Sniježničko-trusinska operacija

Operacija Sunčanica (nem. Sonnenstich, Zonenštih), poznata u jugoslovenskoj istoriografiji kao Sniježničko-trusinska operacija, jedna je od niza operacija koje je tokom leta 1944. preduzela Druga oklopna armija u cilju sprečavanja koncentracije snaga NOVJ za prodor u Srbiju. Operacija je imala za cilj da razbije snage i položaje 29. hercegovačke divizije NOVJ u istočnoj Hercegovini, čime bi se omogućilo aktivno angažovanje jačih delova 369. legionarske divizije u predstojećoj ključnoj operaciji Ribecal.

Operacija Zonenštih (nem. Sonnenstich), jula 1944
Deo Drugog svetskog rata
Vrijeme: juli 1944. Mjesto: Istočna Hercegovina Rezultat: Pobeda Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije	Nemački Vermaht JVuO
Komandanti i vođe
Pukovnik Vlado Šegrt, komandant 29. hercegovačke divizije NOVJ	General Artur Fleps (nem. Arthur Phleps), komandant 5. SS korpusa
Uključene jedinice
29. hercegovačka divizija NOVJ delovi Primorske operativne grupe NOVJ	369. legionarska divizija (nemačka) 4. puk Brandenburg Trebinjski korpus JVuO Nevesinjski korpus JVuO 9. domobranski posadni zdrug
Snaga
4.500	10.000

Operacija je prema zamisli štaba 5. SS korpusa trebalo da bude izvedena u četiri faze, i da traje od 13. do 24. jula 1944. Međutim, razvoj situacije na terenu nije se odvijao prema ovim planovima. Osovinske snage pretrpele su neuspehe na svim pravcima, pa je operacija okončana 31. jula povlačenjem svih osovinskih snaga u polazne garnizone.

Time je praktično onemogućeno jače angažovanje 369. legionarske divizije u avgustovskoj fazi bitke za Srbiju.

Opšti okvir

Operacija Zonenštih predstavljala je pripremnu operaciju u opštem planu Komande Jugoistoka da koncentričnim udarom razbije koncentraciju NOVJ u Sandžaku i Crnoj Gori i spreči njihov prelazak u Srbiju. 29. hercegovačka divizija NOVJ predstavljala je smetnju ovom planu (Operacija Ribecal), jer su se njeni delovi nalazili u blizini zone predviđenih operacija, na boku i u neposrednoj pozadinilinija planiranog nastupanja. Stoga je Komanda Jugoistoka odlučila da jednom prethodnom operacijom ukloni ovu prepreku.

Prema planu, razbije 29. diviziju, a njene ostatke nabaci na masiv planine Durmitor. Operacijom je komandovao štab 5. SS korpusa, a nastupanje iz svih uporišta trebalo je da počne 13. jula 1944.

Operacijska zamisao

Prema sačuvanoj nemačkoj zapovesti, operaciju je trebalo izvršiti u sledeće četiri etape:

• prva etapa (13 - 14): potiskivanje 29. divizije do linije Stolac - selo Berkovići - Studenac - Nekudina - Vjetreno;
• druga etapa (15 - 17): uništenje „Crvene republike" (tako je nazivan prostor Gornje Hrasno - Bjelojevići - Burmazi, bazična teritoriju Južnohercegovačkog NOP odreda) i glavnine Južnohercegovačkog NOP odreda na međuprostoru Stolac - Metković - selo Hutovo - Ljubinje;
• treća etapa (18 - 19): koncentričnim udarom iz Bileće, Gacka i Nevesinja raseći snage 29. divizije i uništiti zahvaćene snage u rejonu Plana - selo Meka Gruda - Fatničko polje;
• četvrta etapa (20 - 24): proterivanje ostataka 29. divizije u Crnu Goru i ponovno pročešljavanje čitavog prostora.

Plan snaga NOVJ

Snage 29. divizije NOVJ u prvoj fazi prihvatile su nametnute borbe na pravcima nadiranja osovinskih snaga. Njihov raspored i koncentracija bili su diktirani razvojem situacije na terenu.

Olakšavajuća okolnost za Štab 29. divizije predstavljao je uvid u nemačke planove. Naime, već drugog dana napada, 14. jula, pronađena je kod ubijenog komandanta 369. dopunskog bataljona divizijska zapovest za celu operaciju „Zonenštih“.

