Poljska – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
Nema sažetka izmjene |
Nema sažetka izmjene |
||
Red 69:
}}
'''Poljska''', zvanično '''Republika Poljska''' ({{jez-polj|Rzeczpospolita Polska}}) [[država]] je u [[Srednja Evropa|srednjoj Evropi]]. Geopolitički pripada [[Istočna Evropa|istočnoj Evropi]]<ref>[http://millenniumindicators.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications]</ref> i graniči se sa [[Rusija|ruskom]] enklavom [[Kalinjingradska oblast|Kalinjigradskom oblašću]]) i [[Litvanija|Litvanijom]] na severoistoku, [[Belorusija|Belorusijom]] i [[Ukrajina|Ukrajinom]] na istoku, [[Slovačka|Slovačkom]] i [[Češka|Češkom]] na jugu i [[Nemačka|Nemačkom]] na zapadu, dok na severu izlazi na [[Baltičko more]]. Poljska je članica [[Evropska unija|Evropske unije]] i [[NATO|NATO pakta]]. Ukupna površina Poljske je 312.679 km², što je čini 69. na spisku najvećih država sveta i 9. najvećom u Evropi. U Poljskoj živi više od 38 miliona ljudi, po čemu je 34. u svetu i 8. u Evropi.
Za godinu osnivanja Poljske se uzima [[966]]. godina kada je njen vladar knez [[Mješko I Pjast|Mješko I]] prihvatio [[hrišćanstvo]]. Kraljevina Poljska je [[1569]]. sklapanjem [[Lublinska unija|Lublinske unije]] ušla je u dugotrajni savez sa [[Velika kneževina Litvanija|Velikom kneževinom Litvanijom]], čime je osnovana moćna i prostrana [[Državna zajednica Poljske i Litvanije]]. Zajednica je nestala [[1795]], a teritoriju Poljske su podelile [[Prusko kraljevstvo|Pruska]], [[Ruska Imperija]] i [[Habzburška monarhija|Austrija]]. Poljska je svoju samostalnost obnovila [[1918]]. nakon [[Prvi svetski rat|Prvog svetskog rata]], da bi je ponovo izgubila u [[Drugi svetski rat|Drugom svetskom ratu]]. Poljska je u ratu izgubila oko 6 miliona građana, a iz rata je izašla u značajno promenjenim granicama. Posleratna Narodna Republika Poljska bila je u okviru [[Varšavski pakt|Istočnog bloka]], pod jakim sovjetskim uticajem. Za vreme revolucija 1989. komunistička vlast je ukinuta.
Poljska je unitarna država, koju čini 16 [[Vojvodstva Poljske|vojvodstava]].
== Etimologija imena ==
Ime ''Poljska'' potiče od plemena [[Poljani|Poljana]], koji su naseljavali teritoriju današnje [[Velikopoljska|Velikopoljske]]. Reč Poljani (''Polanie'') može da se protivmači kao „oni koji žive na poljima“. Može da se pretpostavi da je glavno zanimanje tog plemena bila zemljoradnja, dok je kod ostalih plemena, npr. [[Vislani|Vislana]] i [[Mazovljani|Mazovšana]] bilo drugačije jer su naseljavali šumske terene.
U prošlosti su korišćeni [[latinski jezik|latinski]] termini ''terra Poloniae'' - poljska zemlja ili ''Regnum Poloniae'' - poljsko carstvo. Ime Poljska (''Polska'') počinje da se koristi u [[11. vek|XI veku]]. Zemlja Poljana je u [[14. vek|XIV veku]] nazivana Staropoljska (''Staropolska''), a kasnije Velikopoljska (''Wielkopolska''). Južne zemlje su zbog kontrasta nazivane [[Malopoljska]] (''Małopolska'').
Ostala imena Poljske: (''Lechia'', [[persijski jezik]] ''Lachistan'', [[litvanski jezik|litvanski]] ''Lenkija'') i Poljaka ({{jez-rus|Lяh}}, {{jez-mađ|Lengyel}}) potiču od imena plemena [[Leđani|Leđana]], za koje se smatra da su živeli u sadašnjem jugozapadnom delu Poljske.
Reč žečpospolita (''rzeczpospolita'') označava republiku.
== Povijest ==
Linija 93 ⟶ 105:
Poljska je [[1999]]. godine ušla u savez [[NATO]], a [[1. svibnja]] [[2004]] pridružila se [[Europska Unija|Europskoj Uniji]].
=== Praistorija ===
Najčuveniji arheološki nalaz iz poljske praistorije je utvrđeno naselje [[Biskupin]], koji potiče iz vremena [[Lužička kultura|Lužičke kulture]] iz ranog [[Gvozdeno doba|gvozdenog doba]], od oko [[700. p. n. e.]]
