Monarhija u Irskoj
Na području današnje Irske su kroz historiju postojali brojni državnopravni entiteti monarhijskog tipa vladavine, iako se titula kralj Irske (irski: Rí na hÉireann, engleski: King of Ireland) vezuje tek uz relativno novije periode.
Gelska kraljevstva uredi
Pred-normanska, odnosno Gelska Irska se sastojala od najmanje pet, a u nekim trenucima čak i devet većih kraljevstava, koja su obično sadržavala manja vazalna kraljevstva. Glavna kraljevstva su bila Connacht, Ailech, Airgíalla, Ulster, Mide, Leinster, Osraige, Munster i Thomond. Sve do kraja Gelske Irske, ona su imala fluktuirajuće granice, često bila anektirana ili spajana s drugim entitetima. Iako je postojala titula Velikog kralja Irske, ona je uglavnom bila ceremonijalne i simboličke prirode, te je rijetko označavala bilo kakvu vlast ili politički uticaj.
Nazivi Connacht, Ulster, Leinster i Munster su se danas održali za moderne provincije Irske. Dolje je naveden popis najvećih irskih kraljevstava i njihovih kraljeva.
- Kraljevstvo Ailech – podijeljeno na Tír Eóghain i Tír Conaill u 12. vijeku
- Kraljevstvo Connacht – sva zemlja zapadno od Shannona osim Thomonda.
- Kraljevi Leinstera – posljednji de facto kralj je umro 1632.
- Kraljevstvo Mide – centralno kraljevstvo, anektirano od Connachta u 11. vijeku.
- Kraljevstvo Munster – veliko kraljevstvo koje potiče iz prahistorijskog perioda
- Kraljevstvo Ulster – današnji Ulster istočno od rijeke Bann.
Pod engleskom vlašću uredi
Prvi vladar koji je de iure i de facto bio kralj Irske bio je Ruaidrí Ua Conchobair, kralj Connachta i Veliki kralj Irske, koji je 1166. u Dublinu sebe proglasio kraljem Irske te uspješno cijeli otok stavio pod svoju vlast. Međutim, njegova je vladavina koincidirala sa invazijom Normana iz Englekse, te je već 1175. bio prisiljen sporazumom u Windsoru priznati engleskog kralja Henryja II za svog sizerena. Međutim, 1189. se bio prisiljen odreći krune, a njegovo kraljevstvo se počelo raspadati. Brian Ua Néill, koji je od 1258. do 1260. nosio titulu Velikog kralja Irske i poginuo u borbi s anglo-normanskim kolonistima, je posljednji domaći vladar koji se nazivao kraljem Irske.
U međuvremenu se engleski kraljevi, iako su formalno gospodarili zemljom, za sebe nisu koristili naziv "kralj Irske". Umjesto toga su za sebe koristili izraz "Gospodar Irske", a područja pod svojom vlašću Lordstvo Irske (engleski: Lordship of Ireland, irski: Tiarnas na hÉireann). Ono nikada nije u potpunosti kontroliralo cijeli otok, najviše zbog logističkih problema, a dijelom i zbog otpora lokalnih nezavisnih kraljevstvava i samih anglo-normanskih i anglo-irskih feudalaca, koji su se lakše opirali centralnoj vlasti nego u samoj Engleskoj.
Kraljevina Irska uredi
Takvo se stanje promijenilo s dolaskom na vlast dinastije Tudor čiji su kraljevi nastojali modernizirati Englesku i od nje učiniti apsolutnu monarhiju. Taj je proces posebno došao do izražaja u doba kralja Henryja VIII. Godine 1541. je Irski parlament službeno proglasio titulu kralj Irske, a 1542. donio Zakon o irskoj kruni kojim je Henry VIII postao njen prvi nositelj, a njegovi nasljednici istovremeno i irskim monarsima. Tako su Engleska i Irska formalno došle u stanje personalne unije koje posredno i djelomično traje do današnjeg dana.
Personalna unija je privremeno prekinuta za vrijeme engleske revolucije 1649. kada su puritanski revolucionari ukinuli monarhiju i proglasili republiku, pogubivši kralja Charlesa I. Međutim, Irska Konfederacija, koju su 1641. formirali pobunjeni irski katolici, je nastavila Charlesovog sina Charlesa II držati legitimnim kraljem Irske, ali je nju 1651. porazio i uništio Oliver Cromwell. Charles II je svoju titulu stvarno preuzeo tek nakon što je 1659. u Engleskoj obnovljena monarhija.
Godine 1707. je dotadašnja personalna unija između Engleske i Škotske zamijenjena ujedinjenem u jednu državu pod imenom Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije. Aranžman za Irsku je, međutim, ostao isti sve do 1800. kada je neuspjeli ustanak naveo britanske vlasti da pojačaju svoju kontrolu nad Irskom još većim jačanjem državnopravnih veza.
Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske uredi
Tako su godine 1800. doneseni Zakoni o Uniji kojim je personalna unija zamijenjena ujedinjenjem dotadašnje Velike Britanije i Irske u Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske. Tako je George III bio posljednji vladar zasebne Kraljevine Irske.
Taj je aranžman potrajao sve do Anglo-irskog sporazuma 6. decembra 1921. kojim je točno godinu dana kasnije Irska podijeljena na dva dijela - sjeverni, pretežno protestantski dio, koji je ostao pod Ujedinjenim Kraljevstvom, i južni, pretežno katolički, dio koji je postao Irska slobodna država, odnosno dominion Britanskog Imperija.
Irska slobodna država uredi
Irska slobodna država je po poretku bila ustavna monarhija, odnosno dotadašnji britanski kralj George V je zadržao titulu njenog državnog poglavara. U stvarnosti je njegov položaj, odnosno personalna unija Britanije i Irske, bio isključivo formalne prirode, a Irska je bila de facto nezavisna država.
Godine 1948. je irski Parlament donio Zakon o Republici Irskoj kojim su prekinute sve državnopravne veze sa Britanijom, a Irska proglašena republikom čime je formalno ukinuta titula "kralja Irske".
Monarhija je nakon toga postoji tek u sjevernom dijelu Irske, koji predstavlja dio Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije i Sjeverne Irske (koje je svoje ime promijenilo 1927).