Na osnovu ove zapovesti i ispoljenih dejstava, kao i svog zadatka, štab 29. divizije je doneo svoj plan, izražen u zapovesti od 16. jula. Ova zapovest dopunjena je novom od 18. jula.

Plan se sastojao u sledećem: po jednom brigadom trebalo je čvrsto vezati neprijateljeve garnizone na bokovima (Bileća i Gacko) i time sprečiti presecanje svojih snaga i odsecanje od glavnine 2. korpusa. Drugim dvema brigadama trebalo je zaustaviti glavne napadne kolone od Nevesinja i Blagaja. To je trebalo izvesti aktivnom odbranom, vršeći udare u bokove i pozadinu Od ovih brigada štab Divizije tražio je da se, pogodnim manevrima, održe na planinama Trusini i Sniježnici. Južnohercegovački NOP odred dobio je zadatak da „partizanskim načinom dejstva“ tuče neprijateljeve kolone i da se održi na svojoj teritoriji. U svojoj rezervi štab Divizije je ostavio jedan bataljon iz 12. brigade.

Ovaj raspored nije zahtevao značajne početne manevre, jer je položaj jedinica uglavnom odgovarao zapovesti.

Angažovane snage

Osovinske snage

Sve osovinske snage u istočnoj i srednjoj Hercegovini, te južnoj Dalmaciji, bile su objedinjene pod komandom komandanta 369. legionarske divizije generala Frica Najdholda (nem. Fritz Neidhold).

Za neposredno izvršenje operacije angažovane su ove jedinice na sledećim polaznim položajima:

• Gatačku borbenu grupu sačinjavali su: 2. bataljon 370. grenadirskog puka, 8. baterija 369. artiljerijskog puka, Gatačka četnička brigada (šest bataljona i jedan jurišni), i 3. (milicijski) bataljon 9. domobranskog posadnog zdruga. Ove snage nalazile su se u rejonu: Avtovac - selo Stepen - Kula Fazlagić - selo Fojnica - Gacko. Ova borbena grupa brojala je oko 1.800 vojnika
• Nevesinjsku borbenu grupu sačinjavali su: 369. dopunski bataljon, Udarna četa „Dinov" (nem. Dünow), 1. vod 7. baterije 369. artiljerijskog puka i Mostarska četnička brigada (120 četnika) u rejonu selo Rabina - Vilenjak (kota 1213) - Nevesinje i Nevesinjska četnička brigada u selu Odžaku (5. i 6. bataljon) i Ulogu (3. bataljon, te oko 500 nevesinjskih milicionara iz 2. bataljona 9. posadnog zdruga. Ova borbena grupa brojala je oko 1.500 vojnika. Ona je činila glavnu napadnu kolonu, pa je i bilo predviđeno njeno pojačavanje iz dubine.

U drugoj polovini jula pokrenuta je operacija Zonenštih. Sa severa, iz Nevesinja, nastupao je 18.7. III/370 (treći bataljon 370. puka) (kapetan Bolman, ađutant poručnig Zauzeng, viši lekar dr. Pauling), i dve četničke brigade sa ostalnim trupnim delovima, kao borbena grupa Del (nem. Döll)

• 369. izviđački bataljon u Blagaju - oko 400 vojnika;
• Alarmna jedinica 369. artiljerijskog puka u selo Buni - 200 vojnika;
• 3. bataljon 370. grenadirskog puka (bez jedne čete) i 1. vod 6. baterije 369. artiljerijskog puka u selu Aladinićima - oko 400 vojnika;
• 369. protivtenkovski divizion i glavnina Stolačke četničke brigade u rejonu Stoca - oko 300 vojnika;
• 3. bataljon 4. puka „Brandenburg“ u selu Dračevu - oko 500 vojnika;
• Poterni odredi (nem. Jagdkommando) 369. grenadirskog puka iz rejona Slano - Trsteno - oko 300 vojnika;
• Trebinjsku borbenu grupu od oko 1.600 vojnika činili su ojačani 1. bataljon 369. grenadirskog puka i Trebinjska četnička brigada u rejonu Trebinja;
• Bilećku borbenu grupu od oko 1.200 vojnika činile su Bilećka četnička brigada sa delovima Ljubinjske i Stolačke četničke brigade u Bileći;

