Pokušaj stvaranja Balkanske Federacije

Stvaranje Balkanske Federacije pokušano je u godinama nakon Drugog svetskog rata, između 1945. i 1948. godine.

Komunistički projekat Balkanske federacije.

Balkanska federacija je bila tradicionalni cilj radničkog pokreta. Do 1948. godine balkanska federacija je bila zvanično deo programa svih komunističkih partija na Balkanu. Verovalo se da će ujedinjeni Balkan rešiti sva nacionalna pitanja, i osigurati istinsku nezavisnost.

Nakon pobede nad fašizmom, izgledalo je da su najzad zreli uslovi za ujedinjenje. U posleratnim godinama je došlo do zbližavanja Jugoslavije, Albanije, Bugarske i grčkih partizana. Jugoslovenski vođa Josip Broz je pokušao da se nametne kao lider Balkanske federacije. Tito je nameravao da priključi republike Albaniju i Bugarsku postojećoj federalnoj strukturi Jugoslavije. Bugari su hteli da uđu u zajedničku državu ravnopravno sa Jugoslavijom, dok su Sovjeti insistirali na ujedinjenju pod moskovskim patronatom. Planirano je da se u federaciju uključi i Grčka nakon pobede partizana, ili bar njeni severni delovi pod partizanskom kontrolom.

Titov pokušaj da stavi pod svoju kontrolu Albaniju i Grčku u saradnji sa Bugarskom, odnosno da uspostavi veliki socijalistički balkanski blok van moskovske kontrole, izazvao je sukob sa Staljinom.

Blokada Jugoslavije od zemalja Kominforma 1948. godine i sledstveni poraz partizana u grčkom građanskom ratu 1949. godine osujetili su stvaranje Balkanske Federacije.

Planovi o ujedinjenju

Nakon Drugog svetskog rata je između novih komunističkih vlasti FNRJ Jugoslavije, NR Bugarske, NR Rumunije i NR Albanije, uz akvitno učešće SSSR-a, razmatrano ujedinjenje u Balkansku federativnu republiku, koja bi uključila i Grčku u slučaju pobede partizana u grčkom građanskom ratu. Tito je u to vreme veoma aktivno radio na stvaranju Balkanske federacije. Jugoslavija je aktivno pomagala grčke partizane i radila na ujedinjenju Albanije sa Jugoslavijom.

Pregovori Jugoslavije i Albanije

Partizani u Tirani 1944.

Sa prvog zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Albanije (AVNOA) u Permetu 24. maja 1944. poslat je telegram Titu u kome se kaže da je borba naroda Jugoslavije "garantija bratstva balkanskih naroda i ostvarenja ideje balkanske konfederacije". Još u toku rata stvarali su se svojevrsni pokroviteljski odnosi KPJ prema KP Albanije. Poslije rata, veze između Moskve i Tirane su se ostvarivale preko Jugoslovena, uključujući i isporuku naoružanja.

Povezivanje Albanije se dešavalo u svim oblastima. Jugoslavija je slala Albaniji stručnjake svake vrste, isporučivala hranu, mada je i sama oskudevala. Za vrijeme sovjetsko-jugoslovenskih razgovora u Moskvi u maju 1946. godine, Staljin nije imao ništa protiv želje Jugoslovena da uključe Albaniju u FNRJ.

1. jula 1946. godine zaključen je Ugovor o prijateljstvu i saradnji između FNR Jugoslavije i NR Albanije. Postignut je dogovor o vođenju jedinstvene ekonomske politike i formiranju mješovitih jugoslovensko-albanskih preduzeća.

Dio albanskog rukovodstva je bio protiv "totalnog upada Jugoslovena u najrazličitije sfere albanskog življenja", protiv čega je januara 1947. godine javno ustao albanski ministar ekonomije Nako Spiru. On je od Beograda optužen za sabotažu ekonomske saradnje, a od ostatka albanskog rukovodstva za šovinizam. Ubrzo potom je izvršio samoubistvo, čime je otpočelo zaoštravanje albansko-jugoslovenskih odnosa.

