870ih i konfiskacije maorskih poseda.<ref>{{cite web|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/new-zealands-19th-century-wars/introduction|title=New Zealand's 19th-century wars – overview|publisher=[[Ministry for Culture and Heritage]]|date=april 2009|accessdate=7. 1. 2011.}}</ref> Novi Zeland je postao prva zemlja koja je dala [[pravo glasa]] ženama<ref>{{cite web|first=John|last=Wilson.|title=History – Liberal to Labour|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/history/5|accessdate =2 februar 2011}}</ref> a [[1894]]. je donet jedan od prvih zakona o obaveznoj arbitraži između poslodavaca i sindikata.<ref>{{cite journal|doi=10.1111/1467-8543.00069|journal=British Journal of Industrial Relations|volume=35|issue=4|year=1997|pages=567–591|title=Strategy and Trade Union Effectiveness in a Neo-liberal Environment|first1=Peter|last1=Boxall|first2=Peter|last2=Haynes|url=http://www.gurn.info/en/topics/global-trade-union-strategies-union-renewal/organizational-innovation-and-change/industrial-relations-and-labour-regulations-affecting-unions2019-structure/strategy-and-trade-union-effectiveness-in-a-neo-liberal-environment|format=PDF}}</ref>
 
Novi Zeland se proglasio za [[dominion]] [[Britanska imperija|Britanske imperije]] [[1907]]. godine a punu nezavisnost u vidu [[krunske zemlje Komonvelta]] dobio je Vestminsterskim statutom koji je donet [[1931]], a službeno prihvaćen [[1947]]. godine.<ref name = "G and N"/> Novi Zeland je učestvovao u svetskim dešavanjima kao saveznik Britanske imperije tokom [[Prvi svetski rat|Prvog]] i [[Drugi svetski rat|Drugog]] svetskog rata<ref>{{cite web|url=http://www.nzhistory.net.nz/war-and-society|title=War and Society|publisher=Ministry for Culture and Heritage|accessdate=7. 1. 2011.}}</ref> a bio je pogođen i [[Velika kriza|Velikom krizom]]<ref>{{cite web|authorlink=Brian Easton|first=Brian|last=Easton|title=Economic history – Interwar years and the great depression|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=april 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/economic-history/7|accessdate=7. 1. 2011.}}</ref> Kriza je dovela do izbora prve laburističke vlade i uspostavljanja [[država blagostanja|države blagostanja]] i [[Protekcionizam|protekcionističke privrede]].<ref>{{cite web|first=Mark|last= Derby|title=Strikes and labour disputes – Wars, depression and first Labour government|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=maj 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/strikes-and-labour-disputes/6|accessdate=1. 2. 2011.}}</ref> Nakon Drugog svetskog rata Novi Zeland ulazi u period rastućeg ekonomskog uspeha<ref>{{cite web|first=Brian|last=Easton|title=Economic history – Great boom, 1935–1966|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=novembar 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/economic-history/9|accessdate=1. 2. 2011.}}</ref> a maorsko stanovništvo počinje da napušta sela i da se seli u gradove u potrazi za poslom.<ref>{{cite web|first=Basil|last=Keane|title=Te Māori i te ohanga – Māori in the economy – Urbanisation|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=novembar 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/te-maori-i-te-ohanga-maori-in-the-economy/6|accessdate=7. 1. 2011.}}</ref> Dolazi do razvoja maorskog protestnog pokreta koji kritikuje [[evrocentrizam]] i radi na većem priznanju maorske kulture i Ugovora iz Vajtangija.<ref>{{cite web|first=Te Ahukaramū|last=Royal|title=Māori – Urbanisation and renaissance|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|accessdate=1. 2. 2011.|url=http://www.teara.govt.nz/en/maori/5}}</ref> [[Vajtangi tribunal]] je uspostavljen [[1975]]. da bi se bavio kršenjem Ugovora a od [[1985]]. ima mandat da se bavi i istorijskim pritužbama.<ref name = "Wilson2009"/> Vlada je postigla dovor o naknadi za kršenjee Ugovora sa mnogim plemenima ali tokom 2000ih dolazi do nesporazuma oko vlasništva nad primorskom zonom u zoni plime i oseke i okeanskog dna u sklopu Novog Zelanda jer Maori zahtevaju da ovaj prostor od važnosti za ribarstvo pripada njima.
== Demografija ==
{{glavni|Demografija Novog Zelanda}}
 
Novi Zeland ima oko 4,4 miliona žitelja.<ref>{{cite web|url=http://www.stats.govt.nz/tools_and_services/tools/population_clock.aspx|publisher=Statistics New Zealand|title=Estimated resident population of New Zealand|accessdate=30. 1. 2011.}} The population clock updates every 10 minutes.</ref> Novi Zeland je većim delom urbana zemlja, sa 72 procenta stanovništva u jednoj od 16 gradskih zona, i 53 procenta u jednom od četiri najveća grada [[Okland]]u, [[Krajstčerč]]u, [[Velington]]u i [[Hamilton (Novi Zeland)|Hamilton]]u.<ref name="Urban">{{cite web| url=http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/access-data/tables/subnational-pop-estimates.aspx|title=Subnational population estimates at 30 jun 2009 |accessdate=30. 4. 2010. |publisher=Statistics New Zealand |date=30. 6. 2007.}}</ref> Gradovi Novog Zelanda su često visoko rangirani u istraživanjima o kvalitetu života. Okland se, po istraživanju konsultantske kuće Merser za 2010. godinu, nalazi na četvrtom mestu po kvalitetu života i standartu a Velington na dvanaestom mestu.<ref name="Mercer">{{cite web| url=http://www.mercer.com/referencecontent.htm?idContent=1128060 |title=Mercer 2010 Quality of Living survey highlights – Global |accessdate=30. 4. 2010. |publisher=Mercer |date=maj 2010}}</ref>
 
Očekivana životna dob na Novom Zelandu 2008. je bila 82,4 godine za žene i 78,4 za muškarce.<ref>{{cite web |url=http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/population/births/BirthsAndDeaths_HOTPDec09qtr/Commentary.aspx|title=Commentary |accessdate=27. 4. 2010. |work=Births and Deaths: decembar 2009 quarter |publisher=[[Statistics New Zealand]]}}</ref> Očekivana životna dob pri rođenju će po predviđanju biti povećana na 85 godina do [[2050]]. godine a mortalitet novorođenčadi će opasti.<ref name=UNtwspop>{{cite journal | url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf | title=World Population Prospects| version=2008 revision |format=PDF | publisher=United Nations |author=Department of Economic and Social Affairs Population Division |year=2009| accessdate=29. 8. 2009. | authorlink= United Nations Department of Economic and Social Affairs}}</ref> Očekuje se da [[2050]]. godine Novi Zeland dostigne 5,3 miliona stanovnika a da prosečna starost bude povećana sa 36 na 43 godine, i da procenat starijih od 60 godina bude povećan sa 18 na 29 procenata.<ref name=UNtwspop/>
 
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
! rowspan=13 | <big>[[Spisak gradova na Novom Zelandu]]</big>
<br /><br />[[Datoteka:Aucklandtownhallnight.jpg|border|135px|Okland]]<br />[[Okland]]<br />[[Datoteka:CubaSt.JPG|border|135px|Velington]]<br />[[Velington]]<br />[[Datoteka:Christchurch 178 Brill car.jpg|135px|Krajstčerč]]<br />[[Krajstčerč]]<br /><br />[[Datoteka:GardenPlaceHamilton.jpg|border|135px|Hamilton]]<br />[[Hamilton, Novi Zeland|Hamilton]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | #
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Grad
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Ime
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Region
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Stanovništvo
! rowspan=13 |
<br /><br /><br /><br />[[Datoteka:Napier and bay.jpg|border|135px|Nejpijer]]<br />[[Nejpijer]]<br />[[Datoteka:Mt Maunganui 2006.jpg|border|135px|Tauranga]]<br />[[Tauranga]]<br />[[Datoteka:Dunedin Panorama2.jpg|border|135px|Danidin]]<br />[[Danidin]]<br />[[Datoteka:PalmerstonNorthSquare1.jpg|border|135px|Palmerston Nort]]<br />[[Palmerston Nort]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Okland]]''' || ''Auckland''<br /><small>''Tāmaki Makaurau''</small> || Okland || 1.377.200
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Velington]]''' || ''Wellington'' || Velington || 393.400
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Krajstčerč]]''' || ''Christchurch''<br /><small>''Ōtautahi''</small> || Kanterberi || 380.900
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Hamilton, Novi Zeland|Hamilton]]''' || ''Hamilton''<br /><small>''Kirikiriroa''</small> || Vajkato || 206.400
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Nejpijer]]-[[Hejstings, Novi Zeland|Hejstings]]''' || ''Napier-Hastings''<br /><small>''Ahuriri-Heretaunga''</small> || Hoks Bej || 124.800
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Tauranga]]''' || ''Tauranga''<br /><small>''Tauranga-moana''</small> || Bej ov Plenti || 121.500
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[Danidin]]''' || ''Dunedin''<br /><small>''Ōtepoti''</small> || Otago || 117.700
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | '''[[Palmerston Nort]]''' || ''Palmerston North''<br /><small>''Te Papaioea''</small> || Manavutu-Vanganuj || 82.400
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | '''[[Nelson]]''' || '' Nelson''<br /><small>''Whakatū''</small> || Nelson || 60.800
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Rotorua]]''' || ''Rotorua''<br /><small>''Te Rotorua-nui-a-Kahumatamomoeu''</small> || Bej ov Plenti || 56.200
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | '''[[Nju Plimut]]''' || ''New Plymouth''<br /><small>''Ngāmotu''</small> || Taranaki || 52.500
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | '''[[Fangarej]]''' || ''Whangarei''<br /><small>''Whangārei-terenga-paraoa''</small> || Nortland || 52.200
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <small>(Procena 2010)</small><ref name="3218.0">{{cite web|url=http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/population/estimates_and_projections/subnational-pop-estimates-tables.aspx|title=Subnational population estimates|publisher=Statistics New Zealand |accessdate=2. 11. 2010.}}</ref>
|}
{{-}}
 
=== Etnička pripadnost i imigracija ===
 
[[Datoteka:New Zealand population over time - small.png|thumb|300px|left|Istorijat broja stanovnika Novog Zelanda (crno) i predviđeni rast (crveno)]]
 
Na popisu [[2006]]. godine, 67,6% stanovništva se izjasnilo kao Evropljani a 14,6% kao Maori.<ref>{{cite web |url=http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/culture-and-identity/ethnic-groups-in-new-zealand.aspx |title=Ethnic groups in New Zealand |accessdate=18. 1. 2011.|work=2006 Census QuickStats National highlights |publisher=[[Statistics New Zealand]]}}</ref> Druge važnije etničke grupe su Azijati (9,2%) i Pacifički narodi (6,9%) dok se 11,1% izjasnilo kao Novozelanđani a 1% je pripadalo nekoj drugoj etničkoj grupi.<ref name="Ethnicity 2006 Census">{{cite web |url=http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/national-highlights/cultural-diversity.aspx |title=Cultural diversity |accessdate=30. 4. 2010.|work=2006 Census QuickStats National highlights |publisher=[[Statistics New Zealand]]}}</ref><ref name="Māori 2006 Census">{{cite web |url=http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/maori/maori-ethnic-population-te-momo-iwi-maori.aspx|title=Māori Ethnic Population / Te Momo Iwi Māori |accessdate=30. 4. 2010. |work=QuickStats About Māori, Census 2006 |publisher=[[Statistics New Zealand]]}}</ref> Rezultati su dosta različiti u odnosu na raniji period, na popisu [[1961]]. 92% se izjasnilo kao Evropljani a 7% kao Maori, dok su azijske i pacifičke manjine činile preostalih 1%.<ref>{{cite news|url=http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10678220|title=Ethnic mix changing rapidly|newspaper=New Zealand Herald|date=oktobar 2010|first=Simon|last=Collins}}</ref> Iako je zvaničan termin za stanovnika Novog Zelanda „Novozelanđanin“ ({{jez-en|New Zealander}}) neformalno se koristi izraz „Kivi“, kako međunarodno, tako i od strane lokalaca.<ref>{{cite journal|journal=New Zealand Population Review|volume=30|issue=1&2|pages=5–22|year=2004|title=Seeking an Ethnic Identity: Is "New Zealander" a Valid Ethnic Category?|first=Paul|last=Callister|url=http://panz.rsnz.org/wp-content/uploads/2010/01/nzpr-vol-30-1and-2_callister.pdf}}</ref> Maorska reč ''Pākehā'' označava Novozelanđane evropskog porekla, mada ova reč nije prihvaćena od strane svih,<ref>{{Cite news| first = Tapu | last = Misa | url = http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10371473| title = Ethnic Census status tells the whole truth | newspaper=New Zealand Herald
|date = 8 mart 2006}}</ref><ref>{{cite web|title=Draft Report of a Review of the Official Ethnicity Statistical Standard: Proposals to Address the ‘New Zealander’ Response Issue|date=april 2009|format=PDF|url=http://web.archive.org/web/20101113182918/http://www.stats.govt.nz/~/media/Statistics/Methods%20and%20Services/Review%20ethnicity/draft-reportof-reviewo-official-ethnicity-standard.ashx|publisher=Statistics New Zealand|accessdate=18. 1. 2011.}}</ref> a neki Maori je koriste za sve nepolinežane na Novom Zelandu.<ref name="Pakeha">{{cite web| url=http://maorinews.com/writings/papers/other/pakeha.htm |title='Pakeha', Its Origin and Meaning |last=Ranford |first=Jodie |accessdate=20. 2. 2008. |publisher=Māori News}}</ref>
 