Ukupno: 7 nemačkih bataljona, jedna specijalna četa i najmanje dve alarmne, te 3 - 4 baterije topova i sa drugim ojačanjima, oko 3.800 vojnika, 6 četničkih brigada, oko 3.200 vojnika, i 500 milicionara, svega oko 8.000. Taj broj se u toku operacije povećao sa novih oko 2.000 - 2.500 vojnika izvučenih iz posada svojih garnizona, Od toga je 1.500 izdvojeno za borbu protiv Primorske operativne grupe). Ove snage su bile raspoređene u garnizonima: Gacko, Kifino Selo, Nevesinje, Bišina, Blagaj, Buna, Aladinići, Stolac, Dračevo. D. Hrasno, Slano, Trebinje i Bileća. To im je davalo povoljan početni raspored, jer su oko teritorije koju su držale jedinice NOVJ sačinjavali gotovo zatvoren krug sa osiguranim glavnim komunikacijama.

Ove osovinske angažovane snage, u odnosu na ukupne snage 29. divizije imale su trostruku brojčanu prednost u odnosu na snage NOVJ, dok je odnos snaga na težištu (nevesinjski pravac) dostizao i 4:1. Vatrenom nadmoć bila je još izrazitija, usled bolje opremljenosti artiljerijom i minobacačima.

Snage NOVJ

13. jula jedinice 29. divizije bile su u sledećem rasporedu:

• 11. hercegovačka brigada - na položaju Gat (k. 1112) - Milatovica (k. 1104) - Kobilja glava (tt. 1115); Ona je zatvarala pravce Gacko - Golija i Gacko - Bileća;
• 3. i 4. bataljon 10. brigade - na Trusini, Glogu i Nekudini; zatvara pravce od Nevesinja prema Divinu i Dabru;
• 13. brigada - na Sniježnici, Hrgudu i u Dubravama; zatvara svojom glavninom pravac od Mostara i Blagaja;
• Južnohercegovački partizanski odred je na širokom prostoru zatvarao pravce od Stoca prema Ljubinju i Hrasnu, od Metkovića i Donjeg Hrasna prema selu Bjelojevićima, sa železničke pruge Hutovo - Hum prema selima na sjevernoj strani Popova polja i, od Trebinja i Ljubomira prema Brdima;
• Sitnički partizanski bataljon na planini Sitnici samo je osmatrao pravce koji od Ljubomira i Bileće izvode preko Sitnice;
• 10. brigada (bez 3. i 4. bataljona), na položaju selo Trnovica - selo Okolišta - selo Vučji Do, vezujući se za 2. dalmatinsku brigadu Primorske operativne grupe u selo Pilatovcima, zatvarala je pravce koji od Bileće izvode prema Planoj i Banjanima;
• 12. brigada (bez 3. bataljona) bila je na maršu od Bileće prema Nevesinju. Njen 3. bataljon privremeno je zadržan kod 10. brigade a kasnije je obrazovao divizijsku rezervu;
• Štab Divizije, sa prištapskim delovima, nalazio se u planini Somini. Dve samostalne parti zanske čete zatvarale su pravac koji od Gacka izvodi u Goliju i Pivu. Kasnije su na ovom području angažovana još dva bataljona Nikšićkog područja Korpusne vojne oblasti:
• Primorska operativna grupa (sastava 2. dalmatinska i 6. crnogorska brigada, te grupa bokeljskih bataljona.) - zatvarala je pravce koji od Bileće, Trebinja i Grahova izvode preko Vilusa ka Nikšiću.

Južnodalmatinska grupa odreda iz sastava 8. korpusa NOVJ u južnoj Dalmaciji i 17. (Ramska) brigada 10. divizije 5. korpusa oko Prozora i Konjica; bez neposredne veze, nisu mogle ispoljiti nikakav direktan uticaj. Takođe ni glavnina 2. udarnog korpusa, koja je bila vezana na drugoj strani borbama u dolini Lima, nije imala uticaj na tok operacije.

Saveznici su, u nekoliko mahova, sa po 4 - 8 lovaca-bombardera bombardovali neke osovinske garnizone i saobraćaj između njih, ali to je imalo sasvim mali, uglavnom moralni efekat. Od ovih napada poginulo je 6, a ranjeno 36 vojnika, ali i gotovo isto toliko i civila - 5 mrtvih i 34 ranjena.

