Ofanziva NOVJ u Lici 1943.

Tokom marta, aprila i maja 1943. Šesta lička i Osma kordunaška divizija NOVJ, uz sadejstvo Šeste i 14. primorsko-goranske brigade, izvele su ofanzivnu operaciju u Lici protiv snaga i garnizona NDH, italijanskih i četničkih snaga. Tokom ove operacije oslobođena je cela Lika izuzev Gospića. Napad na Gospić izveden je od 30. aprila do 3. maja 1943, međutim, ustaško-domobranska posada uspela je da odbije napade. Nakon toga Gospić je držan u blokadi do kraja maja.

Prilikom ove operacije naneti su teški gubici i zadat je ozbiljan udarac 4. ličkom ustaškom zdrugu i domobranskim formacijama. U borbama su na strani snaga NDH učestvovali i medački četnici, koji su imali ugovor o saradnji sa NDH.

Prethodne okolnosti

Tokom Operacije Vajs I dve brigade Osme kordunaške divizije odbačene su sa Korduna u oblast Kulen Vakufa. Šesta lička divizija u sadejstvu sa delovima Osme uspela je da se tokom februara oslobodi italijansko-četničkog pritiska i da pređe u protivnapad. U drugoj polovini februara u Lapačkom polju ova divizija opkolila je i potukla delove italijanskih divizija Sasari (Sassari), Re i Bergamo.

Tokom marta 1943. italijanska Druga armija, usled teških poraza i gubitaka u slivu Neretve i Lapačkom polju i promene situacije na evropskim ratištima odlučila je da evakuiše svoje trupe iz delova druge i treće okupacione zone, i da njima ojača odbranu jadranskog primorja. U sklopu ovih pomeranja, Italijani su povukli svoj 5. armijski korpus iz većeg dela Like, a svoje garnizone u Lici predali na upravu snagama NDH. Time je otvorena mogućnost za protivofanzivu Šeste i Osme divizije u Lici.

Sukobljene snage

Liku su posedale snage "Zapovjedništva operativnog područja Lika" (ZAPOLI).

• Četvrti stajaći djelatni (lički) ustaški zdrug (brigada) na širem području Gospića:
  • 31. ustaška bojna (bataljon)
  • 32. ustaška bojna
  • 33. pripremna ustaška bojna
  • 34. ustaška bojna
  • 6. pripremna ustaška bojna
  • 9. novačka bojna ustaška bojna
  • 4. gorska stajaća bitnica (baterija), Opkoparska, Oklopna i Samovozna sat (četa)
• 2. lovačka bojna na području Otočca
• 3. lička željeznička stražarska bojna na potezu Sinac - Janče
• 1. lička željeznička stražarska bojna u Ličkom Novom, Brušanima i Baškim Oštarijama
• 1. bojna 12. pješačke pukovnije

17. pripremna ustaška bojna, stacionirana u Senju, nije učestvovala u borbama.

Četvrti ustaški zdrug pretrpeo je teške gubitke u Bihaćkoj operaciji, pa su se prvih meseci 1943. u njegovom sastavu našle dve pripremne i jedna novačka (regrutna) bojna kao novoformirane jedinice sa malim borbenim iskustvom. Ukupno brojno stanje iznosilo je oko 8.000 boraca u formacijama NDH. U sklopu utvrđene oblasti Gospića delovao je i Medački četnički odred, jačine 200-300 boraca.

U Otočcu i okolini, pored snaga NDH, nalazile su se i delovi italijanske divizije "Re" (štab divizije, prištapski delovi, delovi 23. artiljerijskog puka, kao i 1. pešadijski puk), ukupne jačine preko 3.300 boraca. Četničke snage u toj oblasti delovale su u okviru italijanske Dobrovoljačke antikomunističke milicije (ital. Milizia Volontaria Anti-Comunista - MVAC), i brojale su oko 1.600 boraca.