Maori su bili prvi ljudi na Novom Zelandu, a za njima su usledili prvi evropski doseljenici. Nakon perioda kolonizacije imigranti su bili uglavnom iz Britanije, Irske i Australije, zbog restriktivne politike slične politici Bele Australije.<ref>{{cite book|title=Trends in international migration: continuous reporting system on migration|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]]|year=2000|pages= 276–278|author=Socidad Peruana de Medicina Intensiva (SOPEMI)}}</ref> Osim njih postojao je značajan broj imigranata Holanđana, Dalmatinaca<ref name="Dalmatians">{{cite web| url=http://www.teara.govt.nz/en/dalmatians |publisher=[[Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand]] |title=Dalmatians |date=21. 9. 2007. |accessdate=30. 4. 2010. |last=Walrond |first=Carl}}</ref> (koje su lokalni Maori nazivali Tarara zbog brzog govora<ref>[http://www.jutarnji.hr/upoznajte-maore-koji-se-prezivaju-na--ic/285304/ Upoznajte Maore koji se prezivaju na -ić], Pristupljeno 15. 4. 2013.</ref><ref>[http://books.google.rs/books/about/Tarara.html?id=DrCfAAAAMAAJ&redir_esc=y Tarara: Croats and Maori in New Zealand : memory, belonging, identity], Pristupljeno 15. 4. 2013.</ref>), Italijana i Nemaca kao i drugih evropskih imigranata koji su dolazili iz drugih kolonija u Australiji, Severnoj i Južnoj Americi i Južnoj Africi.<ref name = "Peoples">{{cite web| url=http://www.teara.govt.nz/en/new-zealand-peoples |title=New Zealand Peoples |publisher=[[Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand]] |accessdate=30. 4. 2010.}}</ref> Nakon [[Velika kriza|Velike krize]] promenjena je imigraciona politika što je dovelo do promene etničkog sastava. U periodu [[2009]]. – [[2010]]. određeno je da se izda 45–50.000 trajnih boravišnih dozvola, što je nešto više od jednog novog imigranta na svakih 100 stanovnika.<ref name="Recent immigration">{{cite web |title=International Migration Outlook – New Zealand 2009/10 |url=http://www.dol.govt.nz/publications/research/sopemi/2009-2010/imo-2009-2010.pdf |year=2010 |accessdate=16. 4. 2011. |issn=1179-5085 |page=2 |publisher=New Zealand Department of Labour}}</ref> Ukupno je 23% stanovnika Novog Zelanda rođena u drugoj državi i većina njih živi u regionu Oklanda.<ref>{{cite web|title=QuickStats About Culture and Identity: Birthplace and people born overseas|publisher=Statistics New Zealand|url=http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/culture-and-identity/birthplace-and-people-born-overseas.aspx|date=mart 2006|accessdate=19. 1. 2011.}}</ref> Većina je došla iz Ujedinjenog Kraljevstva i Irske (29%) ubrzano se povećava broj imigranata iz Istočne Azije, ponajviše iz Kine ali i iz Koreje, Tajvana, Japana i Hong Konga.<ref name="Birthplace 2006 Census">For the percentages: {{cite web |url=http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/culture-and-identity/birthplace-and-people-born-overseas.aspx|title=QuickStats About Culture and Identity – Birthplace and people born overseas |accessdate=30. 4. 2010.|work=2006 Census |publisher=[[Statistics New Zealand]]}}<br />For further detail within East Asia: {{cite web |url=http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/access-data/TableBuilder/2006-census-pop-dwellings-tables/culture-and-identity/birthplace.aspx|title=Culture and identity – Birthplace|accessdate=30. 4. 2010.|work=2006 Census Population and dwellings tables |publisher=[[Statistics New Zealand]]}}</ref> Broj stranih studenata je tako povećan nakon 1990ih i u [[2002]]. godini 20.000 njih je studiralo na visokoškolskim ustanovama Novog Zelanda.<ref>{{cite journal|journal=International Education Journal|volume=5|issue=4|year=2004|title=International Students in New Zealand: Needs and Responses|first1=Andrew|last1= Butcher |first2=Terry |last2=McGrath|url=http://ehlt.flinders.edu.au/education/iej/articles/v5n4/butcher/paper.pdf}}</ref>
 
=== Jezik ===
Engleski je dominantan jezik, i njime se služi 98% stanovništva.<ref name="SpokenLanguage"/> Novozelandska varijanta engleskog je najsličnija australijskoj varijanti engleskog jezika i strancima je teško da razlikuju ova dva akcenta.{{sfn|Hay|Maclagan|Gordon|2008|p=14}} Najprepoznatljivija odlika novozelandskog engleskog je promena kratkih prednjih vokala - tvrdo „i“ koje zvuči kao glas [[šva]] (kao npr. „a“ u reči ''about''), kratko „e“ koje zvuči kao kratko „i“ i kratko „a“ koje zvuči kao standardno kratko „e“.<ref>* {{cite journal
|last=Bauer
|first=L.
|last2=Warren
|first2=P.
|last3=Bardsley
|first3=D.
|last4=Kennedy
|first4=M.
|last5=Major
|first5=G.
|title=New Zealand English
|journal=Journal of the International Phonetic Association
|year=2007
|volume=37
|issue=1
|pages=97–102
|doi=10.1017/S0025100306002830
|ref=harv
|url=http://journals.cambridge.org/production/action/cjoGetFulltext?fulltextid=995732
}}</ref> Stoga strancima reči „bad“, „dead“, „fish“ i „chips“ zvuče kao „bed“, „did“, „fush“ i „chups“.
 
Nakon Drugog svetskog rata Maori su obeshrabrivani da koriste svoj jezik u školama i na radnim mestima i on je kao jezik zajednice opstajao samo u zabačenim krajevima.<ref name="Maori language"/> U skorije vreme nastupio je proces revitalizacije,<ref name="MLW">{{cite web|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/maori-language-week|title=Māori Language Week – Te Wiki o Te Reo Maori|publisher=Ministry for Culture and Heritage|accessdate=februar 2008}}</ref><ref>{{cite news|title=British influence ebbs as New Zealand takes to talking Māori |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/australiaandthepacific/newzealand/1490814/British-influence-ebbs-as-New-Zealand-takes-to-talking-Maori.html|first=Nick|last=Squires|date=maj 2005|newspaper=The Telegraph|location=Great Britain}}</ref> maorski je proglašen za zvanični jezik [[1987]].<ref name = "Maori language act">{{cite web|title=Waitangi Tribunal claim – Māori Language Week|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/maori-language-week/waitangi-tribunal-claim|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=jul 2010|accessdate=19. 1. 2011.}}</ref> i govori ga 4,1% stanovnika.<ref name="SpokenLanguage">{{cite web| url=http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/culture-and-identity/languages-spoken.aspx|title=QuickStats About Culture and Identity: Languages spoken|date=mart 2006 |publisher=Statistics New Zealand |accessdate=20. 2. 2008.}}</ref> Danas postoje škole na maorskom kao i dva kanala Maorske televizije.<ref>{{cite web|url= http://media.maoritelevision.com/default.aspx?tabid=211&pid=367|title=Māori Television Launches 100&nbsp;percent Māori Language Channel |publisher=Māori Television|accessdate=30. 4. 2010.}}</ref> Mnoga mesta imaju dvostruke nazive, na maorskom i engleskom. Posle engleskog i maorskog najrasprostranjeniji je [[samoanski jezik|samoanski]] koji sa po više od 40.000 ljudi prate francuski, hindi, jue i severni kineski.<ref name="SpokenLanguage"/><ref name="2006Census"/> Novozelandski znakovni jezik koristi oko 28.000 ljudi i postao je zvaničan jezik [[2006]]. godine.<ref>[http://www.legislation.govt.nz/act/public/2006/0018/latest/DLM372754.html New Zealand Sign Language Act 2006 No 18 (as at 30 jun 2008), Public Act – New Zealand Legislation]. Legislation.govt.nz (2008-06-30). Retrieved on 2011-11-29.</ref>
 
=== Obrazovanje i veroispovest ===
 
Osnovno i srednje obrazovanje je obavezno za decu do 6 do 16 godina, dok većina u školu kreće sa 5 godina.<ref name = "Education Stats">{{cite web|title=Education Statistics of New Zealand: 2009|publisher=Education Counts|first=Olivia|last=Dench|date=jul 2010|url=http://www.educationcounts.govt.nz/publications/ece/2507/80221|accessdate=19. 1. 2011.}}</ref> Postoji 13 razreda a javne škole su besplatne. Novi Zeland ima stopu pismenosti odraslih od 99 procenata,<ref name="CIA"/> dok polovina stanovništva od 15 do 29 godina ima neki vid višeg obrazovanja.<ref name = "Education Stats"/> Postoji pet tipova visokoškolskih ustanova, univerziteti, koledži, politehničke škole, specijalistički koledži i „''vanange''“<ref name="EducationAct1989">{{cite web | url=http://www.legislation.govt.nz/act/public/1989/0080/latest/DLM183668.html | title=Education Act 1989 No 80 (as at 0<!-- no reformat -->1 februar 2011), Public Act. Part 14: Establishment and disestablishment of tertiary institutions, Section 62: Establishment of institutions | publisher=New Zealand Parliamentary Counsel Office/Te Tari Tohutohu Pāremata | work=Education Act 1989 No 80 | date=1. 2. 2011. | accessdate=15. 8. 2011.}}</ref> (maorski univerziteti) kao i privatne visokoškolske obrazovne ustanove.<ref name="NZQA">{{cite web | url=http://www.nzqa.govt.nz/studying-in-new-zealand/tertiary-education | title=Studying in New Zealand: Tertiary education | publisher=New Zealand Qualifications Authority | accessdate=15. 8. 2011.}}</ref> Fakultetsku diplomu ima 14,2 procenata stanovništva, 30,4 procenata ima neku vrstu višeg obrazovanja a 22,4 procenta nema nikakvo zvanje.<ref name="TertiaryEdStats">{{cite web| url=http://www.educationcounts.govt.nz/__data/assets/excel_doc/0007/17836/Education_attainment_of_the_population.xls |format=xls |title=Educational attainment of the population |publisher=Education Counts |accessdate=21. 2. 2008. |year=2006}}</ref>
 