Istoričari pretpostavljaju da su tokom kasne antike na teritoriji današnje Poljske živele mnoge različite etničke grupe. Tačna etnička i lingvistička pripadnost tih grupa je bila predmet velikih debata. Posebno su mesta i vreme postojanja prvobitnih naselja slovenskih plemena bila predmet velikih kontroverzi.<ref name="muzeumczestochowa.pl">{{cite web | url=http://www.muzeumczestochowa.pl/wp-content/uploads/2012/11/folder.pdf | title=Z mroku dziejów. Kultura Łużycka | publisher=Muzeum Częstochowskie. Rezerwat archeologiczny (Museum of Częstochowa) | year=2007 | accessdate = 9. 1. 2013. | author=Maciej Kosiński, Magdalena Wieczorek-Szmal |pages=3–4 | quote=... kultura łużycka nie tworzyła jednej zwartej całości. Jak się wydaje, jej skład etniczny był niejednorodny. | isbn=978-83-601281-1-4 | format=PDF file, direct download 1.95 MB}}</ref>
=== Dinastija Pjastovića (966—1385) ===
[[Datoteka:Polska1020-c.png|mini|desno|200px|Poljska godine 1020.]]
Poljska plemena su u ranom [[srednji vijek|srednjem veku]] živela između reka [[Visla|Visle]] i [[Odra|Odre]]. Ta plemena ujedinio je knez [[Mješko I Pjast|Mješko I]] u [[10. vek]]u. On je bio prvi poznati vladar iz dinastije [[Pjastovi]]ća. Za njegova vladanja [[Poljaci]] su primili [[hrišćanstvo]], a poljska država priznala vlast [[Sveto rimsko carstvo|Svetog Rimskog carstva]]. Mješko je osnovao i prvu poljsku biskupiju u [[Poznanj]]u.
Za vladavine [[Boleslav Hrabri|Boleslava Hrabrog]] (992—1027) Poljska se proširila na oblast [[Lužički Srbi|Lužice]], [[Češka|Češke]], [[Moravska|Moravske]] i [[Slovačka|Slovačke]]. [[Boleslav II]] (1058—1079) je izuzeo Poljsku ispod vlasti Svetog Rimskog carstva i proglasio se kraljem čime je Poljska postala slobodna kraljevina.
Od vremena vladanja [[Boleslav III Pjast|Boleslava III]] (1102—1138) Poljaci su počeli da vode dugotrajne ratove protiv pripadnika Nemačkog viteškog reda ([[Tevtonci|Tevtonaca]]) koji u [[12. vek]]u otimaju Poljskoj područja [[Pomeranija|Pomeranije]] od ušća Visle do [[Gdanjsk]]a. Tim je osvajanjima Poljskoj zaprečen put do [[Baltičko more|Baltičkog mora]]. Nakon njegove smrti Poljska je u stalnim sukobima s [[Brandenburg]]om i Tevtoncima, a u tim je sukobima izgubila zapadno Pomorje, Veliku Poljsku, Gdanjsko primorje i jug države.
Od 12. do početka [[15. vek]]a Poljska naglo slabi, osamostaljuju se pojedine kneževine, a [[Nemci]] se šire na poljska područja. Njihovim dolaskom niču [[grad]]ovi i [[selo|sela]] i podstiče se [[Privreda|privredni]] razvitak. [[1241]]. godine u Poljsku su provalili Tatari koji su poharali južne predele Poljske koje su poljski vladari naseljavali Nemcima. Tih godina visoki staleži preuzimaju [[nemački jezik]] i običaje, a kako su se Nemci naselili i uz pogranična područja Poljske, polako Poljska dolazi pod nemački uticaj. [[1300]]. godine poljsko plemstvo bira češkog kralja [[Vaclav II Pšemisl|Vaclava II]] za kralja Poljske kako bi se uspešnije oduprli nemačkom prodoru, ali to nije uspelo. Nakon njegove smrti [[1305]]. godine raspala se personalna unije između Poljske i Češke.
[[Datoteka:Kazimierz III Wielki.jpg|mini|levo|200px|Kazimir III Veliki]]
Proces za ujedinjavanje poljskih zemalja započeo je u [[14. vek]]u kralj [[Vladislav I]] (1306—1333) koji je Poljskoj ponovo pripojio [[Krakov]] i Veliku Poljsku. Jačanje Poljske nastavlja [[Kazimir III]] (1333—1370) koji podstiče razvitak poljskih gradova pospešivanjem razvitka [[Trgovina|trgovine]] i zanatstva. On kodifikuje poljsko pravo ''(Statut Wislicki)'', podstiče kolonizaciju nenaseljenih poljskih područja, te sprovodi finansijske i upravne reforme. Osnovao je i [[Jagelonski univerzitet|Krakovski univerzitet]] i utemeljio [[Kraljevski vrhovni sud u Krakovu]]. On je bio poslednji poljski vladar iz dinastije Pjastovića, a nakon njegove smrti na poljski presto dolazi kralj [[Lajoš I Anžujski|Ludovik I Anžujski]] iz dinastije ugarskih [[Anžujci|Anžujaca]] koji je bio sestrić Kazimira III. Nakon njegove smrti na vlast dolazi njegova kći Jadviga koja se udala za litvanskog kneza Vladislava Jagela koji je vladao Poljskom kao [[Vladislav II Jagelo|Vladislav II]] (1386—1434).