Pitanje Kosova

Na sastanku Tita i Hodže u Beogradu, u ljeto 1946. godine, jugoslovenski i albanski rukovodioci su raspravljali o pitanju Kosova i Metohije. Po Titovom mišljenju, tada je bilo neprikladno pokretati pitanje o pripajanju ove oblasti Albaniji. Aktiviranje ovog pitanja, po njegovom mišljenju, moglo je da oslabi pozicije jugoslovenske Vlade, posebno u Srbiji. U isto vrijeme, on se založio za neophodnost primjene svih mjera za povezivanje stanovnika Kosova i stanovnika Albanije, uključujući otvaranje jugoslovensko-albanske granice. Smatralo se da će albansko-jugoslovenski odnosi (zajedno sa pitanjem Kosova) konačno biti rešeni u sklopu socijalističke balkanske konfederacije.

Prema sećanju Milovana Đilasa, nakon ujedinjenja bi "znatna i kompaktna" albanska nacionalna manjina bila priključena Albaniji, kao posebnoj republici u jugoslovensko-albanskoj federaciji.

Pregovori Jugoslavije i Bugarske

Georgi Dimitrov

U jesen 1944. godine na sastanku jugoslovenske i bugarske delegacije se raspravljalo o federaciji. Georgi Dimitrov je 23. novembra 1944. zapisao u svom dnevniku: "Tada smo se dogovorili o pripremi za sklapanje saveza između Bugarske i Jugoslavije, imajući u vidu perspektivu stvaranja zajedničke federacije Južnih Slovena". U predlogu Sporazuma o savezu, koji su razradili dvojica lidera BKP G. Dimitrov i V. Kolarev, je stajalo:

Ovaj savez će biti važan korak za povezivanje svih balkanskih naroda, radi zaštite od bilo kakve agresije i radi objezbjeđivanja sigurnosti i prosperiteta na Balkanu.

Između Jugoslavije i Bugarske su postojale nesuglasice oko forme ujedinjenja. Bugari su predlagali da se zajednička država organizuje na principima konfederacije, a Jugosloveni su insistirali da Bugarska uđe u sastav već postojeće FNRJ sa istim pravima kao ostale republike. Staljin nije odobravao "upijanje" Bugarske u jugoslovensku federaciju, ali jeste ujedinjenje.

U februaru 1945. godine, na Jaltskoj konferenciji, Velika Britanija i SAD-a su istupili protiv zaključenja Sporazuma o ujedinjenju i uzajamnoj pomoći između Bugarske i Jugoslavije. Oni su smatrali da Bugarska, koja se nalazi u fazi primirja, ne može da zaključi takav sporazum. SSSR nije želeo prkositi britanskom "vetu". Sovjetska vlada je predložila da se sačeka sa bugarsko-jugoslovenskim ujedinjenjem dok Bugarska potpiše mirovni ugovor. O tome je dogovoreno u Moskvi na sastanku sovjetskih rukovodilaca i jugoslovenske delegacije, koju je predvodio Tito, 7. juna 1946. godine.

Konačno, Jugoslavija i Bugarska su nakon sastanka na Bledu, od 30. jula do 1. avgusta 1947. godine, potpisali Sporazum o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći. U Sporazumu je bio paragraf o uspostavljanju tijesne veze zbog čestih pograničnih provokacija od strane grčkih monarhista i zajednički stav dvije zemlje prema Anketnoj komisiji, formiranoj po odluci Savjeta bezbjednosti OUN, kao i zabrana ulaska njenim predstavnicima na teritoriju Jugoslavije i Bugarske. Međutim, Staljin je već 8. avgusta 1947. upozorio da će obnarodovanje ujedinjenja, prije ratifikacije mirovnog ugovora, biti iskorišćeno od strane Amerikanaca i Engleza za povećanje vojne pomoći Grčkoj i Turskoj, mada je do stupanja na snagu mirovnog ugovora ostalo samo mjesec dana. Titu i Dimitrovu 12. avgusta 1947. godine bili su uručeni identični telegrami od Staljina povodom toga. Dimitrov je odmah sljedećeg dana 13. avgusta uputio u Beograd šifrovani telegram, čiji je sadržaj bio:

Neophodno je poništiti ovaj akt do nastupanja povoljnih okolnosti i konsultacija sa SSSR-om.