Hrišćanstvo je glavna religija na Novom Zelandu. prema popisu 2006. 55,6 procenata stanovništva se izjasnilo kao Hrišćani, 34,7 procenata se izjasnilo da nema veroispovest a oko 4 procenta se izjasnilo prema nekoj drugoj religiji.<ref>{{cite web|title=QuickStats About Culture and Identity: Religious affiliation|url=http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/culture-and-identity/religious-affiliation.aspx|publisher=Statistics New Zealand|accessdate=20. 1. 2011.}}</ref> Glavni hrišćanske denominacije su [[anglikanizam]], [[katolicizam]], [[prezbiterijanizam]] i [[metodizam]]. Takođe postoji značajan broj [[pentekostalci|pentekostalaca]], [[baptisti|baptista]] i pripadnika [[Crkva Isusa Hrista svetaca poslednjih dana|Crkve Isusa Hrista svetaca poslednjih dana]] kao i maroske crkve „''Ratana''“. Manjinske veroispovesti po popisu su [[hinduizam]], [[budizam]] i [[islam]].<ref name="2006Census">{{cite web|url=http://web.archive.org/web/20110610100515/http://www.stats.govt.nz/~/media/statistics/publications/census/2006-reports/quickstats-subject/culture-identity/quickstats-about-culture-and-identity-tables.aspx |format=XLS|title=2006 Census Data – QuickStats About Culture and Identity – Tables|publisher=Statistics New Zealand|work=2006 Census|accessdate=30. 4. 2010.}} In tables 28 (Religious Affiliation) and 19 (Languages Spoken by Ethnic Group)</ref><ref>{{cite web |url=http://web.archive.org/web/20110610100533/http://www.stats.govt.nz/~/media/Statistics/Publications/Census/2006-reports/quickstats-subject/Culture-Identity/qstats-about-culture-and-identity-2006-census.pdf |title=Quick Stats About culture and Identity— 2006 Census |publisher=Statistics New Zealand |format=PDF |accessdate=28. 9. 2007.}}</ref>
 
== Privreda ==
{{glavni|Privreda Novog Zelanda}}
Novi Zeland ima savremenu, prosperiternu razvijenu tržišnu privredu sa bruto društvenim proizvodom ([[paritet kupovne moći]]) procenjenim na oko 28.250 američkih dolara po osobi.<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/02/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=30&pr1.y=9&c=196&s=PPPPC&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects|publisher=[[International Monetary Fund]]|accessdate=30. 1. 2011.|date=oktobar 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2004rank.html|title=GDP – per capita (PPP)|publisher=[[The World Factbook]], [[Central Intelligence Agency]]|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref><ref>{{cite web|url=http://web.archive.org/web/20110511123254/http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD|publisher=World Bank|accessdate=22. 1. 2011.|title=GDP per capita (current US$)}}</ref> [[Valuta]] na Novom Zelandu zove se [[novozelandski dolar]] ili često neformalno kao ''kivi dolar''. Uz lokalne kovanice koristi se i na [[Kukova ostrva|Kukovim ostrvima]], [[Nijue]]u, [[Tokelau]]u i na [[Ostrva Pitkern|Ostrvima Pitkern]].<ref>{{cite web|url=http://www.bsi.si/en/financial-data.asp?MapaId=1239|title=Currencies of the territories listed in the BS exchange rate lists|publisher=Bank of Slovenia|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Novi Zeland se nalazi na petom mestu izveštaja UN o [[Indeks humanog razvoja|Indeksu humanog razvoja]] za [[2011]]. godinu.<ref>{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|format=PDF|title=Human Development Index and components|publisher=[[United Nations Development Programme]]|accessdate=3. 1. 2012.}}</ref>
 
[[Datoteka:AucklandCBDfromRangitoto.jpg|thumb|left|250px|[[Okland]], poslovna zona slikana sa Rangitoto ostrva]]
 
Tokom istorije sirovinska industrija je imala važnu poziciju u privredi Novog Zelanda, uključujući lov na foke, kitolovstvo, novozelandski lan, zlato, kauri gumu i drvnu građu.<ref name="RWT export evolution">{{cite web |url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/trade-external/1 |title=Historical evolution and trade patterns |work=An Encyclopaedia of New Zealand |year=1966 |accessdate=10. 2. 2011.}}</ref> Sa razvojem hladnjača tokom 1880ih meso i mlečni proizvodi su izvoženi u Britaniju, što je bio osnov za jak ekonomski razvoj Novog Zelanda.<ref>{{cite web|first1=Hugh|last1=Stringleman|first2=Robert|last2=Peden|url=http://www.teara.govt.nz/en/sheep-farming/5/2|title=Sheep farming – Growth of the frozen meat trade, 1882–2001|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=oktobar 2009|accessdate=6. 5. 2010.}}</ref> Velika potražnja za poljoprivrednim proizvodima u Ujedinjenom Kraljevstvu i u SAD je omogućila da životni standard na Novom Zelandu bude viši nego u Australiji i Zapadnoj Evropi tokom 1950ih i 1960ih.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Some Indicators of Comparative Living Standards|first=John|last=Baker|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/standard-of-living/1/1|accessdate=330 april 2010|date=februar 2010|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}} Table pdf downloadable from [http://www.teara.govt.nz/files/3_308_StandardOfLiving_Comparison_0.pdf], Pristupljeno 15. 4. 2013.</ref> Kada je Ujedinjeno Kraljevstvo pristupilo [[Evropska zajednica|Evropskoj zajednici]] novozelandsko izvozno tržište se smanjilo,<ref>{{cite web |first=John |last=Wilson |title=History – The later 20th century |publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand |date=mart 2009 |url=http://www.TeAra.govt.nz/en/history/6 |accessdate=2. 2. 2011.}}</ref> što je zajedno sa naftnom krizom [[1973]]. godine i energetskom krizom [[1979]]. dovelo do ekonomske depresije.<ref>{{cite web|first1=Chris|first2=John |last2=Yeabsley|title=Overseas trade policy – Difficult times – the 1970s and early 1980s|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=april 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/overseas-trade-policy/5|accessdate=22. 1. 2011.|last1=Nixon|unused_data=last1Nixon}}</ref> Životni standard je opao u odnosu na Australiju i države zapadne Evrope a [[1982]]. godine su lični prihodi Novozelanđana bili najniži od svih razvijenih zemalja za koje je Grupa Svetske banke radila procenu.<ref>{{cite journal |last=Evans |first=N. |title=Up From Down Under: After a Century of Socialism, Australia and New Zealand are Cutting Back Government and Freeing Their Economies |journal=National Review |volume=46 |issue=16 |pages=47–51}}</ref> Nakon [[1984]]. brojne vlade su sprovodile strukturne makroekonomske reforme (poznate kao {{jez-en|Rogernomics}} i {{jez-en|Ruthanasia}}) kada je protekcionistička privreda zamenjena liberalnom slobodnom privredom.<ref name="Liberalisation">{{cite web |first=Brian |last=Easton |title=Economic history – Government and market liberalisation |publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand |date=novembar 2010 |url=http://www.TeAra.govt.nz/en/economic-history/11 |accessdate=1. 2. 2011.}}</ref><ref>{{cite book|title=Taking New Zealand Seriously: The Economics of Decency|first=Tim|last=Hazledine|publisher=HarperCollins Publishers|format=PDF|url=http://www.ariplex.com/~economic-myth-busters/hazledine-taking%20nz%20seriously.pdf|isbn=1869502833|year=1998}}</ref>
 
Nezaposlenost je bila najviša [[1991]]. i [[1992]]. kada je bila iznad 10 procenata,<ref>{{cite web|url=http://www.socialreport.msd.govt.nz/paid-work/unemployment.html|title=Unemployment|publisher=2010 Social report|accessdate=4. 2. 2011.}}
</ref> kao rezultat [[Crni ponedeljak (1987)|sloma berze]] [[1987]]. godine, ali je do [[2007]]. godine došlo do punog oporavka kada je nezaposlenost iznosila 3,4 procenta (što je Novi Zeland postavilo na peto mesto od dvadeset i sedam rangiranih država u sklopu istraživanja OESR).<ref>{{cite news|url=http://www.nzherald.co.nz/business/news/article.cfm?c_id=3&objectid=10502512|title=The miracle of full employment |last=Bingham|first=Eugene |date=7. 4. 2008.|work=The New Zealand Herald|accessdate=17. 9. 2008.}}</ref> Ipak svetska ekonomska kriza koja je usledila je dovela do recesije u pet uzastopnih kvartala što je najduža ekonomska depresija za 30 godina<ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2009/06/11/business/global/11nzrate.html|title=New Zealand Takes a Pause in Cutting Rates |date=10. 6. 2009. |work=The New York Times|accessdate=30. 4. 2010.}}</ref><ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/8120196.stm|title=New Zealand's slump longest ever |date=26. 6. 2009.|work=BBC News |accessdate=30. 4. 2010.}}</ref> i nezaposlenost je porasla na 7 procenata tokom [[2009]]. godine.<ref>{{cite web|title=Household Labour Force Survey: decembar 2010 quarter – Media Release|url=http://web.archive.org/web/20110429174323/http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/work_income_and_spending/employment_and_unemployment/HouseholdLabourForceSurvey_MRDec10qtr.aspx|first=Geoff|last=Bascand|date=februar 2011|publisher=Statistics New Zealand|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref> Nezaposlenost među mladima je u junu 2011. iznosila 17,4 procenta.<ref>"[http://www.dol.govt.nz/lmr/lmr-hlfs.asp Employment and Unemployment – jun 2011 Quarter]". NZ Department of Labour.</ref> Od 1970ih do danas Novi Zeland se suočava sa problemom „odliva mozgova“.<ref>{{cite journal|doi=10.1016/j.respol.2004.01.006|last=Davenport|first=Sally|url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V77-4C007RT-1&_user=10&_coverDate=05%2F31%2F2004&_rdoc=6&_fmt=high&_orig=browse&_srch=doc-info(%23toc%235835%232004%23999669995%23502989%23FLA%23display%23Volume)&_cdi=5835&_sort=d&_docanchor=&_ct=9&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=37b8a5c81622b1687fbea5dfb51a0f38|title=Panic and panacea: brain drain and science and technology human capital policy|journal=Research Policy|volume=33|year=2004|issue=4|pages=617–630}}</ref><ref>{{cite news|title=New Zealand brain-drain worst in world|first=Sean|last=O'Hare|date=septembar 2010|newspaper=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]]|location=United Kingdom|url=http://www.telegraph.co.uk/expat/expatnews/7973220/New-Zealand-brain-drain-worst-in-world.html}}</ref> Oko četvrtine visoko kvalifikovanih radnika živi u inostranstvu, uglavnom u Australiji i Britaniji, što je najviša stopa među razvijenim državama.<ref>{{cite news|title=Quarter of NZ's brightest are gone|first=Simon|last=Collins|date=mart 2005|newspaper=New Zealand Herald|url=http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10114923}}</ref> Ipak postoji i suprotan proces „priliva mozgova“ kroz imigraciju stručnjaka iz Evrope i manje razvijenih država.<ref>{{Cite journal |title=The labour market performance of European immigrants in New Zealand in the 1980s and 1990s |journal=The International Migration Review |year=2000 |last=Winkelmann |first=Rainer |volume=33 |pages=33–58 |doi=10.2307/2676011 |jstor=2676011 |issue=1 |publisher=The Center for Migration Studies of New York}}</ref>{{sfn|Bain|2006|p=44}}
 
=== Rudarstvo ===
 
Pre dolaska Evropljana Maori su se bavili vađenjem [[argilit]]a.<ref>{{cite web |url=http://www.teara.govt.nz/en/nelson-region/4/2 |title=Argillite quarry |author= |date= |work=Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand |accessdate=20 November 2010}}</ref> Novi Zeland je bogat nalazištima uglja, srebra, rude gvožđa, krečnjaka i zlata. U svetu je rangiran na 22. mestu po proizvodnji rude gvožđa i 29. po proizvodnji zlata. Ukupna vrednost proizvodenih ruda na Novom Zelandu [[2006]]. iznosila je 1,5 milijardi dolara (ne računajući naftu i gas). Najvažnije rude metala su zlato (10.62 tona), srebro (27.2 tone) i titanomagnetit gvozdenog peska (2,15 miliona tona). U izveštaju iz [[2008]]. procenjuje se da su neiskorišćeni resursi od samo sedam osnovnih ruda (uključujući zlato, bakar, gvožđe i molibden) vredni oko 140 milijardi dolara.<ref name="GREENZONE">{{cite news|url=http://www.nzherald.co.nz/pollution/news/article.cfm?c_id=281&objectid=10630166&pnum=0|title=Miners press to enter the green zone|date = 6. 3. 2010.|work=[[The New Zealand Herald]]|accessdate = 24. 3. 2010.|first=Geoff|last=Cumming}}</ref> Rudarstvo je jedna od značajnijih grana novozelandske privrede.<ref>{{cite web|url=http://www.straterra.co.nz/upload/files/straterra_s4_submission_may_2010.pdf |title=Diamond in the rough |author=New Zealand Institute of Economic Research |date=May 2010 |work=Straterra's submission to the Ministry of Economic Development on Maximising Our Mineral Potential |accessdate = 20. 1. 2011.}}</ref> Prema proceni iz [[2010]]. godine oko 4000 hektara, ili 0,016% teritorije Novog Zelanda je pokrivena rudnicima, uglavnom kamenolomima.<ref name="GREENZONE"/>
 
