Politička stranka

(Preusmjereno sa stranice Političke partije)

Politička stranka, ili politička partija, politička je organizacija (oblik političkog organizovanja ljudi), koja obuhvata ljude s istom političkom ideologijom, a s osnovnim ciljem potpunog ili delimičnog osvajanja i vršenja državne vlasti, demokratskim putem, na osnovu izbora.[1]

Nastanak i razvoj političkih stranaka neodvojivi su od predstavničke demokratije, konkretno, od biračkog prava građana i izbora predstavnika naroda posredstvom tog prava. Međutim, dijalog između narodnih predstavnika i naroda, vladajućih i onih nad kojima se vlada, ne može se ograničiti na momenat glasanja birača. U međuvremenu, građani nastoje da utiču na tok javnih poslova i da bi taj uticaj ostvarivali sa što većom efikasnošću oni se okupljaju u različite organizacije i grupe, od kojih su jedne i političke stranke. Dakle, razvoj predstavničkog sistema otvorio je prostor za posredovanje između građana i predstavničkih institucija javne vlasti, na kojem su nastale političke stranke. One su danas postale jedan od elemenata demokratskog modela organizacije društva.[1]

Izraz stranka podrazumeva deo mnoštva, više od jednog, dakle više stranaka (taj izraz potiče od srpske reči strana, a strana je uvek samo jedan deo celine), dok reč partija potiče iz latinskog glagola (lat. partiri) koji na srpskom znači „podeliti“.[2]

Definicija

uredi

Uz definiciju političke stranke izloženu u uvodu članka, tri su konstitutivna elementa u pojmu političke stranke: stranka je organizacija, oblik političkog organizovanja ljudi, osnov organizovanja ljudi u stranku je istovetna politička ideologija, a cilj udruživanja je osvajanje i vršenje državne vlasti, legalnim, demokratskim putem, učešćem na izborima i dobijanjem većine na izborima.[1]

Na krajnje jasan način ovi elementi političke stranke dolaze do izražaja u definiciji Pjetra Virge:

Stranke su udruženja ljudi koji imaju zajedničku ideologiju i zajedničke interese i koji posredstvom jedne čvrste oragnizacije imaju cilj da utiču na donošenje odluka o političkom pravcu razvoja zemlje.

A Benua Žano kaže:

Politička stranka je oragnizovana grupa u cilju učestvovanja u funkcionisanju političkih institucija i osvajanja vlasti, kako bi omogućila prevagu ideja i interesa svojih članova.[1]

Međutim, starije definicije političkih stranaka ne uključuju u pojam stranke element osvajanja vlasti na izborima. Tako je prema poznatoj definiciji Edmunda Berka politička stranka

udruženje ljudi za unapređenje nacionalnih interesa zajedničkim naporima, na posebnim načelima oko kojih su saglasni.[3]

Razlika od drugih političkih oragnizacija

uredi

Prema ovim (gore navedenim) svojim konstitutivnim obeležjima političke stranke razlikuju se od srodnih institucija koje postoje u sistemu predstavničke demokratije.[4]

Od interesne grupe

uredi
Glavni članak: Interesna grupa

Tako se politička stranka razlikuje od interesne grupe, prema tome što ima političku ideologiju i što je njen cilj da osvoji i vrši državnu vlast. Interesne grupe umesto političke ideologije imaju konkretne materijalne i ideološke interese čijem ostvarivanju teže i uticajem na državnu valst, ali njihov cilj nije osvajanje i vršenje državne vlasti. U političku stranku se okupljaju ljudi, pripadnici iste ideologije, makar i nemali isti interes, dok se u interesnu grupu okupljaju ljudi koji imaju isti interes, makar i nemali istu idelogiju (R. Lukić).[4]

Od političkog pokreta

uredi
Glavni članak: Politički pokret

Od političkog pokreta stranka se razlikuje prema jedinstvenoj političkoj ideologiji. Politički pokreti imaju za cilj odbranu, uključujući i posredstvom državne vlasti, vrlo širokih i relativno neodređenih opštenarodnih interesa koji se ne mogu obuhvatiti nikakvom posebnom ideologijom u pravom smislu reči. Za odbranu takvih inetersa formiraju se političke organizacije ljudi s vrlo različitim političkim ideologijama, tako da obuhvataju pripadnike raznih političkih stranaka, čak i same stranke.[4]

Od oružane grupe

uredi
Glavni članak: Oružana grupa

Najzad, od organizacija koje isto tako imaju za cilj osvajanje i vršenje državne vlasti, kakve su oružane grupe, koje imaju za cilj rušenje postojećih institucija vlasti, ne poštujući ustanovljeni javni poredak u zemlji, političke stranke se razlikuju prema tome što osvajanju vlasti teže na način propisan ustanovljenim javnim poretkom, a to znači legalnim, demokratskim putem, učešćem na izborima i dobijanjem većine na izborima.[4]

Uloga

uredi

Uloga ili funkcija političkih stranaka je trojaka:

  1. da utvrde i izluče opštu volju;
  2. da odaberu buduće predstavnike i disciplinuju izabrane;
  3. da vaspitavaju i obaveštavaju birače;[4]

Utvrđivanje i izlučivanje opšte volje

uredi

Kada su velike mase birača zahvaljujući opštem pravu glasa puštene na biralište, pojavio se problem kako organizovati izbore na osnovu opšteg prava glasa, tj. kako iz tog mnoštva različitosti utvrditi i izlučiti opštu volju. Takvu ulogu preuzele su na sebe političke stranke. Bez političkih stranaka ne bi bilo opšte volje, to će reći, ne bi bilo javnog mišljenja dovoljno povezanog da bi se efikasno moglo uticati na državnu vlast, na vladajuće. Političke stranke su katalizator latentnih težnji, pojedinačnih mišljenja, rasturenih i protivrečnih, koje stranka skuplja i logički sređuje u jednu doktrinu, u jedan program. Na taj način, stranke su transmisioni kaiš između građana i države, njenog aparata.[5]

Stranke omogućavaju da se čin izbora, predlaganje i izbor kandidata za predstavnika birača, pretvara u politički izbor (chox politique). Bez posredovanja stranaka i programa koji predlažu i svojom propagandom šire, izbori bi se svodili na predlaganje jednog čoveka, čime bi broj građana koji učestvuju u utvrđivanju nacionalne politike spao na minimum.[6]

Prema tome, glavna uloga stranke je da prikupi i ujedini jedno mišljenje koje već postoji, samo što je rasuto i suviše diferencirano. Iako se strankama zamera da cepaju narod na neprijateljske grupe, da unose u njega razdor i zavadu, one, naprotiv,

pokušavaju da bezbroj sitnih ljudskih ćudi i gledišta koje postoje u jednom narodu svedu na nekoliko velikih kolektivnih mišljenja, i da mesto velikog broja malih grupa od kojih nijedna ne predstavlja nikakvu političku snagu, stvore mali broj velikih, dobro disciplinovanih grupa, koje su u stanju da prime na sebe teret državne uprave. Stranke su, dakle, organizacije snage; one ne razjedinjuju nego ujedinjuju.

– Slobodan Jovanović[6]

Kako se vidi, političke stranke su oruđe za stvaranje i funkcionisanje demokratije.[6]

Odabir budućih predstavnika i disciplinovanje izabranih

uredi

U odnosu na izabrane, na narodne predstavnike, stranke imaju jednu primordijalnu funkciju, često nedovoljno uočavanu i isticanu. One najpre odabiraju kandidate za narodne predstavnike. Takvu ulogu stranke imaju na predsedničkim izborima, osobito u Sjedinjenim Američkim Državama, gde zahvaljujući sistemu konvencije svaka stranka bira svoje kandidate, a pogotovo na parlamentarnim izborima, s tim što se ovde uloga stranke razlikuje u zavisnosti od načina izbora, odnosno glasanja. Ako je reč o glasanju po listama, stranka ima veliki uticaj na predlaganje kandidata i utvrđivanje lista po izbornim jedinicama, dok se na uninominalnim izborima uloga stranke umanjuje i svodi na izbor kandidata, prepuštajući pitanje konačnog izbora sreći utakmice između ličnosti. U svakom slučaju, odabir kandidata za izbore stranaka ne može vršiti proizvoljno, kao nekad, i mora što više obezbeđivati promociju određenih društvenih kategorija.[7]

Bez ovakve uloge političkih stranaka ne bi se mogla obezbediti kompaktna većina na izborima. Da bi se birački glasovi grupisali oko malog broja kandidata, potrebni su organizatori koji bi pozvali sve birače istog političkog pravca da glasaju samo za jednog kandidata. Tog kandidata moraju predložiti sami ti organizatori, vodeći računa o tome da pronađu takvog čoveka koji će izazvati najmanje otpora. Takav organizator izbora su političke stranke, koje omogućuju da se glasovi birača ne rasturaju na veliki broj kandidata, pri čemu

i onaj od tih kandidata koji bi dobio najveći broj glasova, ipak bi imao za sobom samo neznatni deo biračkog tela.