=== Dinastija Jageolonaca (1385—1569) ===
Izborom za poljskog kralja, on je primio hrišćanstvo i uspostavio [[Poljsko-litvanska unija|Poljsko-litvansku uniju]]. Nakon uspostavljanja te unije, Poljska je uz pomoć [[Litvanija|Litvanije]] uspela da spreči prodor Nemaca. [[1410]]. godine u bici kraj [[Grinvald]]a i [[Tonberg]]a teško su porazili Tevtonce. Nakon smrti Vladislava II, na vlast dolazi [[Vladislav III]] (1434—1444) Poznat je i pod nazivom Vladislav Varnenčik jer je 1444. poginuo u bitki kraj [[Varna|Varne]].
Njega je nasledio [[Kazimir IV]] (1447—1492) iz dinastije [[Jagelonci|Jagelovića]] koji je ograničio svoju vlast uspostavom Državnog sabora ([[sejm]]) i koji je primorao plemstvo na plaćanje [[porez]]a. Stvorio je jaku poljsku državu osvajanjem zapadne [[Pruska (region)|Pruske]], Moldavije i istočnog Pomorja.
U [[16. vek]]u Poljska ulazi u razdoblje unutrašnjih staleških borbi, pa je kralj bio primoran da donese ''Rodomsku konstituciju'' prema kojoj zakoni mogu da se donesu samo uz pristanak malog i srednjeg plemstva ([[Šljahta|šljahte]]).
=== Poljsko-litvanska unija ===
{{main|Državna zajednica Poljske i Litvanije}}
[[1569]]. godine zaključen je [[Lublinska unija|Lublinski sporazum]] prema kojem šljahta bira kralja, a [[Državna zajednica Poljske i Litvanije|Poljska i Litvanija]] čine realnu uniju.
Nakon smrti [[Stefan Batori|Stefana Batorija]] (1575—1586), Poljska je ponovo ojačala dolaskom na vlast [[Žigmund III|Žigmunda III]] (1587—1632) iz švedske dinastije Vasa, ali joj je moć oslabila za vladavine [[Jan II Kazimir|Jana II Kazimira]] koji je ratovao protiv [[Rusija|Rusije]] i [[Švedska|Švedske]]. Poljska u drugoj polovini [[17. vek]]a ratuje i sa [[Osmansko carstvo|Turcima]] i u tim ratovima gubi Podoliju i velika područja na desnoj obali [[Dnjepar|Dnjepra]]. Ta su joj područja vraćena [[Karlovački mir|Mirom u Sremskim Karlovcima]], jer je Poljska pomogla u odbrani [[Beč]]a od turskih napada.
[[Datoteka:Rzeczpospolita 1600.png|mini|levo|200p|Područja pod vlašću [[Poljsko-litvanska unija|Poljsko-litvanske unije]]]]
[[Datoteka:Curzon linia.svg|mini|desno|200p|Promena poljskih granica posle Drugog svetskog rata]]
Pobede Poljske nad Turcima nisu ojačale kraljevu vlast, a samovolja šljahte postala je sve izraženija. [[1652]]. godine izglasan je zakon [[Liberum veto]] kojim je ozakonjena [[Feudalizam|feudalna]] [[anarhija]] u Poljskoj. Tim je zakonom svaki član jednodomne skupštine u Poljskoj (sejm) mogao da spreči donošenje bilo kakvog zakona.
=== Podele Poljske ===
U ratovima protiv Švedske i Rusije u drugoj polovini 17. veka, Poljska gubi veliki deo svojih teritorija. [[1697]]. godine saksonski kneževi postaju kraljevi Poljske, čime dolazi do kraja poljske nezavisnosti. Krajem [[18. vek]]a Poljska je podeljena između Rusije, [[Austrija|Austrije]] i Pruske i prestaje da postoji kao država. Nakon [[1815]]. nekadašnje poljske zemlje dolaze pod rusku vlast kao [[Kongresna Poljska]] i od [[1863]]. godine Poljska je ruska provincija i predmet intenzivne rusifikacije.
=== Od 1918. do danas ===
Poljska je opet uspostavljena kao nezavisna država nakon [[Prvi svetski rat|Prvog svetskog rata]]. Godine [[1939]]. podeljena je nadvoje između Nemačke i [[Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika|Sovjetskog Saveza]]. Nakon [[Drugi svetski rat|Drugog svetskog rata]], Poljska je dobila nova područja na zapadu, ali je izgubila dvostruko veća područja na istoku.
Zemlja je bila deo [[Komunizam|komunističkog]] [[Varšavski pakt|Istočnog bloka]] pod kontrolom Sovjetskog Saveza do [[1980]]-ih godina, kada je krenuo [[solidarnost (sindikat)|pokret „Solidarnost“]], koji je pobedio na parlamentarnim izborima [[1989]]. godine, te je uvedena [[demokratija]].
Poljska je [[1999]]. godine ušla u [[NATO]] savez, a [[1. maj]]a [[2004]]. pridružila se [[Evropska unija|Evropskoj uniji]].