=== Infrastruktura ===
 
Snabdevanje energijom potiče od nafte, gasa i uglja (69 procenata) i iz [[Obnovljivi izvori energije|obnovljivih izvora energije]], prvenstveno [[hidroelektrana|hidro]] i [[Geotermalne elektrane|geotermalnih]] elektrana.<ref name="EDF2009">{{cite web|url=http://www.med.govt.nz/templates/MultipageDocumentTOC____41143.aspx|title=Energy Data File 2009|publisher=Ministry for Economic Development|date=jul 2009}}</ref> Saobraćajna mreža Novog Zelanda se sastoji od 93.805 kilometara puteva vrednih 23 milijarde dolara,<ref>{{cite web|url=http://www.nzta.govt.nz/network/operating/faqs.html|title=Frequently Asked Questions|publisher=New Zealand Transport Agency|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> i 4.128 kilometara železničke pruge.<ref>{{cite web |url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nz.html |title= CIA – The World Factbook – New Zealand |accessdate=18. 9. 2009.}}</ref> Većina gradova je povezana autobuskim linijama ali je dominantan vid prevoza privatni automobil.<ref>{{cite web|first=Adrian |last=Humphris|title=Public transport – Passenger trends|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=april 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/public-transport/8|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Železnice su privatizovane [[1993]]. godine ali su ponovo vraćene pod okrilje države [[2004]]. godine.<ref>{{cite web|first=Neill |last=Atkinson|title=Railways – Rail transformed|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=novembar 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/railways/11|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Pruga se proteže celom dužinom države ali danas služi uglavnom za teretni a ne putnički transport.<ref>{{cite web|first=Neill |last=Atkinson|title=Railways – Freight transport|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=april 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/railways/6|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Većina stranih posetilaca dolazi avionom,<ref>{{cite web|url=http://www.tourismresearch.govt.nz/Documents/International%20Market%20Profiles/Total%20Profile.pdf|format=PDF|title=International Visitors|date=jun 2009|publisher=[[Ministry of Economic Development (New Zealand)|Ministry of Economic Development]]|accessdate=30. 1. 2011.}}</ref> preko nekog od sedam međunarodnih aerodroma (veze sa drugim državama osim Australije i Fidžija imaju aerodromi u Oklandu i Krajstčerču).<ref>{{cite web|url=http://www.med.govt.nz/templates/MultipageDocumentPage____9038.aspx#P5641_412038|publisher=Ministry of Economic Development|work=Infrastructure Stocktake: Infrastructure Audit|title=10. Airports|date=decembar 2005|accessdate=30. 1. 2011.}}</ref> Nacionalna [[avio-kompanija]] je [[Er Novi Zeland]]. Pošta Novog Zelanda je imala monopol na telekomunikacije do [[1989]]. kada je formirana kompanija „Telekom Novi Zeland“ koja je privatizovana [[1990]]. godine.<ref>{{cite web|title=Overview of the New Zealand Telecommunications Market 1987–1997|date=novembar 2005|publisher=Ministry of Economic Development|url=http://www.med.govt.nz/templates/MultipageDocumentPage____4847.aspx|accessdate=30. 1. 2011.}}</ref> Telekom u svom vlasništvu ima većinu telekomunikacione infrastrukture ali je povećana konkurencija drugih provajdera.<ref>{{cite web|title=New Zealand – Telecommunications – Major Players|url=http://www.budde.com.au/Research/New-Zealand-Telecommunications-Major-Players.html|publisher=Budde Comm|first=Paul|last=Budde|accessdate=30. 1. 2011.}}</ref>
 
=== Trgovina ===
[[Datoteka:Territorial waters - New Zealand.svg|thumb|250px|desno|Ekskluzivna ekonomska zona Novog Zelanda.]]
Privreda Novog Zelanda veoma zavisi od međunarodne trgovine,<ref>{{cite web|first=Tim|last=Groser|date=mart, 2009|title=Speech to ASEAN-Australia-New Zealand Free Trade Agreement Seminars|url=http://www.beehive.govt.nz/speech/speech-asean-australia-new-zealand-free-trade-agreement-seminars|publisher=New Zealand Government|accessdate=30. 1. 2011.}}</ref> posebno u oblasti poljoprivrednih proizvoda.<ref>{{cite web|url=http://www.mfat.govt.nz/Trade-and-Economic-Relations/NZ-and-the-WTO/Improving-access-to-markets/0-agriculturenegs.phpx|title=Improving Access to Markets:Agriculture|publisher=New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Izvoz čini visokih 24 procenta proizvodnje,<ref name="CIA"/> zbog čega je Novi Zeland osetljiv na međunarodne cene robe i na globalne ekonomske recesije. Glavne izvozne grane su [[poljoprivreda]], [[cvećarstvo]], [[ribolov]], [[šumarstvo]] i [[rudarstvo]] koji čine oko polovine izvoza.<ref>{{cite web|url=http://www.treasury.govt.nz/economy/overview/2010/09.htm|title=New Zealand Economic and Financial Overview 2010: Industrial Structure and Principal Economic Sectors|publisher=[[New Zealand Treasury]]|date=april 2010|accessdate=30. 1. 2011.}}</ref> Glavni izvozni partneri su Australija, SAD, Japan, Kina i Ujedinjeno Kraljevstvo.<ref name="CIA"/> Od [[7. april]]a [[2008]]. Novi Zeland i Kina su potpisnici ugovora o slobodnoj trgovini.<ref>{{cite news|url=http://www.nzherald.co.nz/trade-deal-with-china/news/article.cfm?c_id=1501819&objectid=10502506&pnum=0|title=Trade agreement just the start – Clark|publisher=[[The New Zealand Herald]]|date=april 2008|first=Fran|last=O'Sullivan|accessdate=30. 4. 2010.}}</ref><ref>{{cite news|title=China and New Zealand sign free trade deal|date=april 2008|url=http://www.nytimes.com/2008/04/07/business/worldbusiness/07iht-7tradefw.11718461.html|work=The New York Times}}</ref> Uslužni sektor je najjača grana u privredi Novog Zelanda a za njim slede proizvodnja i građevinarstvo, a zatim poljoprivreda i vađenje sirovina.<ref name="CIA">{{cite web|title=The World Factbook – New Zealand|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nz.html|date=15. 11. 2007.|work=CIA|accessdate=30. 11. 2007.}}</ref> [[Turizam]] igra važnu ulogu u novozelandskoj privredi, u [[2010]]. je doprineo 15 milijardi dolara novozelandskom BDP i u ovoj oblasti je zaposleno 9,6 procenata radne snage.<ref name="TourismStats">{{cite web |url=http://www.tourismresearch.govt.nz/Documents/Key%20Statistics/KeyTourismStatisticsApr2010.pdf |title=Key Tourism Statistics
|month=april| year=2010 |publisher=Ministry of Tourism |format=PDF |accessdate=30. 4. 2010.
}}</ref> Broj stranih turista se tokom [[2010]]. povećao 3,1 posto<ref>{{cite web|url=http://www.tourismresearch.govt.nz/Data--Analysis/International-tourism/International-Visitor-Arrivals/IVA-Commentary/ |title=International-Visitor-Arrivals Commentary |publisher=Tourismresearch|accessdate=20. 1. 2011.}}</ref> i očekuje se da će do 2015. beležiti godišnji rast 2,5 posto.<ref name="TourismStats"/>
 
Tokom [[19. vek]]a [[vuna]] je bila glavni izvozni artikal Novog Zelanda.<ref name="RWT export evolution"/> Sve do 1960ih vuna je činila trećinu izvoza,<ref name="RWT export evolution"/> ali je od tada njena cena u stalnom padu u odnosu na druge robe<ref>{{cite web|first=Brian|last=Easton|title=Economy – Agricultural production|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/economy/2|accessdate=22. 1. 2011.|unused_data=publisher}}</ref> i više nije isplativa za mnoge poljoprivrednike.<ref>{{cite web|first1=Hugh|last1=Stringleman |first2=Robert |last2=Peden|title=Sheep farming – Changes from the 20th century|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/sheep-farming/7|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Nasuprot tome mlekarska industrija je u stalnom porastu, broj krava je dupliran u periodu između [[1990]]. i [[2007]].<ref>{{cite web|first1=Hugh|last1=Stringleman |first2=Frank|last2=Scrimgeour|title=Dairying and dairy products – Dairying in the 2000s|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=novembar 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/dairying-and-dairy-products/10|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> čime je ova grana dospela na prvo mesto po izvoznoj zaradi.<ref>{{cite web|first1=Hugh|last1=Stringleman |first2=Frank|last2=Scrimgeour|title=Dairying and dairy products – Dairy exports|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/dairying-and-dairy-products/11|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref> Mlečni proizvodi su [[2009]]. iznosili 21 procenat (9,1 milijarda dolara) ukupnog robnog izvoza,<ref>{{cite web|url=http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/industry_sectors/imports_and_exports/global-nz-jun-09/key-points.aspx|publisher=Statistics New Zealand|title=Global New Zealand – International Trade, Investment, and Travel Profile: Year ended jun 2009 – Key Points |date=jun 2009|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref> a najveća kompanija na Novom Zelandu, [[Fontera]], kontroliše trećinu međunarodne trgovine mlečnim proizvodima.<ref>{{cite web|first1=Hugh|last1=Stringleman |first2=Frank|last2=Scrimgeour|title=Dairying and dairy products – Manufacturing and marketing in the 2000s|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/dairying-and-dairy-products/12|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Drugi poljoprivredni izvozni proizvodi su meso sa 13,2 procenta, vuna sa 6,3 procenta, voće sa 3,5 procenata i riba sa 3,3 procenta. Broj vinarija je takođe udvostručen,<ref>{{cite web|first=Bronwyn|last= Dalley|title=Wine – The wine boom, 1980s and beyond|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/wine/6|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> što je dovelo do toga da vino [[2007]]. godine prestigne vunu u izvozu.<ref>{{cite news | title = Wine in New Zealand |work=The Economist | date = mart 2008 | url =http://www.economist.com/node/10926423}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.maf.govt.nz/news-resources/statistics-forecasting/international-trade.aspx |title=Agricultural and forestry exports from New Zealand: Primary sector export values for the year ending jun 2010 |publisher=New Zealand Ministry of Agriculture and Forestry |date=14. 1. 2011. |accessdate=8. 4. 2011.}}</ref>
== Politika ==
{{glavni|Politika Novog Zelanda}}
[[Datoteka:John Key National Party2.jpg|thumb|desno|150px|[[Džon Ki]], [[premijer Novog Zelanda]] od 2008.]]
=== Vlada ===
Novi Zeland je [[ustavna monarhija]] i [[parlamentarna demokratija]],<ref>{{cite web
|url=http://www.royal.gov.uk/MonarchAndCommonwealth/NewZealand/NewZealand.aspx
|title=Queen and New Zealand|publisher=[[The British Monarchy]]|accessdate=28. 4. 2010.}}</ref> iako nema kodifikovan [[Ustav Novog Zelanda|ustav]].<ref name="Economist factsheet">{{cite news| title = Factsheet – New Zealand – Political Forces| newspaper=[[The Economist]] |publisher=[[The Economist Group]] | date = 15 februar 2005| url = http://web.archive.org/web/20060514204533/http://economist.com/countries/NewZealand/profile.cfm?folder=Profile-Political%20Forces| accessdate =4 avgust 2009}}</ref> Šef države je [[Monarhija na Novom Zelandu|kraljica Novog Zelanda]] [[Elizabeta II]].<ref>{{cite web|title=New Zealand Legislation: Royal Titles Act 1974|url=http://www.legislation.govt.nz/act/public/1974/0001/latest/DLM411814.html|date=februar 1974|publisher=[[New Zealand Government]]|accessdate=8. 1. 2011.}}</ref> Kraljicu predstavlja [[generalni guverner Novog Zelanda]],<ref>{{cite web|url=http://www.gg.govt.nz/|title=The Governor General of New Zealand|publisher=Official website of the Governor General|accessdate=8. 1. 2011.}}</ref> koga postavlja na predlog [[Premijer Novog Zelanda|premijera Novog Zelanda]].<ref>{{cite web|url=http://www.royal.gov.uk/MonarchAndCommonwealth/NewZealand/TheQueensroleinNewZealand.aspx|title=The Queen's role in New Zealand|publisher=The British Monarchy|accessdate=28. 4. 2010.}}</ref> Generalni guverner može da sprovodi krunske prerogative (kao što je razmatranje slučajeva nepravde ili postavljanje kabinetskih ministara, ambasadora i drugih ključnih javnih funkcionera)<ref>{{cite journal|first=Bruce|last=Harris|title=Replacement of the Royal Prerogative in New Zealand|year=2009|volume=23|journal=New Zealand Universities Law Review |pages=285–314 |url=http://www.britannica.com/bps/additionalcontent/18/41876855/REPLACEMENT-OF-THE-ROYAL-PREROGATIVE-IN-NEW-ZEALAND}}</ref> i u retkim situacijama može koristiti rezervno pravo (da smeni premijera, raspusti parlament ili odbije da dâ kraljevski pristanak zakonu).<ref name="reserve Powers">{{cite web|title=The Reserve Powers|publisher=[[Governor-General of New Zealand|Governor General]]|url=http://www.gg.govt.nz/role/powers.htm|accessdate=8. 1. 2011.}}</ref> Ipak moći generalnog guvernera su ograničene ustavnim odredbama i ne može ih koristiti bez saglasnosti [[Kabinet Novog Zelanda|Kabineta]].<ref name="reserve Powers"/><ref name="parliament facts">{{cite web|url=http://www.parliament.nz/en-NZ/AboutParl/HowPWorks/FactSheets/0/e/7.htm|title=How Parliament works: What is Parliament?|date=28. 6. 2010.|publisher=New Zealand Parliament|accessdate=8. 1. 2011.}}</ref>
 
