Patareni u srednjovjekovnoj Dalmaciji
Patareni su bili srednjevekovni dalmatinski hrišćani koje je katolička crkva osudila kao jeretike. Dalmatinski patareni se smatraju delom šireg bogumilskog pokreta, pa se nazivi patareni i bogumili često koriste kao sinonimi.[1]
Naziv uredi
Patarenima su nazivani isključio u latinskim izvorima. Sebe nazivaju hrišćanima. Smatra se da ime patareni potiče od naselja Pataria, pored Milana.[1] Patarenima se isprva nazivala hrišćanska zajednica koja je tu živela početkom 11. veka, protiveći se crkvi i praktikujući siromaštvo. Kasnije je katolička crkva tako nazivala italijanske, dalmatinske i druge „jeretike“.
Mnogi pokušavaju da reč pataren objasne etimološki, slučnošću sa imenicom otac (pater). Naziv patareni se često izvodi od očenaš (pater-noster), osnovne hrišćanske molitve koja im je neprestano bila na usnama. Drugi smatraju da je to zvog međusobnog obraćanja sa oče (pater).[2] Postoje i oni koji smatraju da termin patareni označava pravoslavne koji uče da Duh Sveti ishodi od Oca (ex Patre), za razliku od rimokatolika koji uče da ishodi od Oca i Sina (ex Patre Filioque).[3]
Povest uredi
Smatra se da bogumilstvo u Dalmaciji ima preteče u glagoljaškom pokretu (vidi: Grgur Ninski) i ćirilometodijskoj tradiciji slovenskog bogosluženja. Na trećem splitskom saboru 1060. godine, katolička crkva je zabranila ulazak u crkvu slovenskim sveštenicima koji nose bradu i dugu kosu. Takođe je zabranila bogosluženje na staroslovenskom i zaređivanje Slovena koji ne znaju latinski. Na istom saboru je zbog slavonskog bogosluženja sv. Metodije proglašen jeretikom.
Patarensko, odnosno bogumilsko učenje je u dalmatinske gradove prodrlo tokom 12. veka, a naročito u Zadar, Trogir i Split. Na katarskom saboru u Sen Feliksu, blizu Tuluza, održanom 5. maja 1167. godine, pominje se i crkva Dalmacije (lat: Ecclesia Dalmatiae).
Zadar uredi
Prve pomene jeretika u Dalmaciji nalazimo u Hronici Tome Arhiđakona, koji kaže da su Zadrani prezreli katoličko učenje i da su se dali „poprskati jeretičkom kugom“. Toma beleži da je Zadar rado primao jeretike, koje su njegovi ugledni građani ugošćivali i pomagali. Sačuvana su imena dvojice dalmatinskih „jeretika“, braće Aristodije i Mateja, sinova Grka Zorovavela, koji se u Zadar doselio iz Apulije. Oni su od svoje mladosti bili Zadarski građani, a spominju se kao "odlični slikari i vrlo vješti u zlatarskoj umjetnosti" a takođe se kaže da su bili "vješti latinskoj i slavenskoj knjizi". Čini se da Aristodije i Matej deluju najpre u Zadru, da bi se zatim nastanili u Splitu, gde postaju predvodnici patarenskog pokreta. Oni su održavali dobre veze s Bosnom, koja je za vreme bana Kulina pružala utočište prognanim bogumilima i patarenima.
Krajem 12. veka, i pored zabrane, u mnogim crkvama su još uvek vršene službe na staroslovenskom. Nakon smrti zadarskog nadbiskupa Petra (posle 1193), nadbiskupska stolica ostala je prazna sve do 1198, nakon čega je mimo kanonskih propisa od strane zadarskih laika izabran pređašnji hvarski biskup Nikola, rodom Zadranin, koji je preuzeo zadarsku nadbiskupiju bez dozvole pape. Iste godine, Zadranin Maldenar i Toljen Kačić, napali su pravo posedovanja imanja zadarskog samostana u Suhovarama pri čemu su sudskom sporu prisustvovali pomenuti Matej i zadarski nadbiskup Nikola. Nikola je kao jeretik i otpadnik anatemisan i smenjen 1201. godine, čime je Zadar sve do 1204. godine ostao bez nadbiskupa.
Papa Inoćentije III pokreće četvrti krstaški rat za "oslobođenje svete zemlje" u kome strada Zadar. Godine 1202. evropsko plemstvo celokupnom vojnom silom stižu u Veneciju, odakle je trebalo da se mletačkim brodovima prebace u Palestinu. Pošto, navodno, nisu imali da plate mlecima prevoz, na poziv mletačkog dužda, udaraju na Zadar. Nesumnjivo je Zadar 1202. teško stradao i zbog veze s bogumilima. Zadrani su u poslednjoj borbi na zidinama istakli krstove, da uvere krstaše da nisu bogumili, koji odbacuju krst.[4] Toma Arhiđakon smatra pad Zadra božjom kaznom »jer su se žitelji njegovi odvratili od rimske crkve i prionuli uz jeretike«.[5] Iako je Zadar razoren i osvojen od krstaša i pripojen Mletačkoj republici, u gradu se i dalje beleži postojanje jeretika. 1234. godine je zadarski nadbiskup Ivan u prisustvu brojnih sveštenika pročitao optužbe protiv biskupa Treguana koji je izopšten kao falsifikator papske bule i zaštitinik jeretika (lat: fautor hereticorum).