Ofanzivnu operaciju izvodile su sledeće snage NOVJ:

• Šesta lička divizija "Nikola Tesla":
  • Prva lička brigada
  • Druga lička brigada
  • Treća lička (deveta hrvatska) brigada
• Osma kordunaška divizija:
  • Četvrta kordunaška brigada
  • Peta kordunaška brigada
  • Petnaesta kordunaška brigada
• Šesta primorsko-goranska brigada
• Četrnaesta primorsko-goranska brigada
• Lički NOP odred
• Korpusna artiljerija (baterija haubica, baterija brdskih topova i vod minobacača 81 mm)
• Tenkovska četa

Banijski i Kordunaški NOP odred bili su na svojim matičnim područjima i nisu učestvovali u ofanzivi.

Ove snage brojale su po spisku blizu 13.000 boraca, međutim veliki broj boraca bio je odsutan, uglavnom zbog bolesti, pa se tokom borbi na licu nalazilo između 9.000 i 10.000 boraca.

Borbe južno od Gospića

Kad je ustanovio povlačenje Italijana, štab Četvrtog korpusa odlučio je da pređe u ofanzivu. Osmu diviziju usmerio je u opštem pravcu Otočca, a Šestu diviziju prema pruzi Gospić - Lovinac. Odnos snaga bio je približno ujednačen, ali su snage NOVJ držale inicijativu u rukama i imale operativnu slobodu da biraju ciljeve napada i koncentrišu potrebne snage.

Brigade Šeste divizije vodile su od 14. do 19. marta oštre borbe sa ustaškim posadama iz Lovinca, Raduča, Svetog Roka, ustašama i domobranima iz Ribnika, ustašama i četnicima iz Metka, kao i snagama koje su pokušavale prodor iz pravca Gospića. Opšti cilj ovih borbi bio je likvicacija sistema povezanih utvrđenih položaja sa središtem u Lovincu. nakon uspešnog prodora dve ustaške bojne iz Gospića prema Lovincu, napad je privremeno obustavljen. U borbama na prostoru Medak - Lovinac od 10. do 24. marta Šesta divizija je imala 37 poginulih, 108 ranjenih i 2 nestala borca. Zbog neuspeha u ovim borbama, štab Četvrtog korpusa NOVJ smenio je Srećka Manolu sa položaja komandanta Šeste divizije i postavio Đoku Jovanića na tu dužnost.

Prva brigada, a nakon 21. marta i Druga, postepeno su prebačene u Gračac i sektor Zrmanje da bi nakon povlačenja Italijana proterali i četnike Dinarske divizije iz ovih oblasti. Snage NOVJ zauzele su Gračac i železničku stanicu Plavno, porušivši vijadukt Bender, dok je napad na italijansko-četničku posadu železničke stanice Pađene 3-4. aprila odbijen. Prema izveštaju Operativnog štaba Zrmanjskog sektora "četnici primenjuju taktiku sličnu partizanskoj", povlačili sa napadnutih tačaka, da bi se po prolasku trupa vratili, ili koncentrisali i napali na drugom mestu, ponekad uz podršku Italijana.. U borbama do 4. aprila Prva lička brigada imala je 30 poginulih i 68 ranjenih boraca..

Gacka operacija

Početkom aprila 1943, štab korpusa koncentrisao je snaza oslobođenje Gacke doline. U tom području još su bile stacionirane znatne italijanske snage, zadržane na zahtev vlasti NDH. Prema italijanskom izveštaju, u toj zoni 31. marta bilo je ukupno 6.647 vojnika, od čega oko 3.353 Italijana, 1.268 četnika, 683 ustaše i 983 domobrana, koji su pripadali talijanskoj diviziji Re, 12. domobranskom pješadijskom puku, 3. ličkoj željezničko-stražarskoj bojni i 2. ustaškoj lovačkoj bojni... Središnje utvrđenje predstavljao je Otočac, gde se nalazila komanda divizije Re sa prištapskim delovima i jedinicama, delovi njenog 23. artiljerijskog puka, i glavnina 1. pešadijskog puka Re, dok je jedan ojačani bataljon tog puka bio u Vrhovinama.

Kulturno-umetnički odsjek Zemaljskog antifašističkog vijeća Hrvatske u Otočcu 1943.