{{multiple image
| align = left
| width1 = 123
| footer = [[Monarhija na Novom Zelandu|Kraljica Novog Zelanda]] i njen predstavnik, [[Generalni guverner Novog Zelanda|generalni guverner]]
| image1 = Elizabeth II greets NASA GSFC employees, May 8, 2007 edit.jpg
| caption1 = [[Elizabeta II]]
| alt1 =
| width2 = 144
| image2 = Jerry Mateparae 090529-N-8623G-003.jpg
| caption2 = Ser [[Džeri Mateparai]]
| alt2 =
}}
 
[[Parlament Novog Zelanda]] je [[Zakonodavna vlast|zakonodavno telo]] i čine ga suveren (predstavlja ga generalni guverner) i [[Predstavnički dom Novog Zelanda|Predstavnički dom]].<ref name="parliament facts"/> Ranije je postojao i gornji dom ''Zakonodavni savet'' ali je ukinut [[1950]]. godine.<ref name="parliament facts"/> Prevlast Predstavničkog doma nad suverenom je nastala u [[Engleska|Engleskoj]] po [[Zakon o pravima|Bilu o pravima]] iz [[1689]]. koji je Novi Zeland ratifikovao kao zakon.<ref name="parliament facts"/> Predstavnički dom je demokratski izabrano telo, a vladu formira stranka ili koalicija sa najviše mesta.<ref name="parliament facts"/> Može biti formirana i [[manjinska vlada]] ukoliko se obezbedi podrška za glasanja o poverenju vladi i budžetu. Generalni guverner postavlja ministre po savetu premijera, koji je takođe vođa poslaničke grupe koja čini vlast.<ref>{{cite web|url=http://www.parliament.nz/en-NZ/AboutParl/HowPWorks/People/0/a/f/0afe831bd86b4c03b92cc769806bdb3b.htm#_Toc139097923|title=How Parliament works: People in Parliament|date=avgust 2006|publisher=New Zealand Parliament|accessdate=9. 1. 2011.}}</ref> Kabinet, koji čine ministri koje predvodi premijer, najviše je izvršno telo koje donosi najvažnije odluke i stvara državnu politiku.<ref>{{cite web|first=John|last=Wilson|title=Government and nation – System of government|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=novembar 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/government-and-nation/4|accessdate=9. 1. 2011.}}</ref> Po [[Konvencija|konvenciji]], članovi Kabineta su vezani kolektivnom odgovornošću za odluke koje donosi kabinet.<ref>{{cite web|url=http://www.cabinetmanual.cabinetoffice.govt.nz/5.2|publisher=Department of Prime Minister and Cabinet|title=Cabinet Manual: Cabinet|year=2008|accessdate=2. 3. 2011.}}</ref>
 
Sudije i sudski službenici se imenuju nepolitički i pod strogim pravilima o doživotnom mandatu koja pomažu u održavanju ustavne nezavisnosti sudske vlasti.<ref name="Economist factsheet"/> Ovo teorijski omogućava pravosuđu da tumači pravo isključivo po zakonima koje je doneo parlament bez bilo kakvog drugog uticaja na njihove odluke.<ref>{{cite web|url=http://www.justice.govt.nz/courts/the-judiciary|title=The Judiciary|publisher=[[Minister of Justice (New Zealand)|Ministry of Justice]]|accessdate=9. 1. 2011.}}</ref> [[Sudski komitet Tajnog saveta]] u [[London]]u je bio vrhovni sud sve do [[2004]]. godine kada je formiran [[Vrhovni sud Novog Zelanda]]. Pravosudni sistem, kojim rukovodi [[Glavni sudija Novog Zelanda|glavni sudija]] ({{jez-en|Chief Justice}})<ref>{{cite web|url=http://www.courtsofnz.govt.nz/about/judges/current-chief|title=The Current Chief Justice|publisher=Courts of New Zealand|accessdate=9. 1. 2011.}}</ref>, čine [[Apelacioni sud Novog Zelanda|Apelacioni sud]], [[Visoki sud Novog Zelanda|Visoki sud]] i podređeni sudovi.<ref name="Economist factsheet"/>
 
[[Datoteka:Bowen House Beehive Parliament.JPG|thumb|desno|250px|[[Vlada Novog Zelanda]] (tzv. ''košnica'') i zgrade [[Parlament Novog Zelanda|Parlamenta]] (desno) u [[Velington]]u]]
Gotovo svi izbori od [[1853]]. do [[1996]]. su održani po većinskom sistemu (stranka sa većinom glasova pobeđuje, nije potrebna apsolutna većina).<ref name = "road">{{cite web|title=First past the post – the road to MMpx|url=http://www.nzhistory.net.nz/politics/fpp-to-mmp/first-past-the-post|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=septembar 2009 |accessdate=9. 1. 2011.}}</ref> Od [[1930]]. političkom scenom dominiraju dve stranke, [[Nacionalna stranka (Novi Zeland)|Nacionalna]] i [[Laburistička stranka|Laburistička]].<ref name = "road"/> Od [[1996]]. u upotrebi je proporcionalni izborni sistem koji se zove kombinovano proporcionalno predstavljanje ({{jez-en|Mixed-member proportional representation}}).<ref name="Economist factsheet"/> Po ovom sistemu svako ima dva glasa, jedan za poslanika za sedamdeset izbornih jedinica (sedam je rezervisano za Maore),<ref>{{cite web |url=http://www.elections.org.nz/elections/electorates/reviewing-electorates.html |title=Reviewing electorate numbers and boundaries |publisher=[[Electoral Commission (New Zealand)|Electoral Commission]] |date=8. 5. 2005. |accessdate=23. 1. 2012.}}</ref> a drugi za stranku kao listu. Preostalih 50 poslanika se bira upravo sa liste, uz neophodnost da partija osvoji makar jednu izbornu jedinicu ili pet procenata ukupno da bi imala pravo da uđe u parlament.<ref>{{cite web |url=http://www.elections.org.nz/voting/mmp/sainte-lague.html |title=Sainte-Laguë allocation formula |publisher=Electoral Commission |date=30. 3. 2005. |accessdate=23. 1. 2012.}}</ref> Između marta [[2005]]. i [[2006]]. Novi Zeland je bio jedina država na svetu u kojoj su sve najviše funkcije (šefa države, generalnog guvernera, predsednika vlade, predsednika parlamenta i predsednika vrhovnog suda) istovremeno držale žene.<ref>{{cite news|title=Women run the country but it doesn't show in pay packets|first=Simon|last=Collins|date=maj 2005|newspaper=The New Zealand Herald|url=http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10127960}}</ref>
 
=== Spoljni odnosi i vojska ===
{{glavni|Spoljni odnosi Novog Zelanda|Oružane snage Novog Zelanda}}
 
U ranom kolonijalnom periodu Novi Zeland je prepustio pitanja trgovine i spoljne politike britanskoj vladi.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=External Relations|url=http://www.teara.govt.nz/en/1966/history-constitutional/10|accessdate=7. 1. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Tokom Imperijskih konferencija [[1923]]. i [[1926]]. odlučeno je da se Novom Zelandu dozvoli sklapanje međunarodnih ugovora, a prvi takav ugovor je bio potpisan sa Japanom [[1928]]. Bez obzira na nezavisnost, Novi Zeland je sledio politiku Ujedinjenog Kraljevstva, npr. kada je proglašen rat protiv Nemačke [[3. septembar|3. septembra]] [[1939]]. kada je tadašnji premijer [[Majkl Sevidž]] u odnosu na Britansku imperiju proglasio „gde ide ona, idemo i mi; gde ona stoji, stojimo i mi“.<ref>{{cite web|title=Michael Joseph Savage|url=http://www.nzhistory.net.nz/people/michael-joseph-savage-biography|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=jul 2010|accessdate=29. 1. 2011.}}</ref>
 
[[Datoteka:E 003261 E Maoris in North Africa July 1941.jpg|250px|thumb|left|Maorski bataljon izvodi ratni ples haka u Egiptu 1941.]]
Novi Zeland je od [[1951]]. u [[ANZUS]] paktu sa [[SAD]] i [[Australija|Australijom]].<ref>{{cite web|url=http://www.australianpolitics.com/foreign/anzus/anzus-treaty.shtml|title= Department Of External Affairs: Security Treaty between Australia, New Zealand and the United States of America|date=septembar 1951|publisher=[[Australian Government]]|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> Uticaj SAD je ubrzo počeo da bledi zbog nesuglasica oko [[Vijetnamski rat|Vijetnamskog rata]],<ref>{{cite web|title=The Vietnam War|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/vietnam-war|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=jun 2008|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> odbijanja SAD da se priključe osudi Francuske zbog potapanja [[Grinpis]] broda „Dugin ratnik“ u Oklandu,<ref>{{cite web|title=Sinking the Rainbow Warrior – nuclear-free New Zealand|url=http://www.nzhistory.net.nz/politics/nuclear-free-new-zealand/rainbow-warrior|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=avgust 2008|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> neslaganja oko trgovinskih pitanja i na kraju proglašavanja Novog Zelanda za slobodnu zonu od nukelarne energije što je dovelo do toga da SAD bilateralno suspenduju pakt sve do [[2010]]. godine.<ref>{{cite web|title=Nuclear-free legislation – nuclear-free New Zealand|url=http://www.nzhistory.net.nz/politics/nuclear-free-new-zealand/nuclear-free-zone|publisher=New Zealand History Online|date=avgust 2008|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref><ref>{{Cite book |last=Lange |first=David |authorlink=David Lange |title=Nuclear Free: The New Zealand Way |publisher=[[Penguin Books]] |year= 1990 |location=New Zealand |isbn=0140145192}}</ref> Novi Zeland odžava bliske političke veze sa Australijom, na snazi su sporazum o [[Slobodna trgovina|slobodnoj trgovini]] ({{jez-en|Closer Economic Relations}}) i sporazum o slobodi kretanja ({{jez-en|Trans-Tasman Travel Arrangement}}) koji dozvoljava državljanima dve države da posećuju, žive i rade u drugoj bez ograničenja.<ref name = "NZ in brief">{{cite web|title=New Zealand country brief|url=http://www.dfat.gov.au/geo/new_zealand/nz_country_brief.html|publisher=Department of Foreign Affairs and Trade|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> Trenutno oko 500.000 Novozelanđana živi u Australiji i oko 65.000 Australijanaca živi na Novom Zelandu.<ref name = "NZ in brief"/>
 
