Masakr u Baru

Masakr u Baru (albanski: Masakra e Tivarit) je naziv za masovno ubistvo velikog broja kosovskih Albanaca u Baru koje su počinile jedinice 10. crnogorske brigade NOVJ u proleće 1945. godine, krajem Drugog svetskog rata. Žrtve su bili pretežno Albanci s Kosova koje je Jugoslovenska armija regrutirala za borbu protiv nemačkih i drugih osovinskih u završnim operacijama za oslobođenje zemlje.

Masakr u Baru
Lokacija	Bar, Crna Gora (tada DFJ)
Datum	april 1945.
Meta	regruti albanske nacionalnosti sa Kosova
Vrsta napada	masovno strijeljanje pogrom
Oružje	vatreno oružje
Mrtvih	400-450 (službene jugoslavenske procjene) 2000-4000 (procjene albanskih historičara)
Počinitelji	Jugoslovenska armija: * 10. crnogorska brigada * delovi 46. srpske divizije određen broj civila u Baru
Broj suučesnika	nepoznat; verovatno na stotine

Prema nekim procenama, tokom marta i aprila 1945. godine, oko 13.000 regruta je poslato sa Kosova i iz Makedonije preko Bara, u četiri ešalona, na Jadranski front. Albanci su iz Prizrena sprovođeni peške ka Baru u tri različite kolone. Većina pripadnika druge kolone, koja je preko Albanije stigla u Bar, ubijena je od strane crnogorskih čuvara. Procene broja žrtava variraju, zavisno od izvora - od 400-450 ljudi (službeni jugoslavenski hroničari), do 1500-2000 (albanski istoričari).

U SFRJ je ovo bila tabu tema o kojoj se desetljećima šutjelo.

Pozadina

Tokom kolonizacije Kosova 1930-ih godina vlast Kraljevine Jugoslavije je otimala zemljište od Albanaca sa područja Đakovice i Peći i dodeljivala Crnogorcima. Kada su sile Osovine 1941. godine okupirale Jugoslaviju, mnogi Crnogorci su izbegli u Crnu Goru, a Albanci su se neke od kolonista ubili da bi im se "osvetili" za otetu zemlju. Mnogi izbegli crnogorski kolonisti su se tokom rata nalazili u Baru.

Kosovski Narodno-oslobodilački pokret je početkom januara 1944. godine na konferenciji u Bujanu doneo odluku o ujedinjenju sa Albanijom. Jugoslovenski komunisti nisu priznali tu odluku. Krajem decembra 1944. godine izbila je pobuna Albanaca na Kosovu protiv vlasti nove Jugoslavije, predvođena od nacionalističkih komiteta, koje su činili balisti, saradnici okupatora koji su imali veliki uticaj na mase.

Hronologija

Mobilizacija na Kosovu

Miting u oslobođenoj Đakovici, početkom novembra 1944

Jedna od mjera za uvođenje reda na Kosovu sastojala se i u mobilizaciji Albanaca u Jugoslovensku armiju, da bi mobilisano ljudstvo bilo sklonjeno iz žarišta pobune i istovremeno dalo doprinos završnim operacijama za oslobođenje zemlje. Jugoslovenska komanda je u januaru 1945. izdala nalog za mobilizaciju Albanaca sa Kosova od 16 do 65 godina. Međutim, albanski borci su želeli da se bore u okviru Narodno-oslobodilačke vojske Albanije, a ne Jugoslavije.

U martu 1945. godine na Kosovu i Metohiji je uhvaćeno nekoliko hiljada Albanaca koji su se po planinama skrivali od mobilizacije u jugoslovensku vojsku. 11. marta 1945. u Đakovici su organizovane demonstracije žena protiv nasilnih mobilizacija sinova, braće i muževa. Jugoslovenski partizani, u saradnji sa albanskim partizanskim jedinicama, su okupili veći broj regruta iz Mitrovice, Prizrena, Vučitrna, Podujeva i Prištine (prema nekim izvorima oko 5.400). Albanci su iz opštinskih centara okupljeni u kasarni u Prizrenu i na prevaru razoružani, uz objašnjenje da će im se oružje dati u Hrvatskoj i Sloveniji. Nakon toga, razoružane Albance su preuzeli naoružani čuvari Srbi i Crnogorci, koji su ih podelili u tri različite kolone i sprovodili ka Baru.