== Politika ==
Linija 117 ⟶ 174:
== Vojvodstva ==
''Glavni članak: [[Vojvodstva Poljske]]''
[[Datoteka:Vojvodstva Poljske.png|mini|367px|Poljska Vojvodstva]]
Poljska se dijeli na 16 upravnih područja, vojvodstva (''województwa'', jednina ''województwo''):
{{Columns-list|2|
* [[Velikopoljsko vojvodstvo|Velikopoljsko]] (''Wielkopolskie'')
* [[Kujavsko-pomorsko vojvodstvo|Kujavsko-pomeransko]] (''Kujawsko-Pomorskie'')
Linija 136 ⟶ 193:
* [[Varminsko-mazursko vojvodstvo|Varminsko-mazursko]] (''Warmińsko-Mazurskie'')
* [[Zapadnopomeransko vojvodstvo|Zapadnopomeransko]] (''Zachodniopomorskie'')
}}
== Geografija ==
{{glavni članak|Geografija Poljske}}
[[Datoteka:Poland topo.jpg|mini|250px|Fizička mapa Poljske]]
Poljska teritorija se sastoji iz pet geografskih područja. Na severozapadu uz [[Baltičko more|baltičku]] obalu [[Pomorije|Pomorja]] i [[Gdanjski zaliv|Gdanjskog zaliva]] nalaze se brojne morske prevlake, priobalne [[dine]], jezera, reke i kanali. Skoro sasvim pravu liniju obale razbijaju [[Ščećinski zaliv|Ščećinski]], [[Pucki zaliv|Pucki]] i [[Vislanski zaliv]]. Na severu i u centralnom delu Poljske su se formirale ravnice tokom [[Ledeno doba|ledenog doba]]. Tako su nastale četiri velike ravnice: Mazurska, Kašupska, Pomorska i Velikopoljska. Ovi predeli su blago brdovite [[glacijalni proces|morene]] u kojima postoje brojna jezera. Južno od ravnica je područje širokih rečnih dolina [[Šleska|Šleske]] i [[Mazovija|Mazovije]]. Posebno je karakteristično [[les]]no tle u regionu [[Lublin]]a na kome su vidljivi značajni efekti [[erozije]]. Još južnije prostiru se predeli poljskih planina srednje visine: [[Beskidi]], [[Sudeti]], [[Svetokrižke planine]] i [[Tatre|Tatra Planine]] - najveći opseg od čitavih [[Karpati|Karpata]].
===
Dužina poljskih granica iznosi 3511 kilometara, a od toga 440 otpada na morsku granicu (obala [[Baltičko more|Baltičkog mora]]).
Poljska se graniči na:
* zapadu sa Nemačkom (467 km),
* na jugu sa Češkom (796 km) i Slovačkom (541 km),
* na istoku sa Ukrajinom (535 km) i Belorusijom (418 km),
* na severu sa Litvanijom (104 km) i Rusijom (Kalinjingradska oblast) (210 km).
=== Reljef ===
[[Datoteka:Tatry - MOko.jpg|mini|250px|Planinsko jezero u Visokim Tatrama]]
[[Datoteka:Westkarpaten Pieniny Kroscienko.jpg|levo|mini|250px|Poljski Karpati]]
Poljska ima 70 vrhova sa preko 2.000 m nadmorske visine i svi oni se nalaze u planinama [[Tatre]]. Ovo područje se u Poljskoj deli na oblast [[Tatre|Visokih]] i Zapadnih Tatri. To je najviši planinski lanac Poljske i [[Karpati|Karpata]]. Sa 2.499 m najviši je vrh Risi (''Rysy''). Drugi po visini je lanac [[Beskidi|Beskida]] (najviši vrh: 1.725 m). Najviši vrh [[Sudeti|Sudeta]] je Snježka (''Śnieżka'') sa 1.602 m.
Najniža tačka Poljske je na -2 metra nadmorske visine kod [[Elblag]]a.
Deo obale Baltičko mora koji pripada Poljskoj dug je 528 kilometara. Prostire se od mesta [[Svinoujšće]] na ostrvima [[Usedom]] i [[Volin (ostrvo)|Volin]] na zapadu, do mesta [[Krinica Morska]] na [[Vislanska prevlaka|Vislanskoj prevlaci]] na istoku. Poljska morska obala je velikim delom ravna i peščana, i nju su oblikovale morske struje i stalni zapadni vetrovi. Tu postoje mnoge litice, peščane dine i [[Prevlaka|prevlake]], a za kopno su karakteristične bare i jezera. Primer je [[Lebsko jezero]] u [[Slovinski nacionalni park|Slovinskom nacionalnom parku]]. Najpoznatije prevlake su [[poluostrvo Hel]] i [[Vislanska prevlaka]]. Najveće poljsko ostrvo je Volin. Najveći lučki gradovi su [[Gdinja]], [[Gdanjsk]], [[Ščećin]] i Svinojušće. Poznata letovališta su: [[Sopot (Poljska)|Sopot]], [[Kolobžeg]], [[Leba (grad)|Leba]], [[Vladislavovo]] i poluostrvo Hel.