– S. Jovanović[8]

Uloga stranke je i da disciplinuje izabrane predstavnike naroda. Ona se najpre svodi na to da se izabrani zaštiti od sebe samog, tj. od iskušenja da popusti pod pritiskom različitih interesenih grupa i da sačuva program koji je bio izlagan na izborima od napada koji na njega čine pojedinačni interesi. Da bi se to ostvarilo, izabrani mora stalno biti podsećan i opominjan od strane rukovodstva stranke na zahtev opšteg dobra, kako ga vidi stranka, na zahtev očuvanja tradicija i filozofije stranke. Sa svoje strane, stranka mora biti dovoljno dobro uređena da uspostavi disciplinu i poštovanje položaja predstavnika. Ovde je jedina sankcija isključenje, čija se efikasnost razlikuje od zavisno od epohe i načina glasanja. U svakom slučaju, stranka, u različitom stepenu, ostaje savest i osnov stranačke discipline izabranih narodnih predstavnika.[8]

Obrazovanje i obaveštavanje birača

uredi

Treća društvena funkcija političkih stranaka je obrazovanje i obaveštavanje birača. Funkcija vaspitavanja ili obrazovanja birača obuhvata podsticanje birača na prevazilaženje njihovih pojedinačnih preokupacija i njihovo okretanje ka potrebama celine društva kojem pripadaju. Svaka politika i svaki program pretpostavljaju izbor, dakle žrtve za opšte dobro, na koje birači moraju pristajati. Uloga stranke je da podseća građane na taj zahtev. U tome je razlika između političke stranke i interesne grupe, koja nastaje na podlozi pojedninačnih interesa. U tom zadatku trajnog vaspitavanja birača da budu okrenuti ka opštim interesima, političke stranke nemaju monopol i tu se očekuje pomoć od strane drugih organizovanih grupa, kakve su klubovi, sindikati, građanski pokreti i sl. Ali, u tom zadatku stranke imaju privilegisano mesto, jer su usled društvene raznovrsnosti svojih glasača sposobnije od drugih organizovanih grupa da odsecaju partikularizme (émonder les particularismes), a to znači da integrišu interese ove ili one socijalne kategorije u globalnu političku viziju.[9]

Političke stranke doprinose obaveštavanju birača, tako što se zahvaljujući postojanju više stranaka između kojih postoji slobodna utakmica u izražavanju opšte volje, postiže raznovrsnost koja dovodi do oslobađanja i širenja različitih obaveštenja. Mnogi smatraju da nema demokratije bez informativnog pluralizma, mnoštva obaveštenja (B. Jeanneau). Na ovom području stranke imaju funkciju da učestvuju u mnogostranom (multilateralnom), a ne u jednostranom (unilateralnom) obaveštavanju.[10]

Odnos države prema političkim strankama

uredi

Država može prema političkim strankama zauzimati različite stavove. Četiri najpoznatija stava države prema političkim strankama jesu:

  • stav zabrane — kad država zabranjuje osnivanje i rad svake stranke ili samo onih koje imaju protivustavne ciljeve;
  • stav ignorisanja — kad se država ne interesuje za stranački život, ograničavajući se u odnosima prema strankama na zahteve da se njihov rad odvija u granicama poštovanja krivičnih i policijskih propisa;
  • stav priznavanja — kad država posvećuje posebno zakonodavstvo strankama, kad ih podvrgava obaveznoj registraciji i kad ustanovaljava norme kako bi se omogućila kontrola demokratičnosti njihove unutrašnje organizacije, posebno kad im dodeljuje javnu službu i pravo predlaganja kandidata na predstavničkim izborima;
  • stav inkorporisanja — kad postoji država-stranka, tj. kad država priznaje jednoj stranci javnu funkciju određivanja pravca državne politike i kad predviđa institucionalno spajanje između državnih i stranačkih organa, tako što se vođenje državne politike poverava stranačkim organima;[11]

Pravna priroda političke stranke

uredi

Pravna priroda političke stranke je dvostruka: ona je, s jedne strane, udruženje građana, tj. ujedinjenje ljudi čvrsto oragnizovanih i pravno povezanih radi izvršavanja zajedničkog političkog cilja, a s druge, stranka je državni organ, s obzirom na svoje svojstvo organizovane grupe birača koji učestvuju na izborima i s obzirom na svojstvo parlamentarne grupe. U stvari, država priznaje kao sopstvene aktivnosti koje stranka obavlja u ta dva svojstva, pošto je npr. vlast predlaganja kandidata na predstavničkim izborima državna vlast, čije vršenje ima za cilj formiranje državnih organa.[12]

Kao udruženje, politička stranka, po pravilu, nema svojstvo pravnog lica, nego svojstvo faktičkog udruženja koje raspolaže ograničenom imovinskom samostalnošću. Svojstvo stranke kao državnog organa naročito dolazi do izražaja u izbornom sistemu srazmernog predstavništva prilikom glasanja po vezanim listama, u tom smislu što se na njima ne mogu promeniti ni imena ni redosled kandidata po listama koje su predložile kao organizovane grupe birača. Ukoliko su veća ovlašćenja političke stranke prilikom kandidovanja, utoliko su manja ovlašćenja preostala za vršenje biračkom telu prilikom glasanja.[12]

Parlamentarnu grupu, po pravilu, obrazuju poslanici koji pripadaju istoj stranci u parlamentu, radi ostvarivanja zajedničkih političkih ciljeva. Ali, od ovog pravila ima i odstupanja u tom smislu što parlamentarnu grupu obrazju i predstavnici različitih parlamentarnih stranaka radi ispunjavanja uslova u pogledu minimalnog broja članova parlamentarne grupe, koji propisuje parlamentarni poslovnik. Parlamentarna grupa postaje kategorija parlamentarnog poslovnika tek prvih decenija prošlog veka. Štaviše, poslovnici utvrđuju obavezu pripadanja parlamentarnoj grupi kao takvoj različite funkcije u vezi s radom parlamenta (predlaganje članova parlamentarnih komisija i anketnih odbora, učešće u predlaganju dnevnog reda, u dogovorima oko sednica parlamenta i sl).[12]

Osnovni cilj političke stranke je da osvoji i vrši državnu vlast. Osvajanjem državne vlasti, stranka dobija priliku da ostvari i ispuni idelogiju i program stranke, što znači da državu potčini stranci, odnosno da država bude u rukama onih društvenih grupa koje predstavlja stranka. Politička stranka vrši državnu vlast na taj način što na odlučujuća mesta u državnoj organizaciji postavlja svoje pripadnike. Članovi stranke, pošto njihova stranka osvoji vlast, kao državna službena lica u državnim organima, donose u tom svojstvu državne odluke. Te odluke istovetne su sa stranačkim odlukama i upravo je stranka odredila da ih treba pretvoriti u državne odluke. Pravo da to čini stranka je dobila demokratskim putem, na izborima na koje je izašla da bi dobila potrebnu većinu na zakonom propisan način. Prema tome, legalnost političkih stranaka je njihovo bitno obeležje i ono znači da stranka na vlast dolazi izborima i na način predviđen postojećim zakonima. U suprotnom slučaju, reč je o revolucionarnim političkim organizacijama (oružanim grupama).[13]

Istorijat

uredi

Prethodnica političkih stranaka bile su grupe političkih istomišljenika koje su se organizovale da bi vršile uticaj na državu i obezbedile pobedu svoje ideje u vezi sa nekim pitanjem državnog uređenja i organizaciojom države. U Engleskoj su takva prethodnica političkih stranaka bili torijevci i vigovci iz XVII veka, od kojih su se prvi borili za veće kraljevske prerogative, a drugi protiv kraljevog apsolutizma i za veća prava parlamenta. Torijevci su tokom XIX veka postali Konzervativna stranka, a vigovci Liberalna stranka. U XX veku nastala je Laburistička stranka, uglavnom o trošku Liberalne stranke, tako da je dvostranački sistem očuvan.

