Kraško polje

Kraško polje je geomorfološki oblik u kraškom predelu ili krasu. Termin kras dobio je naziv po geografskoj oblasti, koja se nalazi na granici između Italije i Slovenije. Oblast je ograničena potezom Monfalkone – Trst – Pivka – Postojna – Vipava – Gorica. U Italiji ta oblast se naziva Karso (Carso).

U Dinarskom kršu, u odnosu na ostale kraške regije, javlja se najveći broj klasičnih polja u kršu. Znameniti istraživač bio je Jovan Cvijić. Stoga su pojmovi polje, dolina i uvala iz jezika južnoslavenskih naroda prihvaćeni u međunarodnoj krškoj terminologiji. Tokom vremena riječ “polje” dobila je posebno značenje u nauci. Od prvobitnog pojma koji se odnosio na ravne prirodnom ili umjetnom vegetacijom pokrivene površine, danas on označava krški površinski oblik i svaku prostranu kršku ravnicu obrubljenu krečnjačkim brdovitim terenima.

Način postanka uredi

U geomorfologiji kraška polja su najveći površinski oblici u krečnjačkim terenima, koji grade kraški predeo.

Postala su kombinovanim tektonskim delovanjem u vreme mezozoika (rasjedi). Nakon toga, djelovanjem rečne erozije i kraškim procesom korozije, rjeđe samo spajanjem kraških uvala, nastao je današnji oblik polja.^[1] Pojedina kraška polja kao Popovo polje razvila su se iz riječnih dolina.

Kraški proces karakteriše se razvojem na velikim površinama. U pitanju su stotine i hiljade kvadratnih kilometara. Najvažniji uslov za odvijanje hemijskog procesa korozije jest topivost stenske mase u vodi. Najzastupljenije rastvorljive stene u prirodi su karbonatne stene (krečnjaci i, u manjoj meri, dolomiti). Kraški proces se može, razvijati i na gipsu, anhidritu, ležištima soli, itd. Te stene izgledaju vrlo čvrsto i otporno, ali voda ih nagriza. Proces je dugotrajan, razvija se u vremenu, koje se mjeri geološkim merilima vremena. Sama voda je vrlo slabo hemijski aktivna. Međutim reakcijom sa ugljen-dioksidom iz vazduha, gradi se ugljena kiselina, čija je rastvaračka moć u odnosu na čistu vodu povećana i stotinu puta. Ugljena kiselina deluje na kalcij-karbonat koji gradi krečnjačke stene. Rezultat reakcije je kalcij-bikarbonat, veoma nepostojano jedinjenje.^[2] Hemijska jednačina kraškoga procesa glasi:

CaCO₃ + H₂O + CO₂ ↔ Ca²⁺ + 2HCO₃^2-

To znači da je kalcijev karbonat (CaCO₃) u dodiru s vodom (H₂O) i ugljen-dioksidom (CO₂) raspada na jone kalcija (Ca²⁺) i hidrogen-karbonata (HCO₃^2-). Tako se karbonatne stijene tope, i nestaju. Zbog korozije, u kršu ima vrlo mnogo šupljina. Prošupljenost je jedno od glavnih obilježja stijena krških prostora, a rezultat su brojni različiti oblici reljefa.

Oblici reljefa uredi

Površinski oblici reljefa uredi

Površinski oblici reljefa kraških polja su: polja, škrape, vrtače i uvale.^[3]

Škrape su nadzemne udubine u kršu, nastale otapanjem (korozijom) stijena vodom, žljebovitih, rebrastih i oštrih oblika.

Vrtaće su udubine sa plodnim tlom, promjera do 200 metara i dubine do 10 metara. Nastale su hemijskim (korozija) djelovanjem na krečnjak, ali i urušavanjem jama.

Uvale su udubljenja ili veće zatvorene depresije, dužine i do 1000 metara, sa plodnim tlom na dnu (obično je to crvenica). Nastale su kroz duži vremenski period od više vrtača.

Podzemni oblici reljefa uredi

Podzemni oblici reljefa su: jame, pećine i ponori.

Jame su prvenstveno vertikalna udubljenja do 1000 metara, ali ih ima i vodoravnih. Nastale su kao posljedica geoloških procesa, djelovanja vode (obično vodoravne jame) i drugih uticaja na krečnjačko tlo. U njima se obično nalaze stalaktiti ((grčki jezik: stalaktites, (Σταλακτίτης) - kapanje)) i stalagmiti.^[4]^[5]

Pećine su horizontalna udubljenja. Dijele se na proste, razgranate sa više kanala i sisteme sa više pećina u grupi (Ledenica i okolne pećine u Grahovskom polju). Morfološki se sastoje od ulaza, kanala i dvorane. Ukrasi su im: stalagmiti (sa dna), stalaktiti (sa vrha) i stalagnati (kombinovano). Reprezentativni primjer pećine u kraškom polju je Vjetrenica.