Tok operacije

Stvarni tok operacije se može podeliti u tri etape. Ni jedna od njih, ni po vremenu, ni po dejstvima, ne odgovara u potpunosti planiranim. Prvu od njih predstavlja pokušaj osovinskih snaga da ovladaju Trusinom, Sniježnicom i Hrgudom. Ova faza trajala je 7 dana. Pokušaj napadača da u drugoj etapi, od 21. jula do 26. jula, preseče borbeni poredak 29. divizije, nametnuo je ovoj frontalnu odbranu glavnih pravaca, koji, od Nevesinja, Bileće i Gacka, vode prema centru slobodne teritorije. Treća, odlučujuća etapa, sastoji se iz obilaznog manevra operativne grupe brigada, izvedenog od 27. jula do 29. jula, koji je neprijatelja naterao da se do 31. jula potpuno povuče u polazne garnizone.

Gubici obeju strana

U toku operacije, od 13. jula do 29. jula, prema podacima štaba 29. divizije, koji su, kako piše u izveštaju, „tačni“ i „naknadno provjereni“ gubici neprijatelja su bili: 511 mrtvih (od toga 433 iz 369. legionarske divizije, a iz Nevesinjskog i Trebinjskog četničkog korpusa - bez Trebinjske i Konjičke brigade - 78 četnika). Osim poginulih, bilo je, prema istom izveštaju, i 38 zarobljenih i preko 800 ranjenih. Sedam zarobljenih vojnika nemačke narodnosti zamenjeno je za jednog oficira britanske vojne misije, dok su ostali, uglavnom Jugosloveni, Poljaci i Česi, „dobrovoljno stupili u jedinice 29. divizije".. Zaplenjeno je: 3 brdska topa 75 mm, 4 minobacača 81 mm, 3 minobacača 46 i 60 mm, 20 puškomitraljeza, 17 automata, 120 pušaka,74 8 radio-stanica, preko 50.000 metaka, 320 mina 81 mm, 140 mina 60 mm i 120 granata 75 mm, jedna kino-kamera, 1 puškarska radionica, 300 kg sanitetskog materijala i 7 tona ratne vojne opreme.

Prema istim podacima, "naši gubici su iznosili: 37 poginulih i 104 ranjena (od kojih 18 teže), a nestalo je, takođe, oko 100 boraca". Ovde nisu evidentirani gubici teritorijalnih jedinica, jer nisu bili dostupni u vreme pisanja izveštaja. Prema piscima monografije o 29. diviziji, „broj poginulih u operaciji mogao biti i veći od 50", a iz dokumenata nije u potpunosti vidljiva ni sudbina „nestalih“. Nema ni podataka o zarobljavanju boraca Divizije. Zna se da je dio teških ranjenika podlegao povredama, da su i teritorijalne jedinice imale osjetne gubitke, ali i da se većina „nestalih“ uskoro vratila u jedinice. To sve ukazuje da je broj poginulih u operaciji mogao biti i veći od 50.

Izveštaj o gubicima protivnika u velikoj meri predstavlja procenu. Ovakvi izveštaji su u pravilu preterani.

Vanjske veze

• Operation "Sonnenstich"
• Danilo Komnenović, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVAČKA DIVIZIJA - III dio - LjETNE OPERACIJE - XI glava, SNIJEŽNIČKO-TRUSINSKA OPERACIJA
• RATNI DNEVNIK KOMANDE GRUPE ARMIJA „F“ ZA PERIOD OD 1. JULA DO 31. DECEMBRA 1944. GODINE - Zbornik dokumenata iz NOR-a, Dokumenti nemačkog Rajha, tom 14, knjiga 4, prilog 1.
• Franz Schraml: KRIEGSSCHAUPLATZ KROATIEN, Kurt Vowinckel Verlag, Neckargemünd 1962. (de)
• Osman Đikić: DVANAESTA HERCEGOVAČKA NOU BRIGADA, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd 1990
• Mensur Seferović: TRINAESTA HERCEGOVAČKA NOU BRIGADA, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd 1988
• Mitar Đurišić: PRIMORSKA OPERATIVNA GRUPA, Vojnoistorijski institut, Beograd 1997