U Francuskoj prethodnice političkih stranaka nastale su u buržoaskoj revoluciji kao žirodinci i jakobinci, od kojih su prvi predstavljali umerene, a drugi radikalne republikance.

U SAD je tokom usvajanja federalnog ustava došlo do političke podele na federaliste i antifederaliste, u zavisnosti od toga ko se smatrao nosiocem suverenosti - savezna država ili njene jedinice, države članice.

Pojava političkih stranaka vezuje se za XIX vek i u vezi je sa proširivanjem prava glasa i usvajanjem načela narodne suverenosti, prema kojem vlast pripada većini naroda. Izraz stranka podrazumeva deo mnoštva, više od jednog, dakle više stranaka (taj izraz potiče od srpske reči strana, a strana je uvek samo jedan deo celine).

U toku XIX veka političke stranke zastupale su i branile različite interese u okviru opšteg interesa buržoazije. Sve su to bile buržoaske stranke, od kojih su jedne bile liberalno, a druge konzervativno orjentisane. Krajem XIX veka i početkom XX veka, organizovan i ojačan u borbi za svoja prava putem sindikata i drugih oblika organizovane borbe, prolatarijat stvara prve socijalističke i socijaldemokratske stranke, sa kojima nastavlja borbu za svoja prava. Posle oktobarske revolucije i obrazovanja Treće internacionale, iz socijalističkih i socijaldemokratskih stranaka izdvajaju se posebne komunističke stranke. Nekako u isto vreme, u okviru opštih klasnih interesa buržoazije, formiraju se, pored već postojećih, i nove desničarske stranke, od kojih su neke bile izrazito fašističke orijentacije. I jedne i druge, imale su priliku da u nekoliko zemalja osvoje i duže vreme vrše vlast, s tim što su u daleko većem broju zemalja na vlasti bile komunističke stranke. Po pravilu si i komunističke i fašističke stranke smenjivane s vlasti, sa stanovišta važećeg pravnog poretka, protivzakonitim putem. Danas su one jedina dva tipa stranaka čije je osnivanje u pojedinim zemljama, po pravilu u onim u kojima su te stranke bile na valsti, zabranjeno.

U svetu gotovo da više ne postoje zemlje vez većeg broja političkih stranaka. Kao da je svuda pobedu odnelo Berkovo shvatanje da su stranke uslov demokratske vladavine. „Podela na stranke, funkcionisala u celini dobro ili loše“ - kaže Berk - „neodvojiva je od slobodne vladavine.“

Tipologija političkih stranaka

uredi

Kao i svaka tipologija, i tipologija političkih stranaka zavisi od merila na osnovu kojeg se vrši, pri čemu se po sebi razume da su ona različita, šira ili uža, više ili manje suštinska i sl, što znači da imaju različitu vrednost.

Prema socijalnoj grupi

uredi

Prema socijalnoj grupi čije interese stranka izražava, stranke se mogu podeliti na:

  1. buržoaske i
  2. radničke

Buržoaske stranke obuhvataju: konzervativne, liberalne, demokratske, demohrišćanske, radikalne, narodne, republikanske i slične stranke. U radničke stranke ubrajaju se socijaldemokratske, socijalističke, komunističke i stranke „nove socijalističke levice“.

Prema karakteru i ciljevima

uredi

Prema karakteru i ciljevima političkog delovanja, stranke se mogu podeliti na:

  1. ideološke i
  2. pragmatske

Ideološke stranke imaju čvrsto i jasno izgrađenu stranačku ideologiju, koje se drže u izbornoj propagandi i borbi za glasove birača, dok se pragmatske u okviru načelno određene osnovne političke orijentacije i krajnjih političkih ciljeva prilagođavaju promenjivim uslovima i praktičnim potrebama trenutka. Dok ideološke stranke prilagođavaju stvarnost prema sebi, pragmatske prilagođavaju sebe stvarnosti.

Prema širini članstva

uredi

U zavisnosti od širine članstva, stranke se mogu podeliti na:

  1. kadrovske i
  2. masovne

Prve, težište stavljaju na kvalitet, druge, na broj članova. Kadrovske stranke čine stranci odani i provereni članovi, aktivisti, dok masovne stranke imaju brojno članstvo u širokim narodnim masama. Ova podela političkih stranaka ne mora stajati ni u kakvoj vezi sa manjim ili većim brojem stranačkih pristalica, odnosno birača u biračkom telu. Moguće je da male kadrovske stranke dobiju na izborima veliki broj glasova, a da masovne stranke brojem dobijenih glasova često i ne premaše broj svojih članova.

Prema odnosu prema postojećem sistemu u celini

uredi

U zavisnosti od odnosa prema postojećem sistemu u celini, političke stranke mogu se podeliti na:

  1. revolucionarne i
  2. stranke društvenog status quo-a

Revolucionarne stranke teže radikalnoj promeni postojećih društvenih odnosa, dok se stranke društvenog status quo-a ograničavaju na delovanje u okvir postojećeg društvenog i političkog poretka odnosa.

Prema osnovu okupljanja članstva

uredi

Prema osnovu okupljanja članstva, stranke mogu biti:

  1. političke stranke u užem smislu reči
  2. nacionalne
  3. konfesionalne
  4. regionalne

Političke u užem smislu su one stranske koje sprovode opšti politički program, nacionalne stranke obuhvataju pripadnike iste nacije i imaju nacionalne ciljeve, konfesionalne obuhvataju pripadnike iste konfesije, dok regionalne stranke obuhvataju stanovnike jedne pokrajine ili regiona, a cilj im je unapređivanje interesa tog područja.

Prema stepenu discipline

uredi

Prema stepenu discipline kojoj je podvrgnuto stranačko članstvo i rukovodstvo, stranke se mogu podeliti na:

  1. čvrste i
  2. labave

Prve karakteriše stroga stranačka disciplina, dok se druge više drže na svesti svojih članova i liberalnijem režimu odnosa prema stranci kao oragnizaciji i između članova međusobno.

Druge tipologije

uredi

Tipologija Pijetra Virge

uredi

Postoje autori koji daju sumarnu tipologiju političkih stranaka prema svega nekoliko merila. Tako Pijetro Virga deli političke stranke prema sadržini njihovog programa i prema obliku njihove organizacije. Prema programu, smatra ovaj autor, razlikuju se ideološke stranke, koje teže afirmaciji određenog ideološkog programa u interesu neodređenog broja građana i interesne ili klasne stranke, koje imaju za cilj odbranu određene kategorije građana ili klase (npr. radničke klase), konzervativne, reformističke i revolucionarne stranke (među ovim poslednjim mogu se nalaziti i „protivustavne stranke“, koje teže protivustavnoj promeni režima) i stranke desnice, centra i levice. Prema obliku organizacije, razlikuju se odborske (to je labaviji oblik stranačkog oragnizovanja), sekcijske (takve stranke imaju razvijeniji stranački aparat), milicijske (čvrsto organizovane stranke kao što su fašistička, nacionalsocijalistička, falangistička stranka) i ćelijske stranke (čvrsto organizovane, ali u manjoj meri od prethodnih militantne stranke, kao menjševička stranka Martova ili boljševička stranka Lenjina).

Dihotomne i trihotomne tipologije

uredi

Ali postoje i autori koji daju dihotomne i tirhotomne tipologije političkih stranaka, koji sve političke stranke sabijaju u dve ili tri stranačke grupacije.

Tipologija Morisa Diveržea
uredi

Dihotomnu podelu političkih stranaka daje francuski konstitucionalista i politički sociolog Moris Diverže. On pravi načelnu razliku između kadrovskih i masovnih stranaka. Tako o kadrovskim strankama kaže:

U početku, političke partije sačinjavali su lokalni komiteti, stvoreni u svakom izbornom okrugu u kojima su se grupisale uticajne ličnosti i viđeni građani. Kvalitet članova bio je važniji od njihovog broja. Pre svega, tražio se prestiž koji pruža moralni uticaj, ili bogatstvo koje pomaže da se prikriju proškovi propagande. Unutrašnja oragnizacija ovih komiteta bila je slaba, zbog malog broja članova oni nisu imali čvrstu strukturu. Njihova autonomija je i dalje bila velika: centralni organi partija nisu imali velikog autoriteta nad likalnim elementima. Partije su sačinjavale izgled federacije komiteta. U većini komiteta dominirale je jedna ličnost, obično poslanik. Parlamentarci, oslanjajući se svaki na svoj komitet, imali su veoma široku nezavisnost. Izuzev u Velikoj Britaniji, glasačka disciplina nije postojala, tako da su borbe u skupštinama ličile na gladijatorske borbe. Ovako primitivna struktura partija održala se u većini evropskih konzervativnih i liberalnih partija i u američkim partijama. Partije izgrađene po ovakvom uzoru nazivamo kadrovskim partijama.

