Operacija Compass

Šablon:Severnoafrički front Operacija Kompas je bila prva saveznička vojna operacija na Severnoafričkom frontu tokom Drugog svetskog rata. Britanske i druge komonveltske snage su napale italijanske snage u zapadnom Egiptu i istočnoj Libiji od decembra 1940. do februara 1941. Operacija je bila veliki uspeh za saveznike. Savezničke vojske su napredovale iz Egipta u centralnu Libiju pretrpeviši vrlo male gubitke u zarobivši 115.000 italijanskih vojnika. Italijani su izgubili na stotine tenkova i više od hiljadu artoljerijskih oruđa i aviona.

Operacija Compass
Segment Severnoafričke kampanje
Britanski laki tenkovi Vikers u severnoj Africi 1940.
Datum 9. decembar 1940. – 9. februar 1941. Lokacija Ishod Saveznička pobeda dolazak nemačkog Afričkog korpusa u severnu Afriku
Sukobljene strane
Italija	Ujedinjeno Kraljevstvo Britanska Indija Australija Slobodna Francuska
Komandanti i vođe
Rodolfo Gracijani Italo Garibaldi	Arčibald Vejvel Henri Mejtland Vilson Ričard O'Konor

Britanski položaj u sjevernoj Africi u trenutku početka Drugog svjetskog rata izgledao je beznadežno. No, Velika Britanija nije imala namjeru dići ruke od svojih afričkih posjeda te već sljedeći dan nakon italijanske objave rata, zapovjednik britanskih snaga u Egiptu, general Arčibald Vavel je izveo kratkotrajni napad na otalijanske snage u Libiji. U septembru 1940. godine italijanska vojska sa područja Libije je napala višestruko malobrojnije britanske jedinice u Egiptu. No, nakon britanskog protivnapada invazija je završila katastrofalnim italijanskim porazom. Kao posljedica italijanskog neuspjeha u sjevernu Afriku je stigao Njemački afrički korpus. Italijanski poraz u sjevernoj Africi poklopio se s debaklom invazije Grčke i naznačio je početak kraja fašističkog režima u Italiji koji će uslijediti 1943. godine. Razloge italijanskoj katastrofi u sjevernoj Africi 1940. godine treba tražiti u opštoj nespremnosti italijanskih oružanih snaga za rat, potpunoj nesposobnosti italijanskog vrhovnog zapovjedništva i lošem snabdevanju jedinica u Africi.

Pozadina

Italija je okupirala Libiju 1911. godine nakon Italijansko-turskog rata, koja tako uz Etiopiju postaje kruna njenog kolonijalnog carstva u Africi. Godine 1940. u Italiji je čvrsto na vlasti Musolinijev fašistički režim koji ima velike ambicije u Africi. Italijanska vojska početkom Drugog svjetskog rata ima u svom sastavu 72 divizije, većinom nemehanizovane pešadije, pa je gledano u cjelini u slabom stanju. Oklopne jedinice su vrlo loše, a pešadija je nedovoljna uvježbana i vođena lošim oficirskim kadrom. Uprkos tome, Italija je 10. juna 1940. objavila rat Velikoj Britaniji i Francuskoj i pridružila se Njemačkoj u posljednjoj fazi napada na Francusku. Međutim, malobrojne francuske jedinice na italijansko-francuskoj granici uspješno su zadržavale italijanski napad. Uprkos lošem stanju u oružanim snagama, Musolini se odlučio da nastavi projekat širenja italijanske kolonijalne vlasti u Africi.

U susjednom Egiptu se pak od 1882. godine nalazila kolonijalna čizma Velike Britanije. Iako je sredinom tridesetih godina potpisan Anglo-egipatski sporazum o povlačenju dijela britanskih snaga iz Egipta s izuzetkom prostora Sueckog kanala, u trenutku izbijanja Drugog svjetskog rata u Egiptu se nalazilo trideset šest hiljada britanskih vojnika, velikim dijelom jedinica iz britanskih dominiona. Osim, zbog nadzora nad Sueckim kanalom, Egipat je za London bio važan i zbog važnih naftnih nalazišta.

Italijanski napad na Egipat

Italijanskom objavom rata Velikoj Britaniji, Drugi svjetski rat se preneo se i na afrički kontinent. Već sljedeći dan nakon italijanske objave, zapovjednik britanskih snaga u Egiptu, general Arčibald Vavel je izveo kratkotrajni napad na italijanske snage u Libiji. Gledano u cjelini britanska pozicija u sjevernoj Africi je u tom trenutku izgledala beznadežno; manje od četrdeset hiljada britanskih vojnika stacioniranih u Egiptu i Sudanu nalazilo se između 200.000 italijanskih vojnika u Libiji i još 250.000 južnije u Etiopiji. No, Velika Britanija nije imala namjeru lako predati svoje afričke posjede. Idućih mjeseci se u sjevernoj Africi nastavljaju čarke između italijanske i britanske vojske i uzajamni vazdušni napadi, a u više navrata britanski bombarderi napadali su i italijanske gradove. U avgustu 1940. godine na istočnom rogu Afrike, 25.000 italijanskih vojnika je porazilo mali britanski garnizon i okupiralo britanski Somalilend. Nakon dolaska maršala Rodolfa Gracijanija, početkom jula 1940., za zapovjednika italijanskih snaga, Italija počinje pripreme za ofanzivu na Egipat.