=== Vode ===
[[Datoteka:Slowinski National Park.jpg|mini|250px|Dine u Slovinskom nacionalnom parku]]
[[Datoteka:Wisla-kolo-Torunia.jpg|mini|levo|250px|Dolina najduže reke Poljske - Visle]]
Najduže reke Poljske su [[Visla]] (1.047 km), granična reka [[Odra]] (854 km), [[Varta]] (808 km) i [[Bug]] (772 km) koja čini istočnu granicu zemlje. Visla i Odra se ulivaju u Baltičko more. Neke manje reke u Sudetima pripadaju slivu [[Laba (reka)|Labe]], odnosno [[Severno more|Severnog mora]]. Reka [[Orava]] u Beskidima se preko reke [[Vag]] uliva u [[Dunav]], dok se neke male reke u zapadnim Karpatima preko [[Dnjestar|Dnjestra]] ulivaju u [[Crno more]].
Reke Poljske se vekovima koriste za plovidbu. Svojim dugim lađama [[Vikinzi]] su plovili na svoje pljačkaške pohode rekama Visla i Odra. U srednjem i novom veku, transport žita i poljoprivrednih proizvoda iz [[Državna zajednica Poljske i Litvanije|Poljsko-litvanske države]] rekama do Danciga (Gdanjska) i dalje u zapadnu Evropu bio je jedan od najznačajnijih trgovačkih puteva. O vremenu prosperiteta svedoče renesansni i barokni spomenici u gradovima duž ovih reka.
Poljska ima oko 10.000 [[Jezero|jezera]] površine veće od jednog hektara, i po tome je jedna od jezerima najbogatijih država sveta. U Evropi samo [[Finska]] ima više jezera po jedinici površine. Najveća jezera površine veće od 100 km² su [[Snjardvi]] i [[Mamri]] u [[Mazurija|Mazuriji]], kao i [[Lebsko jezero|Lebsko]] i [[Dravsko jezero]] u Pomorju. Pored jezera u ravnicama na severu, postoje i planinska jezera u Tatrama, od kojih je [[Morskije Oko]] površinski najveće (34,9 hektara). Najdublje jezero je [[Hanjča]] sa 108,5 m dubine, u [[Vojvodstvo podlasko|Podlaskom vojvodstvu]].
Vidi još:
* [[Spisak jezera u Poljskoj]]
* [[Spisak najdubljih jezera u Poljskoj]]
[[Datoteka:Szczeliniec Zyrafa.JPG|mini|levo|150px|Nacionalni park Gori Stolovi]]
Šume pokrivaju 29,2% površina. Preko polovine teritorije se koristi za poljoprivredu, od čega najviše za [[ratarstvo]]. [[Stočarstvo]] je zastupljeno u brdsko-planinskim područjima. Preko 1 % ukupne površine (3.145 km²) otpada na [[Nacionalni parkovi u Poljskoj|23 nacionalna parka]]. Po ovome Poljska zauzima prvo mesto u Evropi. Većina poljskih nacionalnih parkova nalazi se na jugu zemlje. Pored njih, zaštićene su i oblasti reka, jezera i močvara u centralnom delu zemlje, kao i obale na severu.
=== Flora i fauna ===
[[Datoteka:Wisent.jpg|mini|250px|[[Bizon]] u Nacionalnom parku [[Bjalovješka šuma|Bjalovježa]]]]
U Poljskoj žive neke životinje koje su izumrle u ostatku Evrope, kao što su: [[bizon]]i u prašumi Bjalovježa, [[mrki medved]]i u Bjalovježi, Tatrama i Karpatima, [[vuk]]ovi i [[Evroazijski ris|risovi]] u šumskim područjima, losovi na severu Poljske, [[Dabar|dabrovi]] u Mazuriji i Pomorju. U šumama se susreću [[jelen]]i i [[divlja svinja|divlje svinje]]. Na istoku Poljske postoje nedirnute prastare šume, od kojih je najpoznatija Bjalovježa. Velika šumska područja postoje i na planinama, u Mazuriji, Pomorju i donjoj Šleskoj.
Poljska je najvažnije područje za razmnožavanje evropskih ptica selica. Četvrtina svih ptica koje leti stignu u Evropu, izleže ptiće u Poljskoj, najviše u obalskim predelima i zaštićenim močvarama reka [[Bjebža]], [[Narev]] i Varta. U Mazuriji ima sela gde živi više [[rode (porodica)|roda]] nego ljudi.
=== Klima ===
Klima Poljske je umerena, koja prelazi u [[Kontinentalna klima|kontinentalnu]] što se više ide na istok i jugoistok. Leta su umereno topla sa srednjim temperaturama između 16 i 19 °C. Zime su hladne sa srednjim temperaturama od 0 °C na severozapadu, do −5 °C na jugoistoku. Padavina ima tokom čitave godine, pri čemu su na istoku zime sušnije od leta.