– Telegram Georgi Dimitrova Titu od 13. avgusta 1947.

Mirovni ugovor sa Bugarskom stupio je na snagu u septembru 1947. godine. 14. septembra, G. Dimitrov je dobio sljedeći telegram iz Moskve: "16. septembra stupa na snagu potpisani mirovni ugovor. Mislim da Vlade Bugarske i Jugoslavije mogu pristupiti ostvarivanju sporazuma o prijateljstvu i međusobnoj pomoći. Druškov (Staljin) Aleksejev (Molotov)".

U blizini Varne, 27. novembra 1947. godine, za vrijeme zvanične posjete Tita Bugarskoj, održana je ceremonija potpisivanja Sporazuma o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći između Jugoslavije i Bugarske. U zajedničkom komunikeu, izjavili su da je formiranjem Balkanske komisije od strane Savjeta bezbjednosti prekršena Povelja OUN i princip državnog suvereniteta balkanskih naroda i zato oni ne mogu pružiti nikakvu saradnju, niti je pustiti na svoju teritoriju.

Situacija u Grčkoj

Makedonske partizanske, učesnice građanskog rata u Grčkoj na strani Demokratske Armije.

U septembru 1947. održan je III plenum CK KPG na jugoslovenskoj teritoriji, na kojem je odobren plan za stvaranje takozvane Slobodne Grčke sa centrom u Solunu i donesena je odluka da se tri puta uveća brojnost Demokratske armije Grčke do proljeća i da se formira korpus koji bi zauzeo Solun.

U decembru 1947. godine, grčki komunisti su formirali Privremenu demokratsku Vladu Grčke, računajući da će ih priznati Beograd, Sofija i, možda, Moskva. Krajem decembra, preko beogradskog radija, Komunistička partija Grčke i privremena Vlada čestitali su Novu godinu grčkom narodu. Samim tim, Jugoslavija se pojavila kao glavni partner KP Grčke. Grčka vlada je iz Atine oštro reagovala i uručila notu jugoslovenskom otpravniku poslova u Grčkoj zbog javnog saopštenja o formiranju PDVG-a, a takođe i u vezi sa radom radiostanice “Slobodna Grčka” na jugoslovenskoj teritoriji.

Formiranje privremene Vlade Grčke je shvaćeno u Vašingtonu kao opasnost od otvorene vojne podrške Jugoslavije i Bugarske grčkim partizanima. U izvještaju Ministarstva odbrane SAD se naglašava da bi priznavanje privremene demokratske vlade Grčke bilo kršenje rezolucije OUN od 21. oktobra 1947. i osuđuju se aktivnosti Albanije, Bugarske i Jugoslavije, koje se mogu shvatiti kao oružani napad (u slučaju slanja oružanih formacija) na člana OUN - Grčku.

Ujedinjenje Makedonije

Drug Tempo pozdravlja Prvu makedonsku brigadu i grčke partizane u dolini Karadžove 1943.

Prema memoarima Svetozara Vukmanovića, kada su formulisali političke ciljeve partizanske borbe u Makedoniji 1943. godine, našli su se pred dilemom: da li kao neposredan cilj postaviti oslobođenje i ujedinjenje makedonskog naroda? Dogovoreno je da se u prvo vreme ograniče na oslobođenje Makedonije u sastavu Jugoslavije i da se bore za pobedu narodnooslobodilačkog pokreta u okolnim zemljama, koji će priznati makedonskom narodu slobodu i ravnopravnost. Tako će, kada sazru uslovi za Balkansku federaciju, u njoj biti slobodna i ujedinjena Makedonija. Ovo je izazvalo izvesne otpore. Grupa Makedonaca je izdala proglas zahtevajući slobodu i ujedinjenje cele Makedonije kao neposredan cilj borbe. S druge strane, rukovodstvo bugarskog Otadžbinskog fronta izjasnilo se da priznaje makedonskom narodu pravo na samoopredeljenje, ali s tim da se Makedonija ne sme prisajediniti ni jednoj balkanskoj državi.