Sredinom 1940. godine na području sjeverne Afrike nalazilo se gotovo pola miliona italijanskih vojnika. Pet italijanskih divizija s oko 200 tenkova 13. septembra 1940. prešlo je libijsko-egipatsku granicu i kroz pustinju brzo napredovalo u unutrašnjost Egipta. Italijanski prodor je bio usmjeren prema gradu Sidi Barani, koji su zauzeli treći dan od početka napada. Italijanskoj vojsci na putu se nalazile britanske 7. oklopna i 4. indijska divizija, koje su dobile naređenje za povlačenje i uspostaljanje odbrambene linije kod grada Mersa Matruh na mediteranskoj obali. Međutim, kod Sidi Baranija italijanska vojska je zaustavila dalje napredovanje i započela da utvrđuje položaje.

Britanski protivnapad - Operacija Kompas

Iako je raspolagao sa deseterostruko manjim snagama, britanski general Vavel započeo je planirati protivofanzivu koja će italijansku vojsku protjerati iz Egipta i odbaciti dalje od Sueckog kanala i naftnih polja. Britanski protinapad pod nazivom "operacija Kompas" počeo je 9. decembra 1940., a izvele su ga 7. oklopna divizija i 4. indijska divizija, koja je nakon nekoliko dana zamenjena 6. australijskom divizijom. Trideset hiljada britanskih vojnika je brzo probilo italijanske linije, pa je u samo prva dva dana zarobljeno gotovo četrdeset hiljada italijanskih vojnika. Sljedećih dana Britanci su vratili u svoje ruke Sidi Barani, te su uprkos italijanskom otporu u pojedinim mjestima, kao u gradiću Bardija, u samo deset dana Britanci potpuno izbacili italijansku vojsku s područja Egipta. Britanska ofanziva tu nije stala već se sljedećih nedelja nastavila prodorom u Libiju. Britanske jedinice su napredovale mediteranskom obalom, pa su 22. januara 1941. zauzele grad Tobruk, a u februaru je kod mjesta Beda Fom Italijanima nanesen još jedan težak poraz. Osim Tobruka, zauzet je Bengazi i cijela libijska provincija Kirenaika, a britanski tenkovi su stigli do mjesta El Agejila duboko u libijskoj teritoriji.

Italijanska vojska je odbačena gotovo 800 kilometara dalje od tačke na kojoj se nalazila u trenutku početka britanske protivofanzive i tek je dolazak njemačke pomoći spasio od potpunog gubitka položaja u sjevernoj Africi. U britanskom protivnapadu zarobljeno je 130 hiljada italijanskih vojnika, uključujući i više visokih oficira. Budući britanski premijer Entoni Idn koji se tada zatekao u Egiptu, parafrazirajući ranije Čerčilove riječi, rekao je da se "nikad u istoriji nije toliko velik broj ljudi predao toliko malom broju".

Razloge italijanskoj katastrofi u sjevernoj Africi 1940. godine bi trebalo tražiti u opšoj nespremnosti italijanskih oružanih snaga za rat, potpunoj nesposobnosti italijanske vrhovne komande i lošem snabdevanju jedinica u Africi. Ilustrativan podatak o stanju u italijanskim oružanim snagama je smrt italijanskog generalnog guvernera Libije, maršala Itala Balboa u junu 1940., koji je poginuo tako što je avion kojim je putovao srušila italijanska protivvazdušna odbrana. Ipak, velik dio snaga pod kasnijim Romelovim zapovjedništvom su činile italijanske jedinice, kojima pripada i dio zasluga za uspjeh njegove dve ofanzive.

Posledice

Italijanska katastrofa u Egiptu je iznenadila i Adolfa Hitlera, koji je na italijanske zahtjeve za slanjem pomoći odlučio u januaru 1941. poslati Italijanima Afrički korpus pod zapovijedanjem generala Ervin Romela. Romel je stigao u sjevernu Afriku sredinom februara 1941., pa će u njegovom korpusu Britanci već u martu iste godine pronaći više nego dostojnog protivnika. Romelov protivnapad će Britance brzo vratiti natrag u Egipat, pa će se pustinjski rat nastaviti tokom sljedeće dvije godine. Poraz u sjevernoj Africi se vremenski poklopio s italijanskim debaklom pri invaziji Grčke, naznačivši početak kraja fašističkog režima u Italiji koji će doći 1943. godine.