Kako se vidi, jezgro kadrovskih stranaka čini grupa uticajnih ličnosti. Njihov cilj je više saradnja i okupljanje uglednih ličnosti nego udruživanje velikog broja pristalica u stranku. Imaju relativno slabu organizacionu strukturu, koja se vezuje za parlamentarnu grupu. Veza sa biračima ostvaruje se posredstvom lokalnih komiteta koji u stvarnosti uživaju znatnu autonomiju. Okrenute su isključivo prema izborima, a u znatno manjoj meri radu između izbora. Moris Diverže u ovu kategoriju stranaka uvršćuje i britanske i američke političke stranke, koje su se u međuvremenu modernizovale usavršavajući svoju organizaciju. On procenjuje da uprkos njihovom prilagođavanju ove stranke trpe jak uticaj stranačkih uglednika koji nisu izabrani demokratskim putem.

Suprotno kadrovskim strankama, masovne stranke teže okupljanju što većeg broja članova. Za razliku od kadrovskih stranaka, masovne stranke obraćaju se jednoj manje povlašćenoj klijenteli (une clientéle plus défavorisée). Tako o njima Diverže kaže:

Na početku XX veka, socijalisti su stvorili drukčiju partijsku strukturu, strukturu ‘masovnih partija’. Osnovni problem je bio u tome kako da se obezbede finansijska sredstva za predizbornu kampanju socijalističkih kandidata, koji su u to vreme smatrani revolucionarnim i kojima su bankari, idustrijalci, trgovci, veleposednici, koji su finansirali izbore liberalnih i konzervativnih kandidata, odbijali svaku podršku. Pošto nisu mogli da se pomognu sa nekoliko velikih priloga od malog broja ljudi, oni su se dosetili da traže male pare od velikog broja ljudi, i to redovno. To je dovelo do učlanjivanja maksimuma pristalica u partijsku organizaciju. Umesto da okupi najviše nekoliko hiljada ljudi, partija je morala da okupi stotine hiljada pa čak i milione ljudi. Sistem je takođe omugućavao da se narodnim masama pruži političko vaspitanje koje im je nedostajalo. Najzad, ovakav sistem je omugućavao demokratskije isticanje kandidata: umesto da ih bira uski krug malog komiteta, kandidati su birani na lokalnim i nacionalnim kongresima od strane svih članova partije i njihovih predstavnika.

Najveća originalnost masovnih stranaka je u ulozi koju imaju njihovi članovi u organizaciji i funkcionisanju stranke. Izabrano manje ili više neposredno od strane članstva, rukovodstvo dobija iz te činjenice izvestan stepen nezavisnosti u odnosu na parlamentarnu grupu. Uopšte, u masovnim strankama, parlamentarna grupa igra sekundarnu ulogu i podvedena je pod glasačku disciplinu. Masovne stranke, isto tako, za razliku od kadrovskih, su centralizovane i disciplinovane. One su aktivne i između izbora. Kongresi periodično utvrđuju opštu orijentaciju stranke, koja je, isto tako, izložena uticaju mišljenja i reakcije pristalica.

U okviru masovnih stranaka moguće je razlikovati nekoliko modela, među kojima su najpoznatiji socijalistički i komunistički. Socijalistički model slaže se sa decentralizovanom i demokratskom organizacijom koja obuhvata nekoliko ešalona: u osnovi je sekcija koja se može sastojati od nekoliko stotina, a u gradovima čak i ood nekoliko hiljada pristalica; na nivou okruga je federacija sekcija, koja imenuje svoje predstavnike za godišnji nacionalni kongres. Komunistički model je više popularan, a manje demokratski, u tom smislu što njegova lokalna organizacija počiva na ćelijama preduzeća, tj. na grupisanju pristalica s obzirom an mesto rada, a ne s obzirom na mesto stanovanja, što se njegovi kongresi ne održavaju godišnje nego svake treće ili četvrte godine i što se na njima vodi rasprava samo o pravcima političkog delovanja.

Diveržeova tipologija političkih stranaka kritikovana je poglavito iz sledećih razloga:

  • zbog nepreciznosti, pošto ne posvećuje dovoljno pažnje raznovrsnosti u okviru kadrovskih i masovnih stranaka;
  • zbog nepotpunosti, tj. postojanja mnoštva političkih stranaka (katoličke i demohrišćanske stranke, Laburistička stranka Velike Britanije i posebno stranke novijeg stila čija je ideologija slabijeg intenziteta, koje raspolažu malim brojem članova, ali obuhvataju veliki broj birača, kakve su nemačka Socijaldemokratska strankai francuska unija za novu Republiku) koje su izvan opšte Diveržeove sheme i ne mogu se smestiti ni u jedan od dva opšta tipa te sheme;
  • zbog nepobitnosti i neumitnosti, pošto će u političkoj budućnosti zasnovanoj na opštem pravu glasa neminovno doći do opadanja broja kadrovskih stranaka, premda je njihova postojanost nesporna činjenica, čak izvesni autori predskazuju i opadanje broja masovnih stranaka.
Tipologija Žana Šarloa
uredi

Iz svih tih razloga Žan Šarlo predložio je zamenu dihotomne tipologije Morisa Diveržea trihotomnom podelom političkih stranaka koju je on predložio. Njegova tipologija obuhvata:

  • stranke moćnika (les partis de notables), koje obuhvataju ugledne ličnosti, prirodne lidere;
  • stranke običnih članova (les partis de militants), koje prednost daju aktivnim pristalicama i simpatizerima;
  • stranke birača (les partis d' électeurs) ili stranke za okupljanje (les partis de rassemblement), koje pre svega pažnju posvećuju biračima i koje se od stranaka običnih članova razlikuju po tome što prihvataju metode masovne demokratije.

Smatra se da je ova tipologija političkih stranaka bliža stvarnosi savremenih zapadnih demokratija i da ona ne pruža osnov za istorijsko i političko objašnjenje strukturalnih formi u društvu, kojima u osnovi primadaju i političke stranke (P. Gaborit, D. Gaxie).

Tipologija stranačkih sistema

uredi
Glavni članak: Stranački sistem

Prema sasvim drugim merilima, vrši se tipologija stranačkih sistema. Najčešće se primenjuju kriterijumi broja, vrste i odnosa političkih stranaka međusobno i naročito prema državnoj vlasti. Broj stranaka u pojedninim državama ide od jedne do nekoliko desetina. I premda najčešće korišćeno, razvrstavanje stranačkih sistema prema broju političkih stranaka „ne izgleda da je važno merilo razvrstavanja“ (R. Lukić), jednostavno zbog toga što ono po sebi ne pruža odgovor na pitanje da li je konkretni stranački sistem kompetitivam ili nekompetitivan. Pa ipak, geografija stranačkih sistema izvodi se prema broju političkih stranaka, tako što se za određene delove zemljine kugle vezuje višestranački, za druge dvostranački, a za treće jednostranački sistem. U nauci je već uočeno da od prirode stranačkog sistema zavisi uticaj političkih stranaka na državnu vlast (S. Pulišelić), u tom smislu da što je više političkih stranaka u jednoj zemlji, to je manji njihov uticaj na državne organe.

Klasična podela

uredi

Klasična podela stranačkih sistema po broju političkih stranaka razlikuje jednostranačke, dvostranačke i višestranačke sisteme.