Za čišćenje Gacke doline štabu korpusa su na raspolaganju stajale kompletna 8. divizija, i 6. i 14. primorsko-goranska udarna brigada. Direktivom od 30. marta Štab korpusa je orijentisao 8. diviziju da očisti od četnika Zalužicu, Doljane, Škare, Glavace i Staro Selo. Za dejstvo na prostoru Sinac - Janjče - Prozor 6. primorsko-goransku brigadu štab korpusa ojačao je 3. ličkom brigadom, koja je nakon prekida napada na oblast Lovinca bila slobodna. Treća brigada imala je zadatak da osvoji železničke stanice Ramljane i Ličko Lešće. Istovremeno je 6. primorsko-goranskoj brigada trebala da zauzme Sinac. Početak napada određen je za 24 časa 1. aprila 1943. godine.

U napadu je ostvareno puno iznenađenje, što je donelo uspeh veći od planiranog. Pošto je brzo rešila svoj glavni zadatak, 3. brigada odmah je nastavila napad na Janjče, gde je takođe ostvaren uspeh. Šesta primorsko-goranska brigada takođe je uspešno izvršila zadatak. Time je potpuno uništena 3. stražarska lička železnička bojna. Obe brigade zariobile su ukupno 659 neprijateljskih vojnika i oficira, od čega je Treća brigada zarobila 438.

Tokom narednih dana Treća brigada odbila je pokušaje ustaša da prodru iz Gospića prema Otočcu. Četvrta brigada zauzela je u borbama 3-4. aprila četničko-italijanska uporišta Brlog i ustaško uporište Kompolje, uz gubitke od 20 poginulih i 68 ranjenih, dok su neprijatelju naneti gubici od 106 mrtvih i 108 zarobljenih. Nakon ovih neuspeha i gubitaka, Italijani i četnici 6. aprila napustili su Vrhovine, Ličke Jesenice, Javornik i Rudopolje i koncentrisali se u Otočac. Štab korpusa pravilno je procenio da su se kombinovane italijansko-ustaško-četničke snage u opkoljenom Otočcu (preko 4.000 ljudi) osećaju ugroženim, i da će pokušati proboj i izvlačenje. Zato je na najverovatniji pravac - prema Žutoj Lokvi i dalje ka Senju - postavio Treću ličku brigadu u zasedu sa leve, a Četvrtu i 15. brigadu sa desne strane ovog puta, vršeći ostalim snagama demonstrativni pritisak na Otočac.

U tom periodu u brigadama NOVJ došlo je do širenja epidemije tifusaa. Bolest je naročito zahvatila 5. kordunašku brigadu, koja je usled toga najpre izvučena u rezervu, a 18. aprila otkomandovana u pozadinu na oporavak.

Proboj iz Otočca počeo je 9. aprila, uz istovremeni napad od strane Žute Lokve prema Otočcu. Uprkos snažnim napadima triju brigada, dve kolone spojile su se u toku dana u selu Brlog. I naredna tri dana vođene su borbe sa posadom iz Otočca u njihovom pokušaju koja se probijala ka Žutoj Lokvi. U tim borbama, pored tri brigade, učestvovala je i korpusna Tenkovska četa, koja je u sastavu imala 5 italijanskih lakih tenkova. Tom prilikom jedan tenk je uništen, a jedan oštećen. Poslednji ešelon napustio je Otočac 12. aprila, a u grad su ušli delovi Pete kordunaške brigade. U ovim borbama brigade NOVJ imale su gubitke od 37 poginulih i 134 ranjena borca. Zarobljeno je 107 ustaša, domobrana i Italijana, 101 četnik i 46 naoružanih civila - milicionara. Zaplenjena su 2 brdska topa 75 mm, 2 teška minobacača, 15 lakih minobacača, 30 teških i 15 puškomitraljeza. U izveštajima jedinica, gubici združenih osovinskih snaga procenjeni su (verovatno preterano) na 424 poginula.

Ovim je Otočac i cela Gacka dolina oslobođena za duže vreme. U Otočcu je od aprila 1943. do januara 1944. bio smešten Centralni komitet KP Hrvatske. U grad su u januaru 1944. ušli delovi 114. lovačke divizije tokom operacije "Drežnica".