14. aprila komandant 46. divizije NOVJ Tomica Popović dao je "neobičan i složen zadatak" 1. bataljonu 25. srpske brigade: da od Prizrena do Skadra budu u oružanoj pratnji 3.000 mobilisanih vojnika. 15. aprila je 1. bataljon prebačen u Prizren, gde su se prikupljali svi mobilisani regruti. Uoči polaska borci pretećeg bataljona su upoznati sa predstojećim zadatkom. Rečeno im je da će regruti, posle marša od Prizrena do Skadra, biti prebačeni brodovima na ratište, kao popuna Četvrte armije, koja se borila kod Trsta. Takođe su upozoreni da treba biti vrlo oprezan, budući da je ne mali broj mobilisanih bio u kvislinškim, balističkim i četničkim jedinicama. Među mobilisanima je bio znatan broj učesnika albanske pobune na Kosmetu, koji su širili glasine o tome kako će ih kad se ukrcaju u brodove potopiti u more.

Marš Prizren-Skadar

Marš novomobilisanih kosovskih jedinica od Prizrena prema Crnoj Gori, marta 1945.

Kosovski Albanci su do Bara sprovođeni pješice preko planinskih vijenaca Kosova, severne Albanije i Crne Gore (linijom Prizren–Kukës–Skadar–Bar), gdje je trebalo da ih čeka brod za Dalmaciju, da ih pošalje na front. Prva kolona od oko 2500 ili 3700 ljudi je nakon nekoliko dana stigla u Bar, odakle je poslata u Istru. Druga kolona, od oko 2472 ili 4700 osoba, je nastupala putem Prizren–Zhur–Kukës–Puk-Skadar. Albance su do Skadra sprovodili partizanski borci pretežno iz Vranja i Pirota. 1. bataljon 25. srpske brigade je 19. aprila 1945. godine krenuo iz Prizrena do Skadra (nekih 150 kilometara), po ešelonima od po 200 do 300 ljudi u pratnji do 15 naoružanih boraca za svaki ešelon. Marš je trajao pet dana.

Na prvoj deonici puta, od Prizrena do Kuksa (nekih 28 km), borci su usled neprilagoćene obuće (većina ih je pred polazak primila engleske vojničke cokule) podbili stopala, pa su se jedva kretali. Kad je kolona pristigla u Kuks, umorni borci popadali su kao snoplje.

– Monografija 25. srpske brigade

Kolona je tri dana marševala po 30-40 km dnevno. Nije bilo nimalo lako ni mobilisanom ljudstvu, ni pripadnicima pratećeg bataljona, koji su danju marševali, a noću držali straže. Marš je neprestano forsiran bez obzira na veliki umor i iscrpljenost od dugog puta. Tokom marša regruti su maltretirani, a bolesni su ostavljeni da umru. Albanski izvori navode da su mnogi usput pretučeni i ubijeni, neki zbog pokušaja da ugase žeđ.

Jedan manji broj Šiptara pokušao je da beži iz kolone, pa je straža svim sredstvima nastojala da to spreči.

– Monografija 25. srpske brigade

Crnogorski izvori navode da je zbog neprijateljske agitacije na čitavom putu dolazilo je do "grdnih incidenata", kao kada su mobilisani Albanci prilikom prelaska Drima pobacali nekoliko sprovodnika u vodu, što srpski izvori opisuju kao nesrećan slučaj prevrtanja čamca. No, sve svršilo bez težih posljedica.

Bio je to jedan od najtežih ratnih zadataka ovog bataljona, jedan nesvakidašnji, mučan i iscrpljujući marš, od kojeg dugo nije mogao da se oporavi.

– Monografija 25. srpske brigade

Marš Skadar-Bar

Pogled na skadarsku tvrđavu.