Jednostranački sistem

uredi
Glavni članak: Jednostranački sistem

Jednostranački sistem je politički monopolizam jedne stranke. On isključuje stranački pluralizam bilo izričito (kada i bukvalno postoji samo jedna stranka), bilo posredno (kada zabranjuje formiranje opizicionih političkih stranaka). Stvarno, to nije nikakav sistem, jer sistem ne može činiti jedan. Jednostranački sistemi dovode u pitanje suštinsko značenje pojma političke stranke. Izraz stranka (jedna „strana“ celine) pretpostavlja takmičenje, suparništvo, odnos suparništva između različitih strana. Stranka je deo političke scene, a ne cela ta scena. U jednostranačkim sistemima ima glasanja, ali nema izbora, postoji glasanje bez izbora. To je kao konjske trke sa jednim konjem. U jednostranačkom sistemu stranka je stalno na vlasti. Ona se identifikuje sa državom, njenoj vladavini niko se ne suprotstavlja.

U zemljama sa jednostranačkim sistemom država je pod najjačim uticajem jedine političke stranke, čak je ona instrument. Sve do samog kraja XX veka bile su poznate dve vrste jednostranačkih sistema. Jedna u zemljama narodne demokratije (bivšim socijalističkim zemljama), u kojima je bila dopuštena i ovlašćena za učešće u državnom životu jedna stranka, koja je time dobila pravni monopol na vlast. Druga, u afričkim zemljama koje su stekle nezavisnost u poslednjim decenijama XX veka, u kojima teorijski postoji politička sloboda, ali u stvarnosti jedna stranka je gotovo celokupno političko predstavništvo.

Dvostranački sistem

uredi
Glavni članak: Dvostranački sistem

Dvostranački sistem ima nekoliko oblika:

  • čisti dvostranački sistem,
  • nepotpuni ili pseudodvostranački sistem, i
  • sistem “dve i po stranke”
Čisti dvostranački sistem
uredi

Čisti dvostranački sistem postoji u zemljama u kojima su javno mišljenje i biračko telo gotovo ravnomerno podeljeni na dve političke stranke koje se periodično smenjuju na vlasti. U takvim sistemima država je pod jakim uticajem jedne političke stranke koja za sobom ima sigurnu većinu, ali mora voditi računa i o postojanju opozicije i o realnim mogućnostima smene na vlasti. Ovaj stranački sistem rasprostranjen je u anglosaksonskim zemljama, sa jakom britanskom tradicijom, u kojima disciplinovane političke stranke omogućuju uspostavljanje parlamentarne većine. U Velikoj Britaniji se na parlamentarnim izborima redovno sučeljavaju kao glavni politički takmaci konzervativci i laburisti, u SAD se suprotstavljaju jedna drugoj, posebno za vreme predsedničkih izbora, demokratska i republikanska stranka, dok se u Australiji i na Novom Zelandu glavni politički dvoboj na parlamentarnim izborima odvija između konezrvativaca i laburista.

Lažni dvostranački sistem
uredi

Lažni dvostranački sistem postoji kad u okviru dve vodeće stranke ne postoji kohezija i čvrsta stranačka disciplina, koje su u stanju da obezbede stabilnu parlamentarnu većinu. Nepostojanje čvrste parlamentarne većine, uprkos postojanju dve političke stranke, obeležje je ove vrste dvostranačkog sistema. Primer takvog sistema je ponašanje demokratske i republikanske stranke u SAD u Kongrseu, u kojem, suprotno njihovom ponašanju prilikom predsedničkih izbora, znatno manje dolaze do izražaja stranačka lojalnost i disciplina.

Sistemi “dve i po stranke”
uredi

U sistemima “dve i po stranke” postojanje treće političke stranke dovodi do stvaranja koalicione vlade. U tim sistemima dve velike političke stranke dominiraju u političkom životu, u tom smislu što se bez jedne od njih ne može formirati parlamentarna većina. Alid, da bi obrazovale takvu većinu, one se moraju naslanjati na treću, znatno manju stranku, čiji značaj biva utoliko veći. Pošto ta treća stranka preživljava pored jedne od dve velikih stranaka, takav stranački sistem naziva se sistemom “dve i po stranke”. Takav sistem postoji u Nemačkoj, gde je ulogu treće stranke jedno vreme igrala liberalna stranka, a kasnije stranka zelenih, u Belgiji, gde takvu ulogu igra stranka za slobodu i napredak i u Kanadi, gde demokratska stranka postoji između dveju velikih stranaka - liberalne i konzervativne. Međutim, stranačka disciplina koja postoji u ovim stranačkim sistemima, približava te sisteme čistom bipartizmu, tim pre što je vlada izložena milosti ili nemilosti treće, zglobne političke stranke, koja može raskinuti koaliciju.

Faktori koji utiču na stvaranje dvostranačkog sistema
uredi

Smatra se da su dve glavne grupe razloga koji dovode do stvaranja i održavanja dvostranačkog sistema oblik izbornog sistema i suprotstavljanje dominantnih društvenih grupa.

Oblik izbornog sistema

Glavni članak: Izborni sistem

Što se oblika izbornog sistema tiče, njegov uticaj na tip stranačkog sistema izražavao bi se, prema Morisu Diveržeu, na sledeći način:

  • većinski sistem u jednom krugu doprinosi stvaranju dvostranačkog sistema;
  • većinski sistem u dva kruga doprinosi stvaranju polarizovanog višestranačkog sistema (grupisanje stranaka u dve koalicije);
  • sistem srazmernog predstavništva dovodi do integralnog višestranačkog sistema.

Suprotstavljanje društvenih grupa

Kada je reč o suprotstavljanju dominantnih društevnih grupa, misli se na suprotstavljenost ideologija društvenih grupa koje istorijski slede jedna za drugom. Tako, XIX vek obeležava suprotnost između konzervativaca i liberala koja za svoju društvenu osnovu imaju sukob interesa između tržišno orjentisane industrijske buržoazije i protekcionistički orijentisane zemljišne aristokratije. Međutim, XX vek obeležava sukob između konzervativno-liberalnih društvenih drupa (čije je međusobno suprotstavljanje izgubilo svaki smisao) i radničkog pokreta. Taj sukob izražava se kao borba između buržoazije i radničke klase, koje su predstavljene odgovarajućim političkim strankama.

Ove dve grupe razloga, glavni su razlozi vezani za suprotstavljanje između dve dominantne društvene grupe, dok oblik izbornog sistema samo ubrzava ili usporava stvaranje dve političke stranke. Tako je u Velikoj Britaniji većinski izborni sistem u jednom krugu kočio dolazak na vlast laburista, da bi u drukčijim prilikama ubrzao pad liberalne stranke, koju su napustili levo orijentisani birači, svesni činjenice da bi održavanje tripartizma značilo favorizovanje konzervativaca. Uvođenje ovakvog istog izbornog sistema u zemljama sa višestranačkim sistemom nije imalo za posledicu obrazovanje dvostranačkog sistema. Štaviše, verovatnije je da je to dovelo do suprotstavljanja po izbornim jedinicama na liniji desnica - levica. Promena izbornog sistema dovela je samo do novih grupisanja u okviru postojećeg stranačkog sistema,a ne do promene stranačkog sistema.

Višestranački sistem

uredi
Glavni članak: Višestranački sistem

Višestranački sistem obeležava postojanje više političkih stranaka koje imaju šansu da postanu vladajuće. U zemljama sa višestranačkim sistemom uticaj političkih stranaka na državu srazmeran je snazi političkih stranaka, koja se najneposrednije izražava u broju njihovih ministarskih mesta u vladi i poslaničkih mesta u parlamentu. I višestranački sistem ima nekoliko oblika:

  • integralni višestranački sistem;
  • polarizovani višestranački sistem;
  • višestranački sistem sa dominirajućom političkom strankom.
Integralni višestranački sistem
uredi

Inetegralni višestranački sistem ili čisti višestranački sistem podrazumeva postojanje više političkih stranaka, od kojih nijedna ne može skupiti više od 30% glasova na parlamentarnim izborima. Takva disperzija glasova izražava se u velikoj nestabilnosti vlade, nepostojanju unutrašnje kohezije u vladi, koja većinu obezbeđuje stranačkom koalicijom. Takva situacija postojala je u Trećoj i Četvrtoj republici i Francuskoj. Danas takva situacija postoji u Holandiji, Švajcarskoj, Finskoj.

Polarizovani višestranački sistem
uredi

Polarizovani višestranački sistem postoji kad se više političkih stranaka grupiše oko dve različite stranačke osovine ili u dva stranačka bloka, koji nastaju bilo u cilju bojkotovanja izbora ili duruživanja na izborima, bilo u cilju stvaranja parlamentarne većine posle obavljenih izbora.