Gospićka operacija

Parada italijanske fašističke vojske u Gospiću, 1943.

Postignutim uspesima u Gračacu i Gackoj dolini izolovane su snage "Zapovjedništva operativnog područja Lika" u oblasti Gospića. Jedina preostala veza koja im je ostala slobodna, vodila je preko Velebita za Karlobag. Izolovanost ustaškog garnizona i u novonastalim okolnostima povoljan odnos snaga, navela je štab Četvrtog korpusa NOVJ da organizuje koncentričan napad na Gospić i okolne otporne tačke brigadama Šeste i Osme divizije. U tom cilju ponovo je privučena Prva lička brigada iz Dalmacije.

Severno od Gospića nalazilo se oko 2.000 ustaša i domobrana u uporištima Široka Kula, Perušić, Lički Osik i na Budačkom mostu. Za vreme Gacke operacije, Druga lička brigada je 7/8. aprila izvela jedan neuspešan napad na Široku Kulu. Po okončanju prethodne operacije, na to područje prebačena je i Treća lička. Ove dve brigade likvidirale su 19/20. aprila uporištima Široka Kula, uz gubitke od 14 poginulih i 56 ranjenih.

Treća lička brigada likvidirala je Bilaj i Lički Ribnik, i 23. aprilanapala Medak. Mešovita ustaško-domobransko-četnička posada većim delom se uspela probiti preko Alana prema Obrovcu.

Istog dana, 23. aprila, 31. i 32. ustaška bojna su usled pritiska i opasnosti evakuisale Perušić i Lički Osik i probile se Gospić. U toku 22. i 23. aprila jedinice 2. i 3. ličke brigade zarobile su 167 domobrana, 62 ustaše i 50 četnika. Time je prostor ustaške utvrđene zone Gospić znatno smanjen. Štab korpusa izdao je 24. aprila 1943. pripremnu zapovest za napad na Gospić. Napad je trebalo da izvedu 5 raspoloživih brigada Šeste i Osme divizije. Šesta divizija imala je da napadne Gospić sa južne strane, a Osma sa severne. Zauzimanjem Gospića bila bi oslobođena celokupna teritorija Like.

U međuvremenu komandu nad utvrđenom zonom Gospića 6. aprila od ustaškog pukovnika Vjekoslava Servacija preuzeo je ustaški pukovnik Tomislav Sertić. Prema proceni štaba Četvrtog korpusa NOVJ, posada Gospića brojala je oko 4-5.000 ljudi, dok satnik Josip Hibl u svom dnevniku navodi procenu po kojoj je, nakon gubitaka i osipanja, u Gospiću ostalo oko 1.400 ustaša. Taktičku podršku pružalo im je vazduhoplovstvo NDH.

U svom nastupanju Šesta divizija 28. aprila napala je i zauzela utvrđene ustaške položaje u Takalicama, Baškim Oštarijama, Brušanima i Rizvanuši. Svi položaji su zauzeti uz teške ustaške gubitke. Međutim, u toku dana, intervencijom iz Gospića, ustaše su uspele da povrate Baške Oštarije. U ovim borbama zarobljeno je 209 ustaša i domobrana, među kojima i jedan bojnik (major), dok su brigade Šeste divizije imale 14 poginulih, dva nestala i 40 ranjenih. Nakon ponovnog zauzimanja Baških Oštarija, divizija je 29. aprila napala položaje u Ličkom Novom i Podoštri, 4 kilometra južno od Gospića. Nakon dvodnevnih napada i protivnapada, ustaška posada je potisnuta, i divizija se našla na južnim prilazima Gospiću.

U istom periodu Osma divizija nastupala je potiskujući ustaše preko reke Like, Budaka i Smiljanskog polja. U prvi sumrak 29. aprila 15. brigada izvršila je napad u pravcu aerodroma na sam grad Gospić, prema gimnaziji i Budačkoj ulici. Usled ogorčenog otpora nije ostvarila uspeh pa se u zoru izvukla iz grada, ali je ostala u borbenom kontaktu sa ustašama, trpeći napade avijacije.