Albanski franjevački sveštenik Zef Plumi opisao je stanje kosovskih regruta prilikom njihovog dolaska u Skadar, na severu Albanije, na sledeći način:

Na krivini puta videli smo beskrajan niz vojnika kako nam se približavaju. [...] Kada su se približili i promarširali pored nas, mogli smo jasnije videti ko su. Samo komandanti koji su predvodili kolonu u redovima po četvoro bili su naoružani. Svi ostali mladići bili su mršavi i slabi. Bez stomaka, opečeni od sunca i sa isturenim jagodicama, umorni i iscrpljeni, u pocepanim uniformama bez dugmadi i bez oružja. Napredovali su polako, jedva se krećući u redovima po četvoro. Bili smo užasnuti. Šta je mogla biti ova vojska? Jedva su imali snage da stoje na nogama. Na izvesnoj udaljenosti sa obe strane kolone, bili su naoružani stražari koji su im vikali: „Pokret, brže!“

Kada su regruti nakon petodnevnog marša konačno stigli u Skadar, tu ih nisu čekali brodovi za Dalmaciju. U Skadru je 25. srpska brigada predala albanske regrute 10. crnogorskoj brigadi, koja je imala zadatak da ih sprovede do Bara, nakon čega su se srpski partizani vratili nazad. Crnogorci su, prilikom susreta, Albance sa tradicionalnim bijelim kapama nazivali balistima. Formirana je kolona od 12 grupa. Uz kolonu su, na određenom rastojanju raspoređeni borci iz Desete brigade, koji su ih sprovodili.

Prema nekim svedočanstvima, 31. marta u blizini Ulcinja su odvojeni bolesni i ranjeni, pod izgovorom da ih vode na oporavak u bolnice u Crnoj Gori. O njihovoj sudbini se nakon toga više ništa ne zna.

Incident

Kada su počeli da pristižu u Bar 1. aprila 1945. godine, kolona je razvučena nekoliko kilometara kroz Barsko polje, a ljudi su bili izmoreni i izmučeni. Tada se desio incident koji je bio uvod u pokolj koji je usledio. Prema jednoj verziji, negdje u polju jedan od albanskih mladića ubio je crnogorskog vojnika koji mu nije dao da pije vode, nakon čega su tog mladića i još dvojicu masakrirali. Prema drugoj verziji, jedan Albanac je zgrabio pušku od crnogorskog sprovodnika na spavanju i ubio ga. Ubica je potom pobegao u masu, ali je ubijen neki mladić koji je oficiru navodno pokušao da uzme pištolj.

Incident je izazvao silno ogorčenje i spremnost na osvetu među Crnogorcima. Oni su zaposjeli položaje oko puta kuda se kolona kretala, kao i oko zgrade u Baru gdje su regruti trebali da se smjeste.

Pokolj

Zgrada Duvanskog monopola na Pristanu (danas Novi Bar).

Mobilisani Albanci su zatvoreni u veliku zgradu pod nazivom "Monopol duvana", površine od približno 300 m2, sa dvorištem okruženim visokim zidinama. Crnogorski partizani su bili veoma neprijateljski raspoloženi prema njima, a jedan od oficira ih je dočekao riječima: "Majku vam vašu, vi ćete se boriti protiv partizana." Tada je patrola izdvojila 16 osumnjičenih za ubistvo crnogorskog sprovodnika i odvela ih.

Prema crnogorskoj verziji, masa je počela da protestuje, a neko je je bacio prokrijumčarenu bombu u pravcu stražara, nakon čega se začuo povik: "Pobuna Šiptara!" Stražari su prvo pucali u vis, a kada se gomila uspaničila, počeli su i po ljudima. Kada su Albanci u koloni čuli paljbu, počeli su da bježe prema planinama, nakon čega je usledila potjera i trenutna egzekucija.

„U brdu iznad samog ulaza u krug Duvanske stanice bio je postavljen jedan puškomitraljez. On je odmah počeo da dejstvuje po gustoj gomili, koja je u panici počela da bježi na sve strane. Na povik 'Pobuna' stupila je u dejstvo četa Komande mjesta a i svi građani koji su imali oružje. Mobilisani Albanci su počeli u neredu da bježe prema sjeveru, ka brdima. Jedan bataljon Desete brigade bio je u Starom Baru. Obaviješten o pobuni, on je u streljačkom stroju stao pred tu masu. To je bio strašan prizor. Poginulo je oko 400 ljudi, a nekoliko stotina je ranjeno.”