1944. godine, Komunistička partija Bugarske, Komunistička partija Jugoslavije i Komunistička partija Makedonije nalaze rešenje za stari srpko-bugarski spor oko oblasti Makedonije, priznajući poseban makedonski identitet i pravo na ujedinjene makedonskog naroda. Shodno tome, dogovorena je kulturna autonomija za Pirinsku Makedoniju u Bugarskoj.

Makedonski jezik je oformljen kao književni jezik 1944. godine. Bugarska je u Pirinskoj Makedoniji uvela novi makedonski književni standard u školama. Jugoslavija je takođe u škole uvela makedonski. Zvanična bugarska politika je podsticala upisivanje žitelja Pirinske Makedonije na popisu kao Makedonaca, tokom Kulturne autonomije Pirinske Makedonije 1944-1948. Slično izjašnjavanje je podsticala i službena jugoslovenska politika u Vardarskoj Makedoniji. Takođe, bugarsko ministarstvo prosvete je 30. januara naložilo da se istorija oblasti Makedonije izučava posebno od bugarske istorije.

Istovremeno, makedonski Narodno osloboditelen front se u Grčkoj borio za ujedinjenje Makedonaca.

Reakcija Zapada

Američki nosač aviona Franklin Roosevelt u Grčkoj, septembar 1946.

Zapad je 1945. godine, kada se saznalo o planovima bugarsko-jugoslovenskog zbližavanja, izrazio krajnje negativan stav o ideji bugarsko-jugoslovenske federacije zbog straha da će imati teritorijalne pretenzije prema Grčkoj, kada je u pitanju Egejska Makedonija.

U jeku građanskog rata u Grčkoj tokom ljeta 1947. godine, u Savjetu Bezbjednosti OUN vodio se pravi verbalni rat između predstavnika SAD sa jedne, i SSSR-a i Jugoslavije sa druge strane, u vezi optuživanja Albanije, Bugarske i Jugoslavije povodom njihovih "prijetnji miru". Jugoslovensko-bugarski savez je kod zapadnih zemalja bio shvaćen kao ozbiljna prijetnja Grčkoj i njihovim interesima u tom regionu. Nakon jugoslovensko-bugarskog sporazuma, pariski "Mond" 23. jula 1947. godine je pisao: "Nema sumnje da se radi o postavljanju novog kamena temeljca za stvaranje Istočnog bloka". Američki novinari su jednodušno ocijenili da ovaj Sporazum prijeti Grčkoj i pretpostavljali su da je na pregovorima raspravljano o stvaranju autonomne makedonske države.

Usled razvoja događaja na Balkanu, ambasador Velike Britanije u Vašingtonu je izjavio da se SSSR, Tito i Dimitrov "igraju vatrom". SAD su svrstale Jugoslaviju u glavne krivce za izazivanje krize na Balkanu i protiv nje je, u slučaju slanja jedinica u Grčku radi podrške partizanima, razmatrana mogućnost primjene vojne sile.

Reakcije Staljina

Staljin je govorio jugoslovenskoj delegaciji da se slaže "da Jugoslavija proguta Albaniju", iako je Milovan Đilas negodovao da "to nije gutanje nego ujedinjenje". Ipak, on je skrenuo pažnju Jugoslovenima na mogućnost komplikovanja odnosa sa Engleskom, zbog njihove politike u regionu:

Staljin

U slučaju komplikacija, moraće da zarati, a može li Jugoslavija da ratuje protiv Engleske, je li ona dovoljno jaka? To je veliko pitanje.

– Staljin

Staljin je na razgovoru sa jugoslovenskom delegacijom u Moskvi podržavao ujedinjenje Jugoslavije i Bugarske, a potom i Albanije (tim redom), ali govorio da se ustanak u Grčkoj mora stišati (upotrebio je izraz "svernut" - saviti, zavrnuti), odnosno da se grčki partizani moraju ostaviti na cedilu, jer je Amerika, "najjača sila na svetu", rešena da interveniše.

Sovjetsko-jugoslovenski odnosi su zaoštreni poslije 19. januara 1948. godine, kada je Tito zatražio albanskom predsjedniku Enveru Hodži da ustupi bazu za razmještanje jedne jugoslovenske divizije u južnoj Albaniji usled opasnosti od upada Grka na albansku teritoriju uz podršku "Angloamerikanaca". Tito je ovo učinio bez konsultacija sa Moskvom. Kada je Staljin prigovorio protiv toga, Tito mu je odgovorio da će "prihvatiti taj savjet, ali, u slučaju da Grčka zauzme Južnu Albaniju, onda će Jugoslavija zajedno sa Sovjetskim Savezom kusati tu kašu".