Višestranački sistem sa dominirajućom političkom strankom
uredi

Višestranački sistem sa dominirajućom političkom strankom obeležava postojanje političke stranke relativno nadmoćnije u odnosu na druge postojeće, koje su skromnije moći i izrazito međusobno podeljene. To se izražava u tome što ta stranka na parlamentarnim izborima dobija većinu koja je blizu apsolutnoj većini ili je apsolutna većina (Indija, Italija do 1960, Francuska između 1962. i 1973). Ta stranka ima manje ili više izraženu hegemoniju u političkom životu, koja se često sastoji u neprekidnom vršenju vlasti. Tako su socijalisti u Danskoj, Norveškoj i Švedskoj bili na vlasti i preko 20 godina, što je bio slučaj sa demohrišćanima u Italiji, konzervativcima u Japanu ili degolističkom strankom u Francuskoj. U svakom slučaju, bez osvajanja najmanje 30% glasova na parlamentarnim izborima, stranka ne može imati privilegisan položaj u političkom životu. Pojam višestranačkog sistema sa dominirajućom političkom strankom je sporan zbog toga što je prag od kojeg se računa da on postoji teško odrediti i što heterogenost političkih stranaka može imati obeležja integralnih višestranačkih sistema.

Faktori koji utiču na stvaranje višestranačkog sistema
uredi

Razlozi postojanja višestranačkog sistema mogu se grupisati u nekoliko grupa:

  • oblik izbornog sistema;
  • čisto politički razlozi;
  • odnosi između društvenih grupa;
  • nacionalni i verski razlozi.

Oblik izbornog sistema

O razlozima vezanim za oblik izbornog sistema već je bilo reči prilikom izlaganja razloga vezanih za formiranje dvostranačkih sistema (vidi gore).

Čisto politički razlozi

Čisto politički razlozi potiču iz nastojanja određenih političkih ljudi da održavaju jednu organizaciju prilagođenu za sprovođenje više njihovih sopstvenih ciljeva nego određene političke ideologije.

Odnosi između društvenih grupa

Odnosi između društvenih grupa razlog su višestranačkog sistema u tom smislu što se delovanjem ekonomskih procesa broj društvenih grupa umnožava, umesto da se sve one grupišu u dve osnovne. U većini zemalja Evrope kompromis koji je krajem XIX veka napravljen između industrijeske buržoazije i seljaštva nastavio je da postoji kao latentni sukob između njih, iako je usvajanjem slobodnog tržišta izgubio snagu. Razvoj političkih organizacija koje je zahtevala radnička klasa uticao je na stvaranje novih društvenih podela koje su se pre nakalemile na prethodnu podelu, nego što su uspele da je uklone. Uz to, iz društvenih i ideoloških razloga došlo je do račvanja radničkog pokreta u dva pravca, jedan socijalistički, drugi komunistički.

Nacionalni i verski razlozi

Nacionalni razlozi svode se na otpore periferijskih regiona u zemlji centralizaciji ili na postojanje različitih etničkih i jezičkih kolektiviteta, kao u Belgiji i u Kanadi, dok se verski razlozi svode na verski pluralizam, kao u Holandiji, ili na sukob između crkve i države, kao u Francuskoj.

Konsekvenca

uredi

Na kraju izlaganja ove klasične podele stranačkih sistema, možemo zaključiti sledeće:

  • jednostranački sistemi i niži oblici višestranačkih sistema sa dominirajućom političkom strankom vode nedeljivoj vlasti;
  • dvostranački sistemi vode alternaciji, smeni na vlasti;
  • višestranački sistemi vode deljenju vlasti, podeljenoj vlasti (B. Jeanneau).

Podela na sisteme sa i bez opozicije

uredi

Iako manje rastresita od prethodne, u teoriji je značajna i tipologija stranačkih sistema na sisteme s opozicijom i bez opozicije.

  • Sistem s opozicijom je stranački sistem u kojem postoji opozicija tj. u kojem postoje najmanje dve političke stranke, od kojih je jedna na vlasti, dok je druga u opoziciji.
  • U sistemu bez opozicije postoji samo jedna ili više stranaka (stranačkih saveza, koalicija) na vlasti, a nijedna stranka nije u opoziciji.

To je i suština podele stranačkih sistema na zemlje sa stranačkim pluralizmom i monizmom. U sistemima stranačkog monizma nema ni stranačkog takmičenja, ni smene na vlasti, pošto nema partnera za takmičenja niti drugog subjekta koji bi smenio sa vlasti onog jedinog. Zemlje sa stranačkim pluralizmom, po pravilu, pored vladajućih, imaju i opozicione političke stranke, dok zemlje sa stranačkim monizmom imaju samo jednu, i to vladajuću stranku. U sistemima stranačkog pluralizma između političkih stranaka dozvoljena je kompeticija (takmičenje) uz mogućnosti alternacije (smene) vladajuće stranke od strane opozicije. Drugim rečima, tu je opozicija alternativna vlada.

Opozicija (nisi uredio)

uredi

Tipologija Đovanija Sartorija (premesti gore)

uredi

U osnovi podelu stranačkih sistema prema broju političkih stranaka (gore navedenu) daje u svojoj poznatoj tipologiji stranačkih sistema Đovani Sartori. On utvrđuje sledeću podelu:

  1. jednostranački sistemi;
  2. sistemi sa hegemonističkom (hegemonom) strankom;
  3. sistemi sa predominantnom strankom;
  4. dvostranački sistemi;
  5. sistemi sa ograničenim pluralizmom;
  6. sistemi sa ekstremnim pluralizmom;
  7. atomizovani sistemi.

Jednostranački sistemi znače zabranu drugih političkih političkih stranaka. U sistemima sa hegemonisitčkom strankom pored vladajuće postoje i njoj podređene stranke, koje ne ugrožavaju vladajuću stranku i otvoreno priznaju njenu hegemoniju. Sistemi predominantne stranke postoje kad jedna stranka u dužem vremenskom razmaku uspeva da dobije u demokratskom i legalnom takmičenju sa drugim strankama apsolutnu većinu poslanika u parlamentu. Time je Đovani Sartori raščlanio grupu jednostranačkih sistema iz tradicionalne podele stranačkih sistema na tri posebne varijante.

Grupa dvostranačkih sistema iz tradicionalne podele stranačkih sistema ostala je jedinstvena, dok je grupa višestranačkih sistema obuhvatila dve varijante: sistem sa ograničenim i sistem sa ekstremnim stranačkim pluralizmom, u zavisnosti od toga da li je broj političkih stranaka bio na nivou donje ili gornje granice višestranačkog sistema.

Poslednja grupa stranačkih sistema je, u stvari, rezidualna grupa koja „označuje tačku gde više nema potrebe za preciznim brojanjem, tj. prag iznad koga je broj stranaka - da li deset, dvadeset ili više - od malog značaja“.

Organizacija

uredi

Dva osnovna pitanja vezana za organizaciju političkih stranaka jesu: ko čini političku stranku i kakva je unutrašnja organizacija političke stranke.

Članstvo

uredi

Stranku čini manji ili veći broj njudi koji se nazivaju članovima stranke. Ali, pored ovog uobičajenog oblika, postoji više stupnjeva veze između političke stranke i pojedinca, postoje i drugi oblici vezanosti pojednica za stranku osim članstva. Pijetro Virga daje razgranatu tipoligiju veza ljudi sa političkom strankom. On Vezivanje ljudi za stranku naziva stranačkim pripadništvom, a razlikuje sledeće kategorije pripadnika stranke:

  1. osnivači (paromotori), to su ljudi koji su osnovali stranku;
  2. organizatori (organizzatori), to su ljudi koji posle osnivanja stranke organizuju njene aktivnosti i koji, uopšte, razvijaju stranku;
  3. rukovodstvo (dirigenti), to su ljudi koji čine stranački kadar
  4. učesnici i aktivisti (partecipanti o attivisti), to su ljudi koji su saglasni sa programom stranke, koji ga prihvataju, podržavaju stranku na izborima glasanjem za nju, učestvuju u raspravama na stranačkim tribinama, ali nisu članovi stranke.

Kako se može videti, različite kategorije pripadnika stranke imaju različite uloge u nastanku i životu stranke.

U teoriji se najčešće razlikuju tri stupnja veze između stranke i pojedinaca. To su:

  • pristalice
  • simpatizeri i
  • članovi stranke.