Novi Zeland održava prisutnost među tihookeanskim državama. Veliki deo humanitarne i druge pomoći sa Novog Zelanda ide upravo ovim državama, dok mnogi stanovnici ovih država odlaze na Novi Zeland radi zaposlenja.<ref>{{cite web|first=Geoff|last=Bertram|title=South Pacific economic relations – Aid, remittances and tourism|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=april 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/south-pacific-economic-relations/4|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> Trajne migracije su određene pravilima ''1970 Samoan Quota Scheme'' i ''2002 Pacific Access Category'' koja dozvoljavaju da do 1.000 stanovnika [[Samoa|Samoe]] i do 750 stanovnika drugih tihookeanskih država dobije trajno prebivalište na Novom Zelandu. Program za sezonske radnike je uveden [[2007]]. godine i 2009. je 8.000 ostrvljana bilo zaposleno na taj način.<ref>{{cite web|url=http://devpolicy.org/making-migration-work-lessons-from-new-zealand/|title=Making migration work: Lessons from New Zealand|first=Stephen|last=Howes|date=novembar 2010|accessdate=23. 3. 2011.|publisher=Development Policy Centre}}</ref> Novi Zeland aktivno učestvuje u radu organizacija [[Forum pacifičkih ostrva]], [[Azijsko-tihookeanska ekonomska saradnja]], [[Asocijacija nacija Jugoistočne Azije]]<ref name = "NZ in brief"/> a član je takođe i [[Ujedinjene Nacije|Ujedinjenih Nacija]],<ref>{{cite web|title=Member States of the United Nations|publisher=United Nations|url=http://www.un.org/en/members/index.shtml#n|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> [[Komonvelt]]a<ref>{{cite web|title=The Commonwealth in the Pacific|url=http://www.commonwealth-of-nations.org/Home-Pacific,56,44,1|publisher=[[Commonwealth of Nations]]|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> i [[Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj|Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj]].<ref>{{cite web|title=Members and partners|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]]|url=http://www.oecd.org/pages/0,3417,en_36734052_36761800_1_1_1_1_1,00.html|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref>
 
[[Datoteka:New Zealand trench Flers September 1916.jpg|250px|thumb|Pešadija iz 2. bataljona Oklandskog puka u [[Bitka na Somi|bici na Somi]], septembar 1916.]]
Oružane snage Novog Zelanda ({{jez-en|New Zealand Defence Force}}) se sastoji iz grane: [[Kraljevska mornarica Novog Zelanda]] ({{jez-en|Royal New Zealand Navy}}), [[Vojska Novog Zelanda]] ({{jez-en|New Zealand Army}}) i [[Kraljevska avijacija Novog Zelanda]] ({{jez-en|Royal New Zealand Air Force}}).<ref>{{cite web|url=http://www.nzdf.mil.nz/default.htm|title=Welcome to NZDF|publisher=New Zealand Defence Force|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> Odbrambene potrebe Novog Zelanda su skromne jer su procene da su šanse za spoljni napad male,<ref>{{cite book|title=New Zealand In World Affairs, Volume IV: 1990–2005|editor-first=Roderic|editor-last=Alley|publisher=[[Victoria University Press]]|year=2007|page=132|chapter=New Zealand Defence and Security Policy,1990–2005|last=Ayson|first=Robert|isbn=9780864735485|location=Wellington}}</ref> ali je ipak učestvovao u svetskim sukobima od kojih je najznačajnije učešće u [[Galipoljska operacija|Galipoljskoj operaciji]], [[Bitka za Krit|bici za Krit]],<ref>{{cite web|title=The Battle for Crete|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/the-battle-for-crete|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=maj 2010|accessdate=9. 1. 2011.}}</ref> [[Druga bitka kod El Alamejna|drugoj bici kod El Alamejna]],<ref>{{cite web|title=El Alamein – The North African Campaign|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/the-north-african-campaign/el-alamein|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=maj-2009|accessdate=9. 1. 2011.}}</ref> [[Bitka za Monte Kasino|bici za Monte Kasino]].<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/battle_cassino_01.shtml|title=World War Two: The Battle of Monte Cassino|first=Richard|last=Holmes|authorlink=Richard Holmes (military historian)|date=septembar 2010|accessdate=9. 1. 2011.}}</ref> Galipoljska operacija je bila od izuzetne važnosti za izgradnju nacionalnog identiteta<ref>{{cite news|title=Gallipoli stirred new sense of national identity says Clark|date=april 2005|newspaper=New Zealand Herald|url=http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10122323}}</ref><ref>{{cite book|title=Battlefield tourism: history, place and interpretation|first=Bruce|last=Prideaux|editor-first=Chris|editor-last=Ryan|page=18|year=2007|publisher=[[Elsevier Science]]|isbn=978-0080453620}}</ref> i jačanje [[ANZAK]] ({{jez-en|Australian and New Zealand Army Corps}}) tradicije.<ref>{{cite web|title=The Spirit of ANZAC|first=Arthur|last=Burke|url=http://www.anzacday.org.au/spirit/spirit2.html|publisher=ANZAC Day Commemoration Committee|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> U [[Prvi svetski rat|Prvom svetskom ratu]] je poginulo oko 18.500 Novozelanđana a 41.000 je ranjena od oko 103.000 boraca na tadašnju populaciju od jednog miliona.<ref>Mary Edmond-Paul (2008). ''Lighted windows: critical essays on Robin Hyde ''. Otago University Press. p.77. ISBN 1-877372-58-7</ref> Novi Zeland je takođe odigrao ključnu ulogu u jedinoj bici u Južnoj Americi tokom Drugog svetskog rata, [[Bitka kod La Plate|bici kod La Plate]]<ref>{{cite web|title=New Zealand and the Battle of River Plate|url=http://www.mfat.govt.nz/Foreign-Relations/Latin-America/News/0-river-plate.phpx|publisher=New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade|
accessdate=29. 1. 2011.}}</ref> kao i u [[Bitka za Britaniju|bici za Britaniju]].<ref>{{cite web|title=Airmen from New Zealand who took part in the Battle of Britain|url=http://www.bbm.org.uk/pilots-nz.htm|publisher=The Battle of Britain London Monument|accessdate=10. 1. 2011.}}</ref><ref>{{cite web|title=New Zealand's contribution – The Battle of Britain|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/battle-of-britain/kiwi-contribution|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=septembar 2010|accessdate=10. 1. 2011.}}</ref> Tokom rata SAD su imale oko 400.000 vojnika stacioniranih na Novom Zelandu.<ref name=gov>{{cite web|title=Bureau of East Asian and Pacific Affairs Background Note: New Zealand|publisher=[[US Department of State]]|date=avgust 2010|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/35852.htm|accessdate=10. 1. 2011.}}</ref>
 
Pored oba svetska rata i rata u Vijetnamu, Novi Zeland je učestvovao i u [[Korejski rat|Korejskom ratu]], [[Drugi burski rat|Drugom burskom ratu]],<ref>{{cite web|title=South African War 1899–1902|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/the-south-african-boer-war/introduction|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=februar 2009|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> [[Pobuna u Malaji|Pobuni u Malaji]],<ref>{{cite web|title=NZ and the Malayan Emergency|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/the-malayan-emergency|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=avgust 2010|accessdate=11. 1. 2011.}}</ref> [[Zalivski rat|Zalivskom ratu]] i [[Rat u Avganistanu (od 2001)|ratu u Avganistanu]]. Tokom [[Rat u Iraku|rata u Iraku]] Novi Zeland je odbio učešće u direktnom sukobu već je na godinu dana poslao tim inženjera da pomažu u obnovi države. Novi Zeland je učestvovao i u mirotvoračkim misijama u Kiperu, Somaliji, Bosni i Hercegovini, na Sinaju, Angoli, Kambodži, na Iransko-iračkoj granici, na Bugenvilu, na Istočnom Timoru i na Solomonskim ostrvima.<ref name="Deployments">{{cite web| url=http://www.nzdf.mil.nz/operations/default.htm |title=New Zealand Defence Force Overseas Operations |publisher=[[New Zealand Defence Force]]|accessdate=17. 2. 2008. |date=januar 2008 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080125104529/http://www.nzdf.mil.nz/operations/default.htm |archivedate = 25 januar 2008}}</ref>
 
=== Lokalna samouprava i spoljne teritorije ===
{{glavni|Kraljevstvo Novi Zeland|Administrativna podela Novog Zelanda}}
 
[[Datoteka:Kraljevstvo Novi Zeland.png|thumb|desno|350px|[[Kraljevstvo Novi Zeland]]]]
 
Rani evropski doseljenici su Novi Zeland podelili na provincije sa određenim nivoom autonomije.<ref name="nine_provinces">{{cite web |url=http://www.library.otago.ac.nz/pdf/hoc_fr_bulletins/31_bulletin.pdf |title=New Zealand's Nine Provinces (1853–76) |publisher=Friends of the Hocken Collections |date=mart 2000|accessdate=13. 1. 2011.}}</ref> Zbog finansijskog pritiska i želje da se konsoliduju železnice, obrazovanje, prodaja zemlje i druge politike vlasti, vlast je centralizovana i provincije su ukinute [[1876]]. godine.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Provincial Divergencies|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/provinces-and-provincial-districts/3|accessdate=7. 1. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Kao rezultat toga Novi Zeland nema posebno predstavljene podnacionalne entitete. Sećanje na provincije održavaju regionalni praznici i sportska rivalstva.<ref>{{cite web |url=http://www.dol.govt.nz/er/holidaysandleave/publicholidays/index.asp |title=Public holidays |publisher=New Zealand Department of Labour |accessdate=2. 4. 2011.}}</ref><ref>{{cite web|title=Overview – regional rugby|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/regional-rugby/overview|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=septembar 2010|accessdate=13. 1. 2011.}}</ref>
 
Od [[1876]]. godine, razne vrste lokalnih samouprava su vršile vlast na lokalnom nivou po odlukama centralne vlade.<ref name="nine_provinces"/><ref>{{cite journal|journal=Sustaining Regions |volume=6 |issue=1 |year=2007 |title=Alternatives to Amalgamation in Australian Local Government: Lessons from the New Zealand Experience |last1=Dollery |first1=Brian |last2=Keogh |first2=Ciaran |last3=Crase |first3=Lin |url=http://www.anzrsai.org/system/files/f8/f9/f39/f40/o186//Dollery%20sustaining%20regions%20article.pdf |pages=50–69}}</ref> Vlada je [[1989]]. iz tadašnjih 249 opština izvršila reorganizaciju lokalne samouprave u sadašnji sistem 11 regiona ({{jez-en|Region}}) kojim upravljaju regionalni saveti i 67 teritorijalnih uprava.<ref name = "merga mania">{{cite book|title=Merger mania: the assault on local government|first=Andrew|last=Sancton|year=2000|publisher=[[McGill-Queen's University Press]]|page=84|isbn=0773521631}}</ref><ref name = "Subnat Pop Ests">{{cite web |url=http://web.archive.org/web/20110610051916/http://www.stats.govt.nz/~/media/Statistics/Methods%20and%20Services/Tables/Subnational%20population%20estimates/subpopest2001-10.ashx|title=Subnational population estimates at 30 jun 2010 (boundaries at 1 novembar 2010) |date=26. 10. 2010.|publisher=Statistics New Zealand|accessdate=2. 4. 2011.}}</ref> Uloga regionalnih saveta je da regulišu „prirodno okruženje sa posebnim naglaskom na upravljanje resursima“,<ref name = "merga mania"/> dok su teritorijalne uprave nadležne za pitanja vodovoda i kanalizacije, lokalnih puteva, izdavanja građevinskih dozvola i raznih lokalnih pitanja.<ref name="Smelt 2009">{{cite book|page=33|title=New Zealand|first1=Roselynn|last1=Smelt|first2=Yong |last2=Jui Lin|publisher=[[Marshall Cavendish]]|year=2009|edition=2nd|location=New York|series=Cultures of the World|isbn=9780761434153}}</ref>
 