U uzvratnom telegramu iz Moskve od 1. februara, naglašavalo se da između dvije Vlade postoje ozbiljna neslaganja. Tito je izjavio da nije očekivao da "sovjetska vlada pridaje toliki značaj ovoj stvari", primijetivši da je tokom ljeta 1947. u Albaniji bio privremeno dislociran jugoslovenski avijatičarski puk i tim povodom nije bilo zamjerki od strane sovjetske vlade.

Pokazalo se da je upravo zbližavanje triju balkanskih zemalja - Bugarske, Jugoslavije i Albanije, u čemu je Jugoslavija imala inicijativu, izazvalo negativnu reakciju Staljina. KPJ je težila da igra ulogu lidera u odnosima sa susjednim državama, što je protivrečilo hijerarhijskom modelu odnosa socijalističkog lagera sa samo jednim jakim centrom u Moskvi.

Raskid Tita i Staljina

Karta istočnog bloka nakon što se Jugoslavija suprotstavila Staljinu.

Usled zaoštravanja međunarodne situacije, 4. februara 1948. godine, sovjetskim ambasadorima u Beogradu i Sofiji je naređeno da obavijeste Tita i Dimitrova o promjenama spoljnopolitičkih stavova Sovjetskog Saveza u vezi sa Sporazumom koji su međusobno potpisali o uzajamnoj pomoći. Da bi izvršio pritisak na Jugoslaviju i Bugarsku, Staljin je pozvao najviše rukovodioce obje države na tajne pregovore, koji su održani u Moskvi 10. februara 1948. Sam Tito nije otišao u Moskvu, pod izgovorom da se ne osjeća dobro. Savjetovanje je završeno oštrom kritikom Jugoslavije i Bugarske, zbog pogrešno vođene spoljne politike.

Po povratku iz Moskve, jugoslovenska delegacija je podnijela izvještaj, nakon čega je na sjednici Politbiroa CK KPJ 1. marta 1948. zaključeno da "SSSR ne želi da vodi računa o interesima Jugoslavije". 18. marta 1948. je rukovodilac grupe sovjetskih vojnih savjetnika u Jugoslaviji, general Barskov, obavijestio Tita da je Vlada SSSR-a odlučila da opozove sve vojne instruktore jer su "okruženi neprijateljstvom". Tito je u odgovoru Moskvi 20. marta 1948. odbacio optužbe za neprijateljstvo prema SSSR-u. On je zatražio da "Vlada SSSR-a otvoreno izjavi o čemu se ovdje radi".

Kao odgovor, 27. marta 1948. godine je stiglo pismo sa potpisom Staljina i Molotova u ime CK KPSS u kome se taksativno navode svi "antisovjetski" istupi jugoslovenskih rukovodilaca, tipa "degeneracija KPSS", "velikodržavni šovinizam u SSSR-u", "ekonomsko porobljavanje Jugoslavije" i da je "samo Jugoslavija nosilac revolucionarnog socijalizma". U pismu su poimence navedena četvorica "sumnjivih marksista" iz rukovodstva KPJ - ministar unutrašnjih poslova A. Ranković, načelnik političke uprave JNA S. Vukmanović Tempo, M. Đilas, B. Kidrič, dok je A. Velebit, zamjenik ministra spoljnih poslova, označen kao engleski špijun.