Zabeleženo je da su franjevce, koji su u Zadar došli sa ciljem pokrštavanja jeretika, 1308. godine fizički napali tamošnji sveštenici i učenici.
Split uredi
U Splitu dolazi do najjačeg protivcrkvenog pokreta u Dalmaciji, uzrokovanog ekonomskim povlasticama koje je uživao kler. Bogumili su se protivili crkvenom posedu i zahtevu da se crkvi plaća desetina.
U Splitu 1162. godine dolazi do velikog spora građana sa crkvom, kada gradsko veće donosi odluku da se crkvi ne smeju ni darivati ni prodavati nekretnine, da bi sprečilo gomilanje crkvenog poseda. Crkveni poglavari se obraćaju papi Aleksandaru III, koji je zapretio da se odluka ukine, inače će glavari Splita biti izopšteni iz crkve a grad udaren interdiktom.
1180. godine u Poljicima je gomila kamenovala na smrt splitskog nadbiskupa Rajnerija, pod vodstvom Kačića, poznatih bogumila i omiških gusara, koje je potom primio zahumski knez Miroslav (poznat po Miroslavljevom jevanđelju), oženjen bogumilkom, sestrom bana Kulina.[4]
Pod uticajem III Lateranskog koncila održanog 1179. godine, gde su jeretici izopšteni i stavljeni u nadležnost državnih vlasti koje su ih dužne progoniti, 1185. je održan metropolitanski sinod u Splitu koji proklinje sve "sekte heretika" što "ocrnjuju nauku" rimske crkve i traži od vlasti u dalmatinskim gradovima oduzimanje imovine jeretika, njihovo izopštenje i progon. Papa Urban III 11. novembra 1186. upozorava splitskog nadbiskupa da pazi da se u njegovoj nadbiskupiji ne bi stvarale zajednice koje se nazivaju bratstvima i kojima je u Splitu prišlo mnogo građana.
Novi splitski nadbiskup Bernard, rodom iz Peruđe, je ubrzo po preuzimanju dužnosti 1196. godine počeo organizovati akcije protiv patarena, među kojima behu i Matej i Aristodije. Uskoro su ovi hrišćani koje je crkva osudila kao jeretike, prognani iz grada uz velike pogrde, njihova imanja zaplenjena, a knjige spaljene. Mnogi prognanici su tada, početkom 1200. godine, našli utočište pod okriljem crkve bosanske i bana Kulina. Papa Inoćentije III povodom toga piše ugarskom kralju Emeriku 11. oktobra 1200:
Doznali smo da je plemeniti muž bosanski ban Kulin, kad je nedavno naš brat splitski nadbiskup znatan broj jeretika istjerao iz Splita i Trogira, dao njima ne samo sigurno skrovište nego i očitu zaštitu, a njihovoj nevaljalštini dao svoju zemlju i samoga sebe te im ukazao pažnju kao katolicima, čak i više nego katolicima nazivajući ih hrišćanima.
– Papa Inoćentije III u pismu kralju Emeriku
1221. godine Splićani su za gradskoga kneza izabrali Višena Šubića, plemića iz Luke, koji je bio "zaštitnik heretika". Papa Honorije III iste godine šalje svog legata Akoncija u Dalmaciju, odakle je pokušao pokrenuti krstaški rat protiv bosanskih hrišćana, ali umire par godina kasnije neobavljena posla. 1222. godine je u Dubrovniku održan crkveni sabor, a papa je poručio Dubrovčanima da biraju nadiskupa koji će ukrotiti omiške gusare i bosanske jeretike. Crkva je povodom toga poručivala ugarskom kralju da goni slovenske gusare koji napadaju krstaše na putu u Svetu zemlju.
1225. godine Splićani za kneza biraju humskog kneza Petra, bosanskog hrišćanina, koji je prethodno stolovao u Stonu. Katolički sveštenici zabranjuju Petru da uđe u crkvu, ali narod navaljuje na crkvu, otvora je silom i uvodi svoga kneza. Papin legat Akoncije kažnjava Split interdiktom, koji je trajao skoro godinu dana, tokom čega je grad bio pod prokletstvom, crkve su bile zatvorene i u njima se nije obavljalo bogosluženje.
Napomene uredi
- ↑ 1,0 1,1 Bogumili, Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb 1955. I svezak, str. 530-534.
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2002-10-14. Pristupljeno 2008-04-28.
- ↑ Đorđe Ćapin, Mit o bogumilima
- ↑ 4,0 4,1 BOGUMILI, Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb 1955., I svezak, str. 530-534.
- ↑ Klaić, Povijest Hrvata I, Zagreb, 1899, 190.