Pristalice

uredi

Pristalice stranke su najbrojnija stranačka populacija, a od njih se jedino očekuje da prilikom glasanja na parlamentranim ili na predsedničkim izborima daju glas svojoj političkoj stranci. Oni su glavna udarna snaga političke stranke. Od njihovog broja zavise moć i uticaj političke stranke.

Simpatizeri

uredi

Simpatizeri su jače privrženi političkoj stranci od pristalica, pa zato imaju i veće obaveze. Za razliku od pristalica stranke, čija se veza sa političkom strankom iscrpljuje činom glasanja za stranku, simpatizeri stranke ne samo što glasaju za svoju stranku, nego učestvuju i u propagandi i agitaciji stranačke ideologije, u skupovima koje oragnizuje njihova politička stranka, kao što su aktivni, i u organizacijama koje su naklonjene njihovim političkim strankama. Uz to, simpatizeri su često davaoci novčane pomoći svojim političkim strankama.

Članovi

uredi

Članstvo u stranci zasniva se upisom ili prijemom u političku stranku.

Članovi političke stranke imaju stranačku knjižicu, plaćaju članarinu, imaju određena prava i dužnosti, podvrgnuti su stranačkoj disciplini i kaznama. U tom pogledu specifične su političke stranke u SAD, u kojima ne postoji članstvo u stranci u strogom smislu reči, a to znači da nema ni formalnog učlanjivanja u stranku, ni plaćanja članarine, pa prema tome ni klasične stranačke discipline ni napuštanja stranačkog članstva. S obzirom na podelu rada i zalaganje u političkom životu stranke, razlikuju se tri vrste stranačkih članova:

  • obični članovi
  • aktivisti
  • rukovodioci

Obični članovi su bez posebnih zaduženja u stranci, dok se aktivisti posebno angažuju u izvršavanju stranačkih zadataka. Njihov naročiti zadatak je da posreduju između rukovodstva i običnih članova, kako bi stranačke odluke bile dobrovoljno prihvaćene od strane običnih članova. Oni odluke rukovodstva argumentuju, opravdavaju, čine ih razumljivim običnim članovima, tako da njihovo prihvatanje postaje stvar uverenja, a ne nametanja odozgo. Rukovodeći kadar (rukovodioci) sačinjavaju rukovodstva stranačkih organa, kao i individualni stranački funkcioneri. Oni čine stranačku elitu. Na svoje položaje u stranci dolaze izborom.

Unutrašnji odnosi

uredi

U većini političkih stranaka unutrašnji stranački odnosi su formalno demokratski, u tom smislu što svi članovi stranke učestvuju u izboru stranačkih organa, u utvrđivanju stranačke politike, i u utvrđivanju strategije i taktike stranke u političkoj i izbornoj borbi. Međutim, opšta je zakonitost, koju je još na početku prošlog veka utvrdio švajcarski sociolog Robert Mihels, sužavanje kruga odlučujućih ljudi u stranci na stranački vrh, na čijem je čelu pojedinac koji vrši funkciju stranačkog lidera (Mihelsov „gvozdeni zakon oligarhije“). Centralizam i hijerarhija u organizaciji političkih stranaka doveli su do odvajanja rukovodećeg stranačkog kadra od stranačkog članstva i od naroda u većini savremenih političkih stranaka.

Vrste članstva

uredi

Članstvo u političkim strankama može biti individualno ili direktno i kolektivno ili indirektno, kao npr. u Laburističkoj stranci u Velikoj Britaniji, čiji su članovi i sindikati i pojedina društva. Sindikati su i stvorili Laburističku stranku u Velikoj Britaniji.

U komunističkim strankama postojala je još jedna kategorija “vanstranačkog članstva”, koja se najuže vezuje za političku stranku, a to su tzv. kandidati stranke, tj. kandidati za prijem u stranačko članstvo.

Unutrašnja organizacija

uredi

Političke stranke podeljene su na organizacione jedinice, osnovne i šire.

Osnovne organizacione jedinice stranke organizuju se na teritorijalnom, što je pravilo, ili na funkcionalnom, što je izuzetak principu. Osnovna organizaciona jedinica kod liberalnih i konzervativnih stranaka je odbor, kod demohrišćanskih, socijaldemokratskih i socijalističkih to je sekcija, kod komunističkih to je ćelija ili osnovna organizacija, kod fašističkih to je milicija. Među tipovima osnovnih organizacionih jedinica stranke specifična je milicija kod fašističkih stranaka, jer je ona neka vrsta oružanog odreda. Ti odredi imali su redovne vežbe oružjem, kako bi bili pripremljeni za nasilno osvajanje vlasti kada se za to bude ukazala prilika.

Politička stranka je u osnovi jedna organizacija, i kao organizacija ona je sistem teritorijalnih organizacionih jedinica vertikalno povezanih u jedinstvenu organizaciju. Samo organizovana skupina (uz dodatna obeležja, kao što su politička ideologija i težnja za osvajanje i vršenje državne vlasti legalnim putem, na slobodnim izborima) može biti politička stranka, uz pomenute specifične oznake ovog oblika organizovanja ljudi. Zbog toga, osnovne organizacione jedinice političke stranke čine širu stranačku organizaciju na teritoriji jedne političko-teritorijalne jedinice (opštine, grda, oblasti, pokrajine, federalne jedinice i sl.), koja ima svoje stranačke organe, da bi svi ti širi organizacioni oblici bili povezani u jedinstvenu celinu, što je u stvari politička stranka. Na čelu stranke nelazi se vrhovni stranački organ - glavni, centralni odbor, izvršni odbor i sl. Najviši organ stranke, u mnogim političkim strankama je kongres, koji čine delegati organa stranke. To je brojno telo koje se sastaje u razmaku od jedne do četiri godine, koje donosi osnovne programske akte i bira organ stranke koji će u vremenu između kongresa stranke vršiti funkciju vrhovnog organa stranke. Ovakvom organizacionom mrežom obezbeđuje se unutrašnja povezanost stranke.

Iako ne čine stranačku organizaciju u užem smislu, posebnu organizacionu celinu i važan centar moći obrazuju stranački poslanici u parlamentu organizovano u parlamentarne grupe. Parlamentarna grupa je kategorija poslovnika parlamenta (obrazuje se ukoliko ima minimalni, poslovnikom utvrđeni, broj članova) i kao takva ona je nosilac određenih prava u radu parlamenta. Na njenom čelu nalazi se predsednik, koji je inače visoki stranački funkcioner. Parlamentarna grupa ima svoju unutrašnju organizaciju, čija je svrha da se obezbedi jedinstveno glasanje poslanika iz iste političke stranke i njihovo jedinstveno političko delovanje u parlamentu. Tako, inicijative i predlozi poslanika u okviru grupe moraju dobiti stranačku saglasnost, kao što nije dozvoljeno ni podržavanje inicijative i predloga poslanika iz drugih stranaka bez odobrenja predsednika parlamentarne grupe.

U Velikoj Britaniji poslanici iste političke stranke obavezni su da se pokoravaju volji stranačkog „biča“ („Whip“). Štaviše, „bič“ vladajuće stranke nosi formalnu titulu parlamentarnog sekretara državne blagajne, dok su četvoro njegovih pomoćnika mlađi lordovi državne blagajne. Svi oni, pored svoje poslaničke plate, primaju posebnu platu, a od opozicionih „bičeva“ jedino je posebno plaćen „Glavni bič opozicije“. Važan zadatak „bičeva“ je da pružaju pomoć prilikom utvrđivanja dnevnog reda domova parlamenta, ali je njihova osnovna funkcija da obezbeđuju prisustvovanje stranačkih poslanika, posebno kad predstoji glasanje, da ih upućuju kako da glasaju i da obaveštavaju stranačke vođe o mišljenju poslanika. Ako poslanik ne prisustvuje sednici iz razliga koji nisu opravdani, a dobio je od strane stranačkog „biča“ tri puta podvučen poziv u kojem stoji da je njegovo prisustvovanje neophodno, on će biti podložan disciplinskoj odgovornosti, koja može značiti i njegovo isključenje iz stranke i iz parlamenta. Ovakva mera naziva se „opoziv od strane stranačkog biča“.

Politička ideologija

uredi
Glavni članak: Ideologija

Politička ideologija je nužan preduslov svake političke delatnosti. Osnove političke ideologije, po pravilu, stvaraju slobodni politički mislioci van političkih stranaka i ti osnovi nalaze se u filozofiji i u opštoj društvenoj ideologiji. Politička ideologija daje posebnost jednoj političkoj stranci, određuje joj njenu idejnu fizionomiju. Ona nije ništa drugo do skup logički povezanih ideja, koje izviru iz jedne centralne ideje. To je sistem ideja o svet kao celini i o sebi u njemu.