– Boško Đuričković, politički komesar Primorske operativne grupe 2. udarnog korpusa

Prema albanskoj verziji, čim su regruti dovedeni unutar zgrade Monopola, Crnogorci su okrenuli puškomitraljeze prema njima i otvorili vatru. Oko 14 časova su napadnuti sa četiri strane svim vrstama oružja kao što su automati, mitraljezi, ručne bombe, pištolji i sl. Istovremeno, vatra je otvorena i na regrute koji su se nalazili u dvorištu "Monopola". Jedan od preživelih, Azem Hajdini, svedoči da je u zgradi bilo oko 1000 ljudi, unutar dvorišta oko 2200 do 2500 ljudi, a neki su ostali na ulici ispred dvorišta. Prostor dvorišta je pretvoren u reku krvi, a zgrada je uništena, sa telima stotine mladića unutar nje. Prema svedočenjima preživelih, pokolj je bio pripremljen, a unapred su bile pripremljene i iskopane jame.

„Iša' sam preko mosta, krvi je bilo do gležnja.”

Prema rečima očevica, oca Željka Milovića

U Baru se tada nalazile Deseta crnogorska brigada, oko stotinjak boraca Komande mjesta, djelovi Narodne odbrane, dio komore Bokeljske brigade, i gomila naoružanih ranjenika, izbjeglica i mještana. Prema nekim navodima, delovi 46. srpske divizije NOVJ, sastavljene od Vranjanaca i Piroćanaca, su u Baru takođe učestvovali u ubistvima. Pored partizana, bilo je i mještana koji su aktivno učestvovali u pokolju. U ubistvima su takođe učestvovali i srpski i crnogorski civili proterani s Kosova posle aprilskog rata. Međutim, bilo je i mještana koji su albanske mladiće skrivali po kućama ili u stogovima sijena.

Tela žrtava su bacana u jame, u more, spaljivana ili zakopavana u masovnu grobnicu, pet kilometara od Starog Bara. Preživeli Albanci koji su uhvaćeni su poslati na front.

Broj žrtava

Nikada nije tačno utvrđeno koliko je Albanaca ubijeno toga dana.

Brojke variraju od 400-450 ljudi (službeni partizanski hroničari), do 1500-2000 (albanski istoričari), u zavisnosti od izvora.

Postoje i procene prema kojima je tada je u Baru ubijeno čak 4.300 ljudi.

Posledice

Dan kasnije, smijenjen je i degradiran cio komandni štab, na čelu sa Gašom Markovićem. Međutim, niko nije ozbiljnije kažnjen, a Boško Đuričković, politički komesar Primorske operativne grupe, je na neki način opravdao svoje jedinice:

Naši vojnici bili su izazvani na najsvirepiji i najneljudskiji način, pa je zbog toga i došlo do te tragedije. Teško je bilo tražiti od prekaljenih ratnika, pod oružjem, u ratu, da ih se ubija a oni da to nijemo podnose.

– Boško Đuričković

Zločin nad Albancima u Baru je na Prvom kongresu Komunističke partije Srbije osudio šef državne bezbednosti Aleksandar Ranković, koji je ocijenio da se radi o "kriminalnom aktu Crnogoraca". Ovaj događaj je bacio ljagu na partizanski pokret i Bar u cjelini, jer je ostao upamćen kao najveća egzekucija na tim prostorima. U SFRJ je ovo bila tabu-tema o kojoj se desetljećima šutjelo.

Masovna grobnica žrtava barskog pokolja je otkrivena tek posle više od pola veka. Otkrio ju je 17. septembra 1996. kosovski istoričar, prof. dr Zekeria Cana.

U popularnoj kulturi

Godine 1996. je kosovski režiser Ekrem Kryeziu u produkciji Radiotelevizije Albanije snimio Viktimat e Tivarit, TV-film posvećen masakru.

Literatura

• Milorad Madić, Dušan Jončić: 25. SRPSKA BRIGADA (poglavlje "Na teškom putu od Prizrena do Skadra"), Vojnoizdavački zavod Beograd 1989.
• Dr Đuro Vulović: CRNA GORA U NARODNOOSLOBODILAČKOM RATU 1941-1945 (poglavlje "Incident kosovsko-metohijskih Šiptara u Baru i teška tragedija"), Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1997.

Vidi još

• Kosovo u Drugom svetskom ratu