Štab korpusa 30. aprila izdao je zapovest za opšti napad na Gospić. Grad je bio snažno utvrđen uzastopnim uređenim položajima sa betonskim bunkerima, minskim poljima i preprekama od bodljikave žice. Prema zapovesti za napad, Šesta divizija trebalo je da nastupa vršiti s pravca Smiljanske ceste prema centru grada i od pravca Karlobaga. Radi efikasnijeg napada divizija je ojačana sa 7 brdskih topova, 4 minobacača, jednim PT-topom i 2 laka tenka. Jedinice 8. kordunaške divizije imale su zadatak da napadaju neprijateljeva uporišta koja vode od sela Budaka prema centru Gospića, a sa drugom brigadom da blokira železničku stanicu Gospić i nastupa prema Bilajskoj ulici. Osma divizija ojačana je jednom haubicom 105 mm, 2 poljska topa 75 mm, 3 minobacača i 2 laka tenka.

Napad je počeo 1. maja u sumrak. Napad je međutim od početka bio nejednovremen, neorganizovan i bez dovoljnog međusobnog sadejstva, tako da brigade NOVJ nisu uspele da prodru kroz snažno utvrđenu fanatičnu ustašku odbranu. Nakon sređivanja jedinica, napad je ponovljen 2. maja u 19 časova, i trajao je tokom cele noći. Pošto, uprkos zalaganju, nije postignut uspeh, štab korpusa došao je do uverenja da su slabe šanse da se savlada čvrsta i dobro organizovana ustaška odbrana, te je stoga, kao i usled velikog zamora i slabog zdravstvenog stanja boraca, 3. maja doneo odluku o obustavljanju napada.

Prema podacima NOVJ, u samoj borbi za Gospić jedinice NOVJ imale su 30 mrtvih i 137 ranjenih boraca i starešina (8 mrtvih i 31 ranjen iz 8. divizije i 22 mrtva i 106 ranjenih iz 6. divizije). Tokom napada uništen je još jedan tenk Tenkovske čete .

Nakon odustajanja od napada na Gospić, Osma divizija vraćena je na Kordun, dok je Šesta ostala u Lici na blokadi Gospića.

Gospić je ostao odsećen od drugih osovinskih posada tokom celog maja, i njegovaposada snabdevana je vazdušnim putem. Blokada je probijana u borbama 30/31. maja, kada je za tu svrhu formirani Privremeni Paški ustaški zdrug napadom iz Karlobaga potisnuo delove Šeste divizije i spojio se sa ustaškom posadom u Gospiću.

Učešće četnika na strani NDH

Četnici sa domobranima u NDH.

Prvi sporazum o saradnji četnika sa snagama NDH na području Like sklopljen je 17. oktobra 1942. u Otočcu sklopili sporazum o zajedničkoj borbi protiv partizana. U Gospiću je 6. marta 1943. došlo do sastanka zapovednika ZAPOLI-a, ustaškog pukovnika Vjekoslava Servacija, zapovednika 2. oružničke pukovnije, pukovnika Dragutina Mašeka i velikog župana Ferde Stilinovića sa grupom četničkih oficira koju su činili kapetan Dabović, kapetan Miodrag Kapetanović, Nikola Omčikus, Vladimir Teslić, i drugi. Oni su u ime Medačkog četničkog odreda potpisali obavezu da sarađuju sa vojnim vlastima NDH u zaštiti svoga područja od partizana, izjavivši da "priznaju vrhovništvo (suverenitet)" NDH. Po sklopljenom sporazumu četnici su mogli zadržati oružje i slobodno se kretati po svome području, a od NDH se obavezala da će za usluge dobivati municiju i novčanu naknadu kada odred sudeluje kao celina u borbi protiv partizana.