[[Kraljevstvo Novi Zeland]] je jedna od 16 [[Krunske zemlje Komonvelta|krunskih zemalja Komonvelta]]<ref>{{cite web |url=http://www.royal.gov.uk/MonarchAndCommonwealth/QueenandCommonwealth/WhatisaCommonwealthRealm.aspx |publisher=[[Royal Households of the United Kingdom|Royal Household]] |title=What is a Commonwealth Realm? |accessdate=6. 10. 2009.}}</ref><ref name = "GG constitution">{{cite web |title=New Zealand’s Constitution |url=http://www.gg.govt.nz/role/constofnz.htm |publisher=The Governor-General of New Zealand |accessdate=13. 1. 2010.}}</ref> i obuhvata Novi Zeland, [[Tokelau]] (zavisna teritorija), [[Kukova ostrva]] i [[Nijue]] (samoupravne teritorije u slobodnoj asocijaciji) i [[Rosova teritorija]] (teritorijalna pretenzija Novog Zelanda na Antarktik).<ref name = "GG constitution"/> Parlament Novog Zelanda ne može da donosi zakone za Kukova ostrva i Nijue, ali uz njihov pristanak može da ih predstavlja u pitanjima spoljne politike i odbrane.<ref>{{cite web|url=http://www.gov.nu/wb/pages/system-of-government-fakatokaaga-he-fakatufono.phpx|title=System of Government|publisher=Government of Niue|accessdate=13. 1. 2010.}}</ref><ref>{{cite web|publisher=[[Government of the Cook Islands]]|title=Government – Structure, Personnel|url=http://www.ck/govt.htm#con|accessdate=13. 1. 1010.}}</ref> Tokelau je po definiciji UN nedekolonizovana teritorija i nesamoupravna teritorija ({{jez-en|non-self-governing territory}}) koja koristi zastavu i himnu Novog Zelanda ali njom upravlja savet staraca, sa svakog od tri atola po jedan.<ref>{{cite web |publisher=Tokelau.com |title=Tourism, Travel, & Information Guide to the New Zealand Territory of Tokelau |url=http://www.tokelau.com/ |accessdate=13. 1. 2010.}}</ref><ref>{{cite web|publisher=[[Tokelau Government]] |title=Government |url=http://www.tokelau.org.nz/Tokelau+Government/Government.html |accessdate=13. 1. 2010.}}</ref> Rosova teritorija je teritorijalna pretenzija Novog Zelanda na [[Antarktik]] gde se nalazi istraživačka stanica [[Skotova baza]].<ref>{{cite web |title=Scott Base |url=http://www.antarcticanz.govt.nz/scott-base |publisher=[[Antarctica New Zealand]] |accessdate=13. 1. 2010.}}</ref> Zakonodavstvo Novog Zelanda po pitanjima državljanstva tretira sve zemlje kraljevstva jednako ukoliko su rođeni pre [[2006]]. a za one rođene nakon te godine postoje određeni uslovi.<ref>{{cite web |url=http://www.dia.govt.nz/Services-Citizenship-Am-I-a-New-Zealand-Citizen?OpenDocument |title=Am I a New Zealand Citizen? |publisher=New Zealand Department of Internal Affairs |accessdate=3. 3. 2011.}}</ref>
{{Administrativna podela Novog Zelanda}}
 
== Kultura ==
Rani Maori su adaptirali kulturu istočne Polinezije, u skladu sa izazovima u vezi sa većim i raznovrsnijim okruženjem, iz čega na kraju razvijaju sopstvenu specifičnu kulturu. Društvena organizacija je bila u velikoj meri komunalna sa porodicama (''whanau''), pod-plemenima (''hapu'') i plemenima (''iwi'') kojima je rukovodio poglavica (''rangatira'') čija pozicija je bila predmet saglasnosti zajednice.{{sfn|Kennedy|2007|p=398}} Britanski i irski imigranti su doneli aspekte svoje kulture na Novi Zeland i takođe su uticali na maorsku kulturu,<ref>{{cite web|first=Terry |last=Hearn|title=English – Importance and influence|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/english/|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref><ref>{{cite web|title=Conclusions – British and Irish immigration|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/home-away-from-home/conclusions|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=mart 2007|accessdate =21 januar 2011}}</ref> posebno uvođenjem Hrišćanstva.<ref>{{cite web|first=John |last=Stenhouse|title=Religion and society – Māori religion|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=novembar 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/religion-and-society/4|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> Međutim, Maori i dalje smatraju svoju lojalnost plemenskim grupama kao vitalni deo svog identiteta, a maorske rodbinske uloge liče na one iz drugih polinežanskih naroda.<ref>{{cite web|title=Māori Social Structures|publisher=Ministry of Justice|url=http://www.justice.govt.nz/publications/publications-archived/2001/he-hinatore-ki-te-ao-maori-a-glimpse-into-the-maori-world/part-1-traditional-maori-concepts/maori-social-structures|date=mart 2001|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> U skorije vreme američka, australijska, azijska i druge evropske kulture su izvršile uticaj na Novom Zelandu. Nemaorske polinežanske kulture su takođe očigledne, kao npr. festival „Pasifika“, najveći polinežanski festival na svetu koji se održava u Oklandu.
== Državni blagdani (neradni dani) ==
 
U velikoj meri ruralni život u ranom Novom Zelandu je doprineo tome da Novozelanđani imaju ugled robusnih i vrednih majstora.{{sfn|Kennedy|2007|p=400}} Tada se očekivala skromnost a svi uspešni ljudi su bili izloženi kritici.{{sfn|Kennedy|2007|p=399}} Novi Zeland tada nije bio država intelektualaca.<ref>{{cite web|first=Jock |last=Phillips|title=The New Zealanders – Post-war New Zealanders|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/the-new-zealanders/10|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> Maorska kultura je takođe suzbijana sve do kasnih 1960ih.<ref name="Maori language">{{cite web|first=Jock |last=Phillips|title=The New Zealanders – Bicultural New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/the-new-zealanders/12|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> Tada je započeo proces urbanizacije a visoko obrazovanje je postalo dostupno širem krugu ljudi.<ref>{{cite web|first=Jock |last=Phillips|title=The New Zealanders – Ordinary blokes and extraordinary sheilas|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/the-new-zealanders/11|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> Iako danas većina stanovništva živi u gradovima dobar deo novozelandske umetnosti, književnosti, kinematografije i humora ima ruralne teme.
 
=== Umetnost ===
Kao deo oživljavanja maorske kulture, tradicionalni zanati poput rezbarenja i tkanja su šire rasprostranjeni a maorski umetnici su sve brojniji i uticajniji.<ref name="Creative">{{cite web|first=Nancy |last=Swarbrick|title=Creative life – Visual arts and crafts|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=jun 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/creative-life/2|accessdate =4 februar 2011}}</ref> Većina maorskih rezbarija prikazuju ljudske figure, uglavnom sa tri prsta i sa glavom koja je prikazana prirodno i sa puno detalja ili groteskno.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Elements of Carving|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/maori-art/4|accessdate=15. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Šare na površini se sastoje od spirala, brazda zaseka i ribljih krljušti radi dekoracije rezbarija.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Surface Patterns|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/maori-art/5|accessdate=15. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Izražena maorska arhitektura se sastojala od rezbarenih kuća za sastajanje (''wharenui'') koje odlikuju simboličke rezbarije i ilustracije. Inicijalno ove zgrade su osmišljene da se stalno obnavljaju, menjaju i adaptiraju prema različitim potrebama.<ref>{{cite journal|last=McKay|first= Bill|year=2004|title=Māori architecture: transforming western notions of architecture|journal=Fabrications: the Journal of the Society of Architectural Historians, Australia and New Zealand|volume=14|issue=1&2|pages=1–12|url=http://www.library.uq.edu.au/ojs/index.php/fab/article/viewFile/108/126}}</ref>
 
Maori su dekorisali belo drvo na zgradama, kanuima i kenotafima koristeći crvenu (mešavina okera i ajkuline masti) i crnu (od čađi) boju i crtali su slike ptica, reptila i drugo na zidovima pećina.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Painted Designs|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/maori-art/8|accessdate=15. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Maorske tetovaže (''moko'') su crtane mešavinom obojene čađi i gume a ucrtavane su uz pomoć koštanog dleta.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Tattooing|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/maori-art/9|accessdate=15. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Prve evropske slike i fotografije su prikazivale pejzaže, ali nisu bile osmišljene kao umetnost već radi prikazivanja Novog Zelanda.<ref name="beginnings">{{cite web|title=Beginnings – history of NZ painting|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/nz-painting-history/beginnings|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=decembar 2010|accessdate=17. 2. 2011.}}</ref> Portreti Maora su takođe bili uobičajeni a umetnici su ih prikazivali kao „plemenite divljake“, egzotičnu lepotu ili prijateljski nastrojene starosedeoce.<ref name="beginnings"/> Izolacija Novog Zelanda je doprinela razvoju osobene lokalne umetnosti.<ref>{{cite web|title=A new New Zealand art – history of NZ painting|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/nz-painting-history/a-new-new-zealand-art|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=novembar 2010|accessdate=16. 2. 2011.}}</ref> Tokom 1960ih i 70ih mnogi umetnici su stvarali jedinstvene forme kombinijući maroske i zapadne tehnike.<ref>{{cite web|title=Contemporary Maori art |url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/nz-painting-history/contemporary-maori-art|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=novembar 2010|accessdate=16. 2. 2011.}}</ref> Postepeno su novozelandska umetnost i zanat dostigli šire međunarodno priznanje a posebno su bili zapaženi nastupi na [[Bijenale u Veneciji|Bijenalu u Veneciji]] [[2001]]. i na izložbi u [[Njujork]]u [[2004]].<ref name="Creative"/><ref>{{cite web |title=Paradise Lost: Contemporary Pacific Art At The Asia Society |first=Julie |last=Rauer |url=http://www.asianart.com/exhibitions/paradise/article.html |publisher=Asia Society and Museum |accessdate=17. 2. 2011.}}</ref>
 
Maorski ogrtači su pravljeni od lana i ukrašeni su crnim, crvenim i belim oblicima.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Textile Designs|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/maori-art/10|accessdate=15. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Od lokalnog žada se prave minđuše i ogrlice, a najpoznatiji je oblik „''hei-tiki''“, izobličena ljudska figura koja sedi prekrštenih nogu sa glavom pomerenom u stranu.<ref>{{cite web|first=Basil|last=Keane|title=Pounamu – jade or greenstone – Implements and adornment|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/pounamu-jade-or-greenstone/4|accessdate=17. 2. 2011.}}</ref> Evropljani su doneli i svoj smisao za modu i do 1950ih većina ljudi se posebno oblačila za društvene događaje.<ref>{{cite web|first=John|last=Wilson|title=Society – Food, drink and dress|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/society/9|accessdate=17. 2. 2011.}}</ref> Od tada su standardi oblačenja promenjeni i novozelandska moda se ocenjeuje kao neformalna, praktična i bez sjaja.<ref>{{cite web|first=Nancy |last=Swarbrick|title=Creative life – Design and fashion|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=jun 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/creative-life/3|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref><ref name="The Economist print edition"/> Ipak, lokalna modna industrija je doživela veliki rast od 2000, a izvoz je dupliran i broj proizvođača je povećan sa nekoliko na oko 50 poznatih firmi, od kojih su neke postale priznate i na međunarodnom nivou.<ref name="The Economist print edition">{{cite news | title = Fashion in New Zealand – New Zealand's fashion industry | work=The Economist | date = 28 februar 2008 | url = http://www.economist.com/displayStory.cfm?Story_ID=E1_TDSGGNTD | accessdate =6 avgust 2009}}</ref>
 