<center>
<gallery>
Image:Klima gdynia.png|Klimatski dijagram [[Gdinja|Gdinje]]
Image:Klima warschau.png|Klimatski dijagram [[Varšava|Varšave]]
Image:Klima krakau.png|Klimatski dijagram [[Krakov]]a
Image:Klima zakopane.png|Klimatski dijagram [[Zakopane|Zakopana]]
</gallery>
</center>
== Stanovništvo ==
:''Vidi još:'' [[Poljaci]]
{| {{prettytable}} align=right
! colspan="6" | Stanovništvo Poljske
|-
! Godina !! Stanovništvo !! Promena %
! Godina !! Stanovništvo !! Promena %
|-
! [[1846]]
| 11.107.000
| -
! [[1960]]
| 29.776.000
| 19,1%
|-
! [[1911]]
| 22.110.000
| 99,1%
! [[1970]]
| 32.642.000
| 9,6%
|-
! [[1921]]
| 27.177.000
| 22,9%
! [[1978]]
| 35.061.000
| 7,4%
|-
! [[1931]]
| 32.107.000
| 18,4%
! [[1988]]
| 37.879.000
| 8,0%
|-
! [[1938]]
| 34.849.000
| 8,5%
! [[1990]]
| 38.183.000
| 0,8%
|-
! [[1946]]
| 23.930.000
| -31,3%
! [[1995]]
| 38.610.000
| 1,1%
|-
! [[1950]]
| 25.008.000
| 4,5%
! [[2000]]
| 38.654.000
| 0,1%
|}
[[Datoteka:Poland-demography.png|320p|desno|mini|Broj stanovnika poljske od 1961—2003 (u hiljadama)]]
Poljaci spadaju u [[Sloveni|slovenske narode]]. Govore [[poljski jezik|poljskim jezikom]]. Delu Poljaka maternji jezik je [[Kašupski jezik]] veoma sličan poljskom. Poljski jezik je zvaničan jezik iako je po zakonu o nacionalnim manjinama omogućeno korišćenje maternjeg jezika. Po popisu iz 2002. godine 97,8% stanovnika poljske govori poljski. Najzastupljeniji jezici manjina su: [[nemački jezik|nemački]], [[ukrajinski jezik|ukrajinski]], [[beloruski jezik|beloruski]], [[romski jezik|romski]] i [[ruski jezik|ruski]].
=== Demografske statistike ===
{| {{prettytable}}
|-
| colspan="2" style="text-align:center;"|('''2006''')
|-
|'''Broj stanovnika'''
|''38.622.000''
|-
|colspan="2"|'''Stanovništvo po godištu'''
|-
|0 - 14 godina
|''16,7%'' (muškaraca 3.319.176; žena 3.150.859)
|-
|15 - 64 godina
|''70,3%'' (muškaraca 13.506.153; žena 13.638.265)
|-
|preko 64 godine
|''13%'' (muškaraca 1.912.431; žena 3.108.260)
|-
|colspan="2"|'''Srednja starost'''
|-
|U celoj populaciji
|''36,43'' godina
|-
|Muškaraca
|''34,52'' godina
|-
|Žena
|''38,49'' godina
|-
|'''Prirodni priraštaj'''
|''0,028%''
|-
|'''Broj rođenih na 1.000 stanovnika'''
|''10,78''
|-
|'''Broj umrlih na 1.000 stanovnika'''
|''10,01''
|-
|colspan="2"|'''Stanovištvo po polu'''
|-
|pri rođenju
|''1,06'' muškaraca/ženi
|-
|ispod 15 godina
|''1,05'' muškaraca/ženi
|-
|15 - 64 godina
|''0,99'' muškaraca/ženi
|-
|iznad 64 godina
|''0,62'' muškaraca/ženi
|-
|U celoj populaciji
|''0,94'' muškaraca/ženi
|-
|colspan="2"|'''Očekivana dužina života'''
|-
|U celoj populaciji
|''74,74'' godina
|-
|Muškaraca
|''70,71'' godina
|-
|Žena
|''79,03'' godina
|}
{{-}}
Po podacima svetske zdravstvene organizacije iz [[2003]]. godine:
* Očekivana dužina života: Poljska zauzima 28. mesto u Evropi.
* Očekivana dužina života: Poljska je takođe na 28. mestu u Evropi.
=== Religija ===
Od [[Drugi svetski rat|Drugog svetskog rata]], masovnog preseljenja stanovništva i pomeranja težišta poljske države na zapad, Poljska je gotovo sasvim [[katolička crkva|katolička]] zemlja. Procentualno, 94,5 stanovništva su rimokatolici, od toga oko 70% aktivni vernici. Oko 1,3% Poljaka su [[Pravoslavlje|pravoslavni hrišćani]], 0,3% su [[jehovini svedoci]], 0,2% su [[grkokatolicizam|grkokatolici]], 0,2% [[evangelizam|evangelisti]]. Pre rata je u Poljskoj živela najveća evropska zajednica [[Jevreji|Jevreja]] sa oko 3,3 miliona pripadnika, od kojih je većina stradala u [[holokaust]]u, a malobrojni preživeli su većinom emigrirali u Izrael. Danas u Poljskoj živi oko 5.000 Jevreja. Već nekoliko vekova u severozapadnoj Poljskoj živi mala zajednica od oko 5.000 Tatara [[Islam|muslimana]]. Ukupan broj muslimana u Poljskoj je 15-25 hiljada.