O zajedničkim borbama govore kako četnički, tako i ustaški izvori. Kapetan prve klase Dušan Jovanović u svom izveštaju Mihailoviću navodi više primera. Kapetan prve klase Dušan Jovanović u istom izveštaju Mihailoviću piše sledeće:

Januara meseca t. g. prilikom premeštaja iz Like za Dinar­sku oblast, obišao sam svoju familiju koja mi živi u Dubrov­niku i video sam, da mi deca imaju težak život i da su skoro bez ikakvih drugih sredstava, sem što primaju za izdati lokal 3.000 kuna mesečno. Kuća je potpuno opljačkana od ustaša, a tasta, kod čije se kuće sada nalaze moja deca, ubile su usta­še još 1941 g. tako, da je 'kuća sa 8 članova ostala bez i jedne muške glave. Istom ovom prilikom oevedočio sam se, da mi ustaše: Rojnioa, Kaštelani, Milinović i još neki drugi musli­mani prete deci i kući su pisali preteča pisma, da će mi decu poklati. O ovome sam izvestio Vojvodu Jevđevića i pisao sam raport komandantu Dinarske oblasti, da mi se deca zaštite i po mogućstvu pomognu, pošto im preti opasnost.

– Dušan Jovanović

O odnosima saradnje govori i pismo Dušana Đakovića, komandant 4. brigade u sastavu Ličko-kordunaške oblasti 503. korpusa JVuO advokata Vladi Tesliću, četničkom predstavniku kod ustaško-domobranskih jedinica u Gospiću.. Saradnju je potvrdio ustaški pukovnik Vjekoslav Servaci (Servatzy) u izjavi istražnim organima u Zagrebu. Satnik (kapetan) Josip Hibl u svom dnevniku iz 1943. navodi:

Medak- sijelo lojainih četnika, vrlo dobro utvrđen. Oko sela rovovi, bunkeri i žica. Kao posadu čini 200 četnika, oni daju posadu i na dominantnom briegu "Mala Bogunica". U selu se nalazi i jedna satnija domobrana i 1 satnija ustaša. Još uvijek vlada nepovjerenje, ali to hoće izgladiti vođa četnika Teslić. Izgleda, da će uspjeti. Oni su (četnici) nemilosrdni prema svojim suplemenjacima koji surađuju s partizanima. Mi smo prema njima vrlo taktični, ali i vrlo oprezni.

On takođe odaje priznanje četnicima za upornost u borbi:

S Medkom govorimo samo na krugoval. Javljaju nam napad za napadom. Zrakoplovi nose municiju. Četnici i domobrani se dobro drže.

Vanjske veze

• Ratni dnevnik satnika (kapetana) Josipa Hibla (Josip Hübl) Arhivirano 2014-08-17 na Wayback Machine-u
• IV. ustaški stajaći djelatni zdrug - engl. IV Ustasha Brigade Axis History Factbook (en)

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom V (dokumenti jedinica i ustanova na teritoriji Hrvatske), knjiga 12 - februar 1943.
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom V (dokumenti jedinica i ustanova na teritoriji Hrvatske), knjiga 13 - mart 1943.
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom V (dokumenti jedinica i ustanova na teritoriji Hrvatske), knjiga 14 - april 1943.
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom V (dokumenti jedinica i ustanova na teritoriji Hrvatske), knjiga 15 - maj 1943.
• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, knjiga I, Vojni istorijski institut Jugoslovenske narodne armije, Beograd 1957
• Dušan Baić: ČETVRTI KORPUS NOV JUGOSLAVIJE odnosno PRVI KORPUS NOV HRVATSKE, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd, 1990
• Šesta proleterska divizija, Epoha, Zagreb, 1964.
• Đorđe Orlović, Šesta lička proleterska divizija, Beograd, 1990.;
• Đorđe Orlović: Šesta lička proleterska divizija "Nikola Tesla", Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd, 1990]
• Jovo Popović, Prva lička proleterska NOU brigada, Beograd, 1988
• Đorđe Orlović: Druga lička proleterska brigada, Vojnoizdavački zavod, Beograd 1983;
• Ignjatije Perić: PETNAESTA KORDUNAŠKA NOU BRIGADA, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1969
• Fikreta Jelić Butić: ČETNICI U HRVATSKOJ 1941-1945, Globus, Zagreb 1986, "Slom četničkih planova"