Politička stranka je nosilac političke ideologije. Ideologija je već to što se stranačka borba predstavlja kao opštečovečanska borba, borba za ljudsko dostojanstvo, za čoveka, za najbolji mogući poredak u društvu. Stranka predstavlja spoljnom svetu kako se ne bori neposredno za sebe, za svoje sebične interese, nego za opšte interese, za napredak i sreću čovečanstva. Takva ideologizacija pripadnika stranke dovodi do velikog požrtvovanja u političkoj borbi.

Političku ideologiju mogli bismo da odredimo kao sistem uverenja, ideja i postavki o uređenju društva i države sa stanovišta interesa određenih društvenih grupa (klasa, slojeva i sl.). Politička ideologija razrađuje se u programu stranke. Međutim, stranački program se razlikuje od čiste ideologije. Program je pre svega okrenut praksi, dok je stranačka ideologija apstraktnija. Program, pored ideoloških elemenata, sadrži i praktične mere koje stranka namerava da preduzme i ciljeve koje želi da ostvari u oblasti konkretnih stranačkih interesa. Ove mere i ciljevi povezani su sa ideologijom i treba logično da proizlaze iz nje, ali su oni ipak različiti od same ideologije.

Jednom stvorenu ideologiju i program stranka propagira svojom propagandnom delatnošću i tako postiže potpunu ideologizaciju, tj. usvajanje određene ideologije u širokim masama.

Širenjem svoje ideologije političke stranke postaju osnovni nosioci političkog vaspitanja građana. Bez njih bi građanin ostao, više-manje, nepolitičko biće (Radomir Lukić)

Delatnost stranke na širenju njene ideologije, odnosno programa stranke, naziva se „propagandom“. Propagandu treba razlikovati od agitacije. Dok je propaganda izlaganje svih stranačkih ideja o jednom pitanju, koje zbog njihove složenosti može usvojiti samo tanak sloj relativno obrazovanih ljudi, agitacija je izlaganje samo jedne, najvažnije ideje, i to obično pomoću konkretnih primera, tako da može biti usvojeno od strane velikog broja ljudi.

Za uspeh političke akcije konkretne političke stranke neobično je važno ideološko jedinstvo stranke. Ono obuhvata element širine rasprostranjenosti ideološkog projekta stranke kod članstva i visok stepen uverenja članstva u taj projekt. Ali, uz ovaj, ono obuhvata i element usvajanja idejnih postavki koje su van idejnog projekta stranke od strane članstva, a koje su spojive s ideološkim projektom stranke, bez čega nema uspešnosti političke akcije stranke.

Posebno je pitanje društvenih korena stranačke političke ideologije. Ta idologija je, po pravilu, u najtešnjoj vezi s intereseima društvenih grupa, pre svega društvenih klasa i slojeva, čije interese stranka zastupa. Političke stranke su, po pravilu, izraz socijalne podele društva. Ali, u scoijalno neizdiferenciranim zemljama, nije redak slučaj da političke stranke zastupaju i interese nacionalnih, verskih, regionalnih, rasnih i drugih društvenih skupina. Tada su političke stranke izraz nacionalne, verske i druge podele društva.

Vezanost političkih stranaka za društvene grupe, konkretno za društvene klase, mnogi autori smatraju sastavnim delom „definicije“ političke stranke. Tako se politička stranka definiše kao politička organizacija „čiji je cilj preuzimanje i vršenje državne vlasti, ili bar učešće u njoj ili stalni uticaj na nju radi zaštite i ostvarivanja određenih klasnih odnosno grupnih interesa u okviru jedne ideološke koncepcije o opštoj državnoj politici i zajedničkim interesima društva“ (Nikola Pašić). Ali, i u takvim „definicijama“ ne stavlja se znak jednakosti između političke stranke i društvene klase, nego se, naprotiv, u komentarima ističe da taj odnos nije jednostavan i da se „ne može predstaviti jednostavnom šemom u obliku koncentričnih krugova u kojoj bi uži bio partija a širi klasa“ (S. Pulišelić). Ovo upozorenje ima vidljivog opravdanja u činjenici klasne heterogenosti političkih stranaka. Čak kada stranka u svom političkom programu predstavlja sebe kao eksponenta jedne društvene klase (što će se ređe dogoditi), ona u svojim redovima neće imati pripadnike samo te jedne, nego i drugih društvenih klasa.

Ocena

uredi

Društvena uloga političkih stranaka može se oceniti kao nužna i korisna. Političke stranke omogućuju iskazivanje narodne suverenosti i time obezbeđuju „demokratsku i svetovnjačku legitimnost državne vlasti“ (R. Lukić). Ideologizujući društvo, stranke mu određuju pravac kretanja, čime kanališu društvenu energiju u određenom pravcu, umesto da se ta energija rastura u više, čak u bezbroj pravaca.

Političke stranke stavljaju u pokret široke narodne mase, podstiču ih na korišćenje i olakšavaju im korišćenje njihovih političkih prava, uključujući ih u politiku, ali one, isto tako, stavljaju u pokret i državni aparat, radi ostvarivanja određene politike, čime mu određuju i sadržinu rada. Na taj način, političke stranke povezuju državnu organizaciju sa širokim slojevima naroda i tako obezbeđuju demokratiju. Tako su one postale jedan od glavnih uslova za funkcionisanje predstavničke demokratije.

Posredstvom političkih stranaka, birači na parlamentarnim izborima biraju ne samo poslanike, oni biraju i vladu (u zemljama u kojima funkcioniše parlamentarni sistem vlasti). Da nema političkih stranaka, poslanici u parlamentu birali bi se na osnovu ličnih obeležja i na osnovu onoga što znače kao pojedinci. Rezultat toga bi bio haos, pošto bi o svakom pojedinačnom kandidatu za poslanika bilo mnoštvo suprotstavljenih predstava. Bez pomoći političkih stranaka, teško bi se izbori za narodne predstavnike mogli uspešno obaviti, a građani mogli vršiti svoja politička prava.

Ipak, istina je i to da su političke stranke vezane za tip demokratije u kojoj su široke mase građana neaktivne, dok se politikom bavi samo aktivna manjina organizovana u političke stranke. Glavna opasnost kojoj je taj tip demokratije izložen je da stranke od činioca koji pokreće široke mase građana na vršenje njihovih političkih prava uspostave, umesto vladavine naroda, vladavinu političkih stranaka i time profesionalnih političara. Umesto da omoguće vlast većine naroda, stranke prete da uvedu vlast stranačkih aktivista.

Druga je opasnost da stranke radi dobijanja većine na izborima i osvajanja vlasti pređu u demagogiju umesto da vode državničku politiku. Ponekad je, u opštem interesu, neophodno voditi i nepopularnu politiku, što se strankama, budući da u takvim slučajevima gube birače, ne isplati. I umesto da vode računa o takvim, opštedruštvenim interesima, stranke, odmerivši da im se to ne isplati, vode računa prvenstveno o svojim uskim interesima.

Ipak, ove i mnoge druge opasnosti koje idu uz političke stranke, nisu u stanju da negiraju u osnovi pozitivni sud o njima, o njihovoj nužnoj i korisnoj društevnoj ulozi u konkretnom društvu, na datom stepenu društvenog i političkog razvoja. Kritika koja se upućuje političkim strankama uglavnom je neosnovana zato što „nema u vidu upravo ono stvarno društvo iz koga stranke potiču nego idealno, u dato vreme neostvarivo društvo“ (R. Lukić).

Reference

uredi
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Marković 2006: str. 306
  2. Milan Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Prosveta, Beograd, 1980. godina
  3. Marković 2006: str. 306–307
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Marković 2006: str. 307
  5. Marković 2006: str. 307–308
  6. 6,0 6,1 6,2 Marković 2006: str. 308
  7. Marković 2006: str. 308–309
  8. 8,0 8,1 Marković 2006: str. 309
  9. Marković 2006: str. 309–310
  10. Marković 2006: str. 310
  11. Marković 2006: str. 310–311
  12. 12,0 12,1 12,2 Marković 2006: str. 311
  13. Marković 2006: str. 312

Vanjski linkovi

uredi