Pokojni papa [[Papa Jovan Pavle II|Jovan Pavle II]] (1920—2005) je izuzetno cenjen u Poljskoj. Pre izbora za papu, on je pod krštenim imenom Karol Vojtila služio kao [[nadbiskup]] [[Krakov]]a i odigrao značajnu političku ulogu u rušenju komunističkog sistema u Poljskoj.
=== Gradovi Poljske ===
{{glavni članak|Spisak gradova u Poljskoj}}
* [[Popis gradova u Poljskoj]]
== Privreda ==
{{glavni članak|Poljska privreda}}
Dana [[12. septembar|12. septembra]] [[1989]], nekadašnji šef pokreta [[Solidarnost]] [[Tadeuš Mazovjecki]] formirao je prvu nekomunističku vladu Poljske od 1948.
Potpredsednik vlade i ministar finansija bio je [[Lešek Balcerovic]] koji je rukovodio prelaskom privrede sa [[Planska privreda|planske]] na [[Tržišna privreda|tržišnu]]. Ovaj plan, poznat pod imenom [[šok terapija]], kontrolisanom [[Hiperinflacija|hiperinflacijom]] je uništio dotadašnju poljsku privredu i uveo tržišne uslove. Privredna politika Poljske od tada do danas se zasniva na principima [[neoliberalizam|neoliberalizma]] u privredi.
Posle prve teške faze tranzicije praćene jakom [[Inflacija|inflacijom]], [[devalvacija|devalvacijom]] nacionalne valute, zatvaranjem preduzeća i snažnim rastom nezaposlenosti, ova politika je omogućila razvoj i modernizaciju poljske privrede. Do ekonomskog rasta je došlo 1993. kada se povećao i nivo blagostanja, što je dovelo do povećanja potrošnje, niže inflacije i stabilizacije [[zlota|zlote]]. Povećala se trgovina sa inostranstvom kao i strane investicije.
Poljski privredni rast uzrokovan šok terapijom nastavio se do 1997. kada je stopa nezaposlenosti pala ispod 10%. Posle toga pojavili su se novi ekonomski problemi; stopa nezaposlenosti od 20% je dostignuta [[2004]], a do [[2007]]. je pala na 12%. Od pristupanja EU veliki broj poljskih radnika je našao zaposlenje na zapadu, naročito na Britanskim ostrvima. Ovaj trend je zaustavljen do 2008.
[[Termoelektrana|Termocentrale]] koje troše [[ugalj]] ili [[lignit]] stvaraju 94% [[Električna energija|električne energije]] Poljske<ref name="Stanczak">{{cite web|url=http://www.lemonde.fr/planete/article/2008/12/05/gros-pollueur-la-pologne-en-premiere-ligne-des-discussions_1127257_3244.html#ens_id=1099506|title=Gros pollueur, la Pologne en première ligne des discussions|accessdate=05-12-2008}}{{dead link|date=05. 2013.}}</ref>.
== Privreda ==
{{glavni članak|Poljska privreda}}
Dana [[12. septembar|12. septembra]] [[1989]], nekadašnji šef pokreta [[Solidarnost]] [[Tadeuš Mazovjecki]] formirao je prvu nekomunističku vladu Poljske od 1948.
Potpredsednik vlade i ministar finansija bio je [[Lešek Balcerovic]] koji je rukovodio prelaskom privrede sa [[Planska privreda|planske]] na [[Tržišna privreda|tržišnu]]. Ovaj plan, poznat pod imenom [[šok terapija]], kontrolisanom [[Hiperinflacija|hiperinflacijom]] je uništio dotadašnju poljsku privredu i uveo tržišne uslove. Privredna politika Poljske od tada do danas se zasniva na principima [[neoliberalizam|neoliberalizma]] u privredi.
Posle prve teške faze tranzicije praćene jakom [[Inflacija|inflacijom]], [[devalvacija|devalvacijom]] nacionalne valute, zatvaranjem preduzeća i snažnim rastom nezaposlenosti, ova politika je omogućila razvoj i modernizaciju poljske privrede. Do ekonomskog rasta je došlo 1993. kada se povećao i nivo blagostanja, što je dovelo do povećanja potrošnje, niže inflacije i stabilizacije [[zlota|zlote]]. Povećala se trgovina sa inostranstvom kao i strane investicije.
Poljski privredni rast uzrokovan šok terapijom nastavio se do 1997. kada je stopa nezaposlenosti pala ispod 10%. Posle toga pojavili su se novi ekonomski problemi; stopa nezaposlenosti od 20% je dostignuta [[2004]], a do [[2007]]. je pala na 12%. Od pristupanja EU veliki broj poljskih radnika je našao zaposlenje na zapadu, naročito na Britanskim ostrvima. Ovaj trend je zaustavljen do 2008.
[[Termoelektrana|Termocentrale]] koje troše [[ugalj]] ili [[lignit]] stvaraju 94% [[Električna energija|električne energije]] Poljske<ref name="Stanczak">{{cite web|url=http://www.lemonde.fr/planete/article/2008/12/05/gros-pollueur-la-pologne-en-premiere-ligne-des-discussions_1127257_3244.html#ens_id=1099506|title=Gros pollueur, la Pologne en première ligne des discussions|accessdate=05-12-2008}}{{dead link|date=05. 2013.}}</ref>.