Na Plenumu CK KPJ, 12. i 13. aprila 1948, koji je sazvan u strogoj tajnosti, raspravljano je o odnosima sa SSSR-om. Tito je smatrao da se konflikt javio zbog Albanije i odluke o upućivanju jugoslovenske pješadijske divizije u Korču, kao i zbog jugoslovensko-bugarskog dogovora na Bledu. Tito je izjavio da se ne treba složiti sa kritikom navedenom u Staljinovom pismu jer je ono "rezultat teške klevete, netačnog i pogrešnog informisanja". Skoro svi koji su učestvovali u raspravi kategorički su odbili optužbe da se Jugoslavija ne slaže sa spoljnopolitičkom linijom SSSR-a. Jedini koji se nije složio sa opštim mišljenjem bio je Sreten Žujović, koji je izjavio: "Kuda da se ide dalje, ako se zauzme takav stav protiv SSSR-a?". U daljem svom izlaganju, Žujović je postavio retoričko pitanje:

Šta će se desiti u međunarodnim odnosima zbog našeg stava? Gdje je naše mjesto? U kojem lageru? Je li naše mjesto između SSSR-a i imperijalističkog bloka? Naše ekonomske mogućnosti i teoretski stavovi o "izgradnji socijalizma" ostaće da vise u vazduhu, ako mi ne pođemo linijom saradnje, koja će povezivati našu i sovjetsku ekonomiju.

– Sreten Žujović

Članovi CK KPJ su izjavu Žujovića okvalifikovali kao pokušaj razbijanja CK i Partije. Sutradan, 13. aprila, na adresu Plenuma je stiglo pismo od A. Hebranga, koji je takođe podržavao Staljina. Na Plenumu je donesena odluka da se ispita antipartijska i antidržavna djelatnost Žujovića i Hebranga, zbog čega je formirana specijalna komisija.

Od 20. do 28. juna 1948. je održano savetovanje Kominforma u Bukureštu, na kojem je izglasana rezolucija protiv Jugoslavije, čime je počeo otvoren sukob i blokada Jugoslavije. Ocenjeno je da su jugoslovenski rukovodioci “pošli putem otcjepljenja od jedinstvene socijalističke fronte protiv imperijalizma, putem izdaje međunarodne solidarnosti radnog naroda i putem prelaska na pozicije nacionalizma”. U zaključku, “zdravi elementi” unutar KPJ pozivaju se na svrgavanje Titova vođstva. Malo je ko vjerovao da će Tito ostati na vlasti.

Blokada Jugoslavije i poraz grčkih partizana

Deca izbeglice prelaze granicu između Grčke i SFRJ, neposredno pred napad grčkih monarhofašista.

Nakon rezolucije Informbiroa, Sovjetski Savez i njegovi sateliti su započeli blokadu Jugoslavije, koja je bila najveći pomagač grčkih partizana. To je dovelo do podele u grčkom rukovodstvu. U januaru 1949. je smijenjen čuveni general Markos, koji је optužen za titoizam, te zamjenjen Zahariadisom, koji se držao Staljinove linije.

Istovremeno su počeli staljinistički obračuni sa rukovodiocima naklonjenim Jugoslaviji u susednim državama. Maja 1949. je u Tirani održano suđenje rukovodiocu KP Albanije Kočiju Dzodzeu pod optužbama da je podržavao Tita i radio protiv Informbiroa. Dodze je osuđen na smrt i streljan 11. juna 1949. godine.

Pritisnuta i sa Istoka i sa Zapada, Jugoslavija je zatvorila granicu grčkim partizanima u julu 1949. i raspustila njihove kampove unutar Jugoslavije.

Jula 1949. je umro predsednik Bugarske i veliki zastupnik ujedinjenja sa Jugoslavijom Georgi Dimitrov u sanatorijumu pored Moskve. Neki sumnjaju da je otrovan jer se Staljinu nije svidela ideja Balkanske federacije nad kojom ne bi imao kontrolu, a ni njegova bliskost sa Titom. Drugi odbacuju te tvrdnje.

U avgustu 1949. grčka vlada je pokrenula veliku ofanzivu protiv partizana u sjevernoj Grčkoј, u kojoj su sudjelovali avioni s napalm bombama. Do septembra 1949. većina boraca se predala, a na hiljade izbeglica prešlo u Jugoslaviju.

30. novembra 1949. u Sofiji je otpočeo veliki proces protiv Trajča Kostova, zamenika predsednika vlade Bugarske, i još devet visokih bugarskih funkcionera. Osuđen je kao agent Titove terorističke države i streljan 16. decembra u Sofiji.

Povezano

• Grčki građanski rat
• Balkanska federacija
• Raskol Tita i Staljina