=== Književnost ===
Maori su brzo prihvatili ideju o zapisivanju kao načinu deljenja ideja, i mnoge njihove priče i pesme su tada zapisane.<ref>{{cite web|first=Nancy |last=Swarbrick|title=Creative life – Writing and publishing|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=jun 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/creative-life/6|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Većina ranih knjiga na engleskom je poticala iz Britanije, i tek 1950ih lokalni pisci dobijaju na značaju.<ref>{{cite web|title=The making of New Zealand literature|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/literature-in-new-zealand-1930-1960|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=novembar 2010|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Iako pod uticajem globalnih trendova ([[modernizam]]) i situacija ([[Velika kriza]]) pisci su od 1930ih počeli da razvijaju priče koje su bile fokusirane na njihove doživljaje na Novom Zelandu. Tokom ovog perioda, književnost se pomerila iz izveštačkog stila ka više akademskim težnjama.<ref>{{cite web|title=New directions in the 1930s – New Zealand literature|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/literature-1940-60/1930s|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=avgust 2008|accessdate=12. 2. 2011.}}</ref> Učešće u svetskim ratovima je dalo nekim od pisaca novu perspektivu na novozelandsku kulturu a nakon rata ekspanzija univerziteta je dovela do procvata lokalne književnosti.<ref>{{cite web|title=The war and beyond – New Zealand literature|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/nz-literature/the-growth-of-publishing|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=novembar 2007|accessdate=12. 2. 2011.}}</ref>
=== Zabava ===
Osnovni muzički pravci na Novom Zelandu su [[bluz]], [[džez]], [[Kantri muzika|kantri]], [[rokenrol]] i [[hip hop]] sa lokalnim elementima.<ref name="music">{{cite web|first=Nancy |last=Swarbrick|title=Creative life – Music|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=jun 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/creative-life/7|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> Maori su razvili sopstveno pojanje i pesme na osnovi drevnih korena iz jugositočne Azije koje ima setan prizvuk.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Maori Music|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/maori-music/1|accessdate=15. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Flaute i trube su korišćene kao lokalni instrumenti<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Musical Instruments|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/maori-music/6|accessdate=16. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> ili za signalizaciju tokom rata i u posebnim prilikama.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Instruments Used for Non-musical Purposes|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/maori-music/7|accessdate=16. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Rani doseljenici su doneli svoju muziku, [[duvački instrumenti|duvačke grupe]] i [[hor]]ove, a prve muzičke turneje su organizovane 1860ih.<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Music: General History|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/music/1|accessdate=15. 2. 2011.|date=april 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref><ref>{{cite encyclopedia |editor-first=Alexander |editor-last=McLintock |title=Music: Brass Bands |url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/music/3 |accessdate=14. 4. 2011. |date=april 2009 |origyear=originally published in 1966 |encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand |publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Grupe sastavljene od gajdaša i perkusionista, su bile izuzetno popularne tokom ranog 20. veka.<ref>{{cite encyclopedia |editor-first=Alexander |editor-last=McLintock |title=Music: Pipe Bands |url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/music/7 |accessdate=14. 4. 2011. |date=april 2009 |origyear=originally published in 1966 |encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand |publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> Muzička industrija je počela da se razvija 1940ih a mnogi novozelandski muzičari su ostvarili uspeh u Britaniji i SAD.<ref name="music"/> Neki umetnici izdaju pesme na maorskom jeziku a muzičko-scenska umetnost „kapa haka“ je ponovo zaživela.<ref>{{cite web|first=Nancy |last=Swarbrick|title=Creative life – Performing arts|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=jun 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/creative-life/8|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> Novozelandske muzičke nagrade se dodeljuju svake godine od strane „RIANZ-a“ počev od [[1965]]. pod nazivom „''Loxene Golden Disc Awards''“ u organizaciji kompanije „Rekit i Kolman“.<ref>{{cite web |url=http://rianz.org.nz/awards2008/history.asp |title=History &ndash; celebrating our music since 1965 |publisher=[[Recording Industry Association of New Zealand]] |year=2008 |accessdate=januar 23, 2012}}</ref> „RIANZ“ takođe objavljuje zvaničnu top-listu.<ref>{{cite web |url=http://www.rianz.org.nz/rianz/rianz_about.asp |title=About RIANZ &ndash; Introduction |publisher=Recording Industry Association of New Zealand |accessdate=januar 23, 2012}}</ref>
 
Radio je na Novi Zeland stigao [[1920]]. godine a televizija [[1960]].<ref>Trisha Dunleavy and Hester Joyce, eds. ''New Zealand Film and Television: Institution, Industry, and Cultural Change'' (Intellect Books, distributed by University of Chicago Press; 2012).</ref> Broj novozelandskih filmova je posebno porastao 1970ih.<ref name="NZ TV"/> Novozelandska filmska komisija je od [[1978]]. počela da pomaže lokalne filmske stvaraoce a mnogi od filmova su doživeli međunarodni uspeh. Deregulacija tokom 1980ih je doprinela naglom povećanju broja radio i TV stanica.<ref name="NZ TV">{{cite web|first=Nancy |last=Swarbrick|title=Creative life – Film and broadcasting|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=jun 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/creative-life/5|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> Novozelandska televizija uglavnom emituje emisije američke i britanske proizvodnje uz veliki broj australijskih i lokalnih produkcija. Pejzaži Novog Zelanda, kompaktnost države i državni podsticaji<ref>{{cite news|newspaper=New York Times|title=New Zealand Bends and ‘Hobbit’ Stays|first1=Michael|last1=Cieply |first2=Jeremy|last2= Rose|date=oktobar 2010|url=http://www.nytimes.com/2010/10/28/business/media/28hobbit.html}}</ref> su doprineli da se neki od visokobudžetnih filmova poput trilogije [[Gospodar prstenova]], novozelandskog režisera [[Piter Džekson|Pitera Džeksona]], snimaju na Novom Zelandu.<ref>{{cite web|title=Production Guide: Locations|publisher=Film New Zealand|url=http://www.filmnz.com/production-guide/locations.html|accessdate=21. 1. 2011.}}</ref> Medijskom industrijom Novog Zelanda dominira manji broj kompanija, većinom u stranom vlasništvu uz nekoliko državnih TV i radio-stanica. Reporteri bez granica svrstavaju Novi Zeland u sam vrh u svojim godišnjim izveštajima o slobodi medija.<ref>{{cite web|url=http://en.rsf.org/only-peace-protects-freedoms-in-22-10-2008,29031|title=Only peace protects freedoms in post-9/11 world|date=22. 10. 2008. |publisher=Reporters Without Borders|accessdate=30. 4. 2010.}}</ref>
 
=== Sport ===
[[Datoteka:Haka.jpg|thumb|desno|250px|Novozelandski ragbisti izvode ples „haka“ pred početak utakmice]]
Većina sportova popularnih na Novom Zelandu su engleskih korena.<ref>{{cite web|first=Terry|last= Hearn|title=English – Popular culture|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=mart 2009|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/english/12|accessdate=22. 1. 2022.}}</ref> Najviše ljudi igra [[golf]], [[netbol]], [[tenis]] i [[kriket]], među mlađima najpopularniji sport je [[fudbal]] dok najviše posetilaca ima [[ragbi]].<ref name = "Organised Sport">{{cite web|first=Jock|last= Phillips|title=Sports and leisure – Organised sports|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=februar 2011|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/sports-and-leisure/4|accessdate=23. 3. 2011.}}</ref> Pobedničke turneje u ragbiju u Australiji i Ujedinjenom Kraljevstvu kasnih 1880ih i ranih [[1900]]ih su igrale važnu ulogu u konsolidovanju nacionalnog identiteta,<ref>{{cite book|title=Sport, Power And Society In New Zealand: Historical And Contemporary Perspectives|url=http://www.la84foundation.org/SportsLibrary/ASSHSSH/ASSHSSH11.pdf|publisher=ASSH Studies In Sports History|date=januar 1999|editor-first=John |editor-last=Nauright|chapter=Rugby and the Forging of National Identity|first=Scott |last= Crawford}}</ref> iako je uticaj sporta od tada opao.<ref>{{cite book|chapter=Sport, culture and identity: the case of rugby football|last=Fougere|first=Geoff|editor1-first=David |editor1-last=Novitz|editor2-first=Bill|editor2-last=Willmott|title=Culture and identity in New Zealand|year=1989|pages=110–122|isbn=0-477-01422-4|url=http://www.cabdirect.org/abstracts/19901879245.html;jsessionid=9057684DAADD50F83FAE7254DC066545}}</ref> Konjske trke su takođe bile popularne i bile su važan deo dominantne kulture tokom 1960ih koja je poznata pod nazivom „ragbi, trke i pivo“.<ref>{{cite web|title=Rugby, racing and beer|url=http://www.nzhistory.net.nz/media/photo/rugby-racing-and-beer|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=avgust 2010|accessdate=22. 1. 2011.}}</ref> Učešće Maora u evropskim sportovima je posebno primetno u ragbiju i u „haka“ plesu koji nacionalni timovi izvode pred međunarodne utakmice.<ref>{{cite web|first=Mark|last= Derby|title=Māori–Pākehā relations – Sports and race|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=decembar 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/maori-pakeha-relations/4|accessdate=4. 2. 2011.}}</ref>
 
Novozelandski timovi koji imaju rezultate na međunarodnom nivou su ragbi, [[ragbi liga]], netbol, kriket, i [[softbol]] timovi a na pojedinačnom nivou rezultati su ostvarivani u trijatlonu, veslanju, jedrenju i biciklizmu. Odnos broja stanovnika i osvojenih medalja na Olimpijskim i Komonvelt igrama se smatra za uspešan.<ref name = "Organised Sport"/><ref name="OlympicRatio">{{cite web| url=http://www.abs.gov.au/Ausstats/abs@.nsf/57a31759b55dc970ca2568a1002477b6/be9f47591541e29eca256ef40004f25a!OpenDocument |title=ABS medal tally: Australia finishes third |publisher=Australian Bureau of Statistics |accessdate=17. 2. 2008. |date=30. 8. 2004.}}</ref> Ragbi tim je često ocenjivan kao najbolji na svetu i Novi Zeland je trenutni nosilac titule šampiona Svetskog kupa. Takođe Novi Zeland je i trenutni ragbi liga svetski šampion. Popularni su i ekstremni sportovi, avanturistički turizam{{sfn|Bain|2006|p=69}} i postoji jaka tradicija [[planinarenje|planinarenja]] — novozelandski alpinista i istraživač [[Edmund Hilari]] je zajedno sa [[nepal]]skim [[šerpas]]om [[Tenzing Norgaj|Tenzingom Norgajem]], [[29. maj]]a [[1953]]. prvi uspešno osvojio najviši vrh [[Mont Everest]].<ref>{{cite news|title=World mourns Sir Edmund Hillary|date=januar 2008|newspaper=The Age|location=Australia|url=http://news.theage.com.au/national/world-mourns-sir-edmund-hillary-20080111-1ldx.html}}</ref> Pored toga spoljne aktivnosti poput biciklizma, pecanja, plivanja, trčanja, trampinga (aktivnost popularna na Novom Zelandu koja se sastoji u kampovanju u unutrašnjosti), kanuinga, lova i sportova na snegu su takođe popularne.<ref name="SportsParticipation">{{cite web| url=http://www.activenzsurvey.org.nz/Documents/Participation-Levels.pdf |title=Sport and Recreation Participation Levels |publisher=[[Sport and Recreation New Zealand]]|accessdate=30. 4. 2010. |year=2009}}</ref> Trke „''waka ama''“ u autriger kanuima polinezijskog porekla su takođe sve popularnije i danas je to međunarodni sport, sa takmičenjima u celom tihookeanskom regionu.<ref>{{cite news|title=Waka ama: Keeping it in the family|first=Robyn|last=Yousef|date=januar 2011|newspaper=New Zealand Herald|url=http://www.nzherald.co.nz/maori/news/article.cfm?c_id=252&objectid=10703178}}</ref>
 
== Praznici ==
 
Državni praznici na Novom Zelandu su:<ref>[http://www.dol.govt.nz/er/holidaysandleave/publicholidays/index.asp Public holidays, Department of Labour], Pristupljeno 15. 4. 2013.</ref>
 
{| class="standard"
|- bgcolor="#efefef"
!align="left"|Praznik !! Dan
|-
|Nova Godina || align="right" |1. i 2. januar
|-
|Vajtangi dan||align="right" | 6. februar
|-
|Veliki petak|| align="right" |poslednji petak pred Uskrs
|-
|Uskrs|| align="right" | prema crkvenom kalendaru
|-
|Uskrsni ponedeljak|| align="right" |prvi ponedeljak posle Uskrsa
|-
|Dan ANZAK-a|| align="right" |25. april
|-
|Rođendan kraljice|| align="right" |prvi ponedeljak u junu
|-
|Dan rada|| align="right" |4. ponedeljak u oktobru
|-
|Božić|| align="right" |25. decembar
|-
|Dan poklona|| align="right" | 26. decembar
|}
 
== Vidi još ==
* [[Zemljotres u Krajstčerču 2011.]]
* [[Australazija na olimpijskim igrama]]
* [[Novi Zeland na olimpijskim igrama]]
 
== Izvori ==
{{reflist|4}}
 
== Eksterni linkovi ==
Izvor: https://sh.wikipedia.org/wiki/Novi_Zeland