=== Privreda u brojkama ===
* '''[[Bruto domaći proizvod]] (2008) :''' 666,05 milijardi $<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=964&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=8 |title=Poland|publisher=International Monetary Fund|accessdate=22. 04. 2009.}}</ref>
** [[privredni rast]] [[2008]]. : 4,9 %
** srednji privredni rast 1990—2006 : 4,73 %
** '''učešće po sektorima 2003:'''
*** poljoprivreda-šumarstvo : 3 %
*** građevina : 7 %
*** transport : 7 %
*** industrija : 22 %
*** trgovina i usluge : 56 %
*** ostalo : 5 %
* [[stopa inflacije]] : 3 % (oktobar 2007)
* prihod po stanovniku : 17.481 $<ref name=imf2/> (2008), Varšava - 37.000 $ (2005)
* [[stopa nezaposlenosti]] : 7,3 % (jul 2008), Varšava - 5,7 % (novembar 2005),
* spoljna trgovina (2004) : 92.720.000.000 $ izvoza i 95.670.000.000 $ uvoza
Najvažniji privredni partner Poljske je Nemačka. Ostali važni privredni partneri su: Francuska, Italija, Rusija, Velika Britanija, Češka, Kina i Holandija.
* javni dug u odnosu na BDP : 47 % (2005)
* kamatna stopa : 6,5 % (16. februar [[2005]])
* kurs zlote : 1 € = 4,6435 PLN ; 1 $ = 3,6283 PLN (10. april [[2009]])
== Kultura ==
[[Datoteka:Eugène Ferdinand Victor Delacroix 043.jpg|upright|mini|180px|Kompozitor [[Frederik Šopen]]]]
[[Datoteka:Altar_of_Veit_Stoss,_St._Mary's_Church,_Krakow,_Poland.jpg|levo|mini|200px|Oltar u Bogorodičnoj crkvi u Krakovu]]
Poljska kultura je pretrpela uticaje i sa istoka i sa zapada. To je vidljivo u poljskoj arhitekturi, folkloru, književnosti i likovnim umetnostima. U Poljskoj su rođeni: [[papa Jovan Pavle II]], fizičar i hemičar [[Marija Kiri|Marija Sklodovska Kiri]],<ref>{{cite web |author= |url=http://mariecurie.science.gouv.fr/portrait/portrait1_1.php |title=Maria Sklodowska. La jeunesse |work= mariecurie.science.gouv.fr |publisher=|pages=|pages=|date= |accessdate = 10. 10. 2008.}}</ref> astronom [[Nikola Kopernik]],<ref name="copernicus">{{cite web |author= |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/136591/Nicolaus-Copernicus |title=Nicolaus Copernicus |work= www.britannica.com |publisher=|pages=|pages=|date= |accessdate=10. 10. 2008.}}</ref> kompozitori [[Frederik Šopen]]{{sfn|Michałowski|Samson||pp=}}{{sfn|Alain|1993|pp=}} i [[Kšištof Penderecki]], slikar [[Jan Matejko]].
Poljski narodni plesovi [[Mazurka|mazurke]] i [[Poloneza|poloneze]] su u umetničkim obradama stekli veliku popularnost u 19. veku širom Evrope.
[[Poljska književnost]] se začela oko 1100.<ref name="LIT01">{{cite web |last=Koca|first=B. |year=2006|url=http://www.sat.org.au/reviews/articles_pl_middle_ages.htm |title=Polish Literature - The Middle Ages (Religious writings) |accessdate=10. 12. 2006.}}{{dead link|date=05. 2013.}}</ref> Njeni najsjajniji predstavnici su: [[Jan Kohanovski]], [[Adam Mickjevič|Adam Mickijevič]], [[Henrik Sjenkjevič]], [[Stanislav Vispjanski]], [[Boleslav Prus]], [[Julijus Slovacki]], [[Stanislav Lem]], [[Česlav Miloš]] i [[Vislava Šimborska]].
Gradovi Poljske ilustruju širok spektar evropskih istorijskih arhitektonskih stilova, od [[romanika|romanike]] do [[Moderna arhitektura|moderne]]. Istorijska jezgra Varšave i Krakova su primeri razvoja arhitekture od srednjeg veka, preko renesanse i baroka, i kasnije. U više mesta sačuvane su srednjovekovne tvrđave i građevine, na primer u [[Torunj]]u i [[Malbork]]u. [[Zamošć]] je primer grada građenog po [[Renesansna arhitektura|renesansnom]] idealu. Barokne crkve postoje u gradovima širom Poljske. Lublinski dvorac pripada pravcu [[Neogotika|neogotičke arhitekture]].
Poljska je zemlja odakle su potekli značajni filmski umetnici: [[Roman Polanski]], [[Anžej Vajda]], [[Kšištof Kješlovski]] i [[Agnješka Holand]].
== Državni praznici (neradni dani) ==
Linija 263 ⟶ 532:
== Reference ==
{{reflist|2}}
== Vanjske veze ==
* [http://www.poland.gov.pl Službeni portal Poljske]
| |||