Ponori su udubine sa rijekama ponornicama, sa mnogo vode kroz stijene. ^[6]

Krški prostor ima jedno bitno obilježje – ekološki je vrlo osjetljiv. U slučaju ispuštanja otpadnih materijala, oni zbog propusnosti stijena mogu dospjeti do pitke vode. Svaka tekućina izlivena na površini procjeđuje se kroz propusne stijene sve do vode koja će se koristiti u prehrani i o kojoj ovisi ekološka ravnoteža prostora.

Tla kraških polja uredi

Raznolika tla kraških polja nastala su uz utjecaj pedogenetičkih faktora iz različitih spoljnih sredina: geosfere, biosfere, atmosfere i naročito hidrosfere.

Krečnjačko-dolomitni kamenjari uredi

Krečnjačko-dolomitni kamenjari imaju međunarodni naziv Litosol. Po WRB klasifikaciji definišu se kao Lithic Leptosol. Neki ih nazivaju i sirovim kamenim tlom. Na ovom tlu dominiraju čiste stijene koje su praktično bez vegetacije. Na njemu se pojavljuju veće ili manje pjege sa plitkim tlom od 1 - 2cm. debljine. Kamenjari su zastupljeni i nazaravnjenim formama ili blažim nagibima. Za ova tla karakteristična su veoma velika propustljivost vode. Hemijsko trošenje je slabo izraženo. Tlo ima neutralnu reakciju a površinski sloj je siromašan hranjivima.

Crvenica uredi

Ovo tlo je karakteristično po boji koju uzrokuje mineral hematit. Međunarodni naziv za njih je Terra rossa. U WRB sistemu one se nazivaju Rhodic Cambisol. Gornji sloj je po teksturi ilovasta glinuša. Drugi sloj je nešto zbijeniji dok treći sloj prelazi u matični supstrat. Njihova dubina varira u prostoru ovisno o matičnom supstratu i reljefskom položaju. Dosta se lako obrađuju, propuštaju vodu i prozračne su. Reakcija im je neutralna do slabo kisela. Naročito su siromašne fosforom.

Močvarno glejna tla uredi

Močvarno glejna tla ili euglej dobila su naziv iz ruskog jezika od riječi glej što znači mulj. U WRB sistemu nazivaju se još i Gleysol. Zbog visokog nivo podzemnih voda zadržavaju se najčesće tokom cijele godine. Suha i mokra faza se naizmjenično mjenjaju. Gornji dio profila je zasićen vodom samo u jednom dijelu godine. Imaju nepogodne fizičke osobine, po teksturi su glinuše. U kontaktu s vodom bubre i postaju nepropusna za vodu. Po hemijskom sastavu heterogena su i mogu biti karbonatna i kisela tla.

Aluvijalna tla uredi

Nazivaju se još i fluviosoli a taj naziv im potiče iz latinskog jezika. U WRB sistemu se označavaju kao Fluviosoli. Aluvijalna tla nastaju nanošenjem i taloženjem nošenih materijala duž plavne terase rijeke, koja zaostaju nakon plavnog vala. Fluviosoli se redovno obnavljaju novim nanosima. Ovi nanosi imaju organomineralne komponente takoda je za ova tla karakteristična velika plodnost. U uslovima jačeg vlaženja ova tla prelaze u močvarno glejna. Ova tla se veoma razlikuju po teksturnom sastavu, počevši od ilovastih i pjeskovito-ilovastih, koja su veoma povoljna do jako glinovitih koja su nisu povoljna.

Smeđa tla uredi

Smeđa tla nazivaju se i kalkokambisoli. Po WRB sistemu definišuse kao Calcic Cambisol. Nastaju dugotrajnim procesom iz crnice, oslobađanjem gline iz krečnjačkog supstrata. Sadržaj humusa u njemu jako varira. ^[7].

Odlike uredi

Reke uredi

Kraška polja su veće ravne doline najčešće zatvorene sa svih strana planinama, koje se naglo izdižu. Krševite planine oko polja apsorbuju znatne količine padavina koje se kroz propusnu stijenu cijede u podzemlje. Kada naiđe na nepropusnu stijenu voda ponovno izbija na površinu, obično u jednom kraju polja, u obliku jednog ili više raštrkanih izvora. Iz njih često teku reke, jer taloženjem lapora i gline nastaje nepropusna podloga, pa se održavaju na površini, protječući blago nagnutim poljima, slobodno vijugajući, erodirajući obale i stvarajući meandre.^[8] U drugom, nižem kraju polja reke naiđu na propusnu kršku stijenu, pa ponovno poniru i nastavljaju svoj put kroz kraško podzemlje. Nazivaju se ponornicama. Neke odlaze u more, gdje se pojavljuju u obliku priobalnih izvora i vrulja. Druge se vraćaju na površinu. Jedna ovakva rijeka može proticati kroz više bliskih polja, koja se stepenasto spuštaju sa rečnim padom. Takav je slučaj sa Trebišnjicom. ^[8]

Poplave uredi

Kraška polja Dinarida mogu biti suha, ali su uglavnom podložna periodskim redovnim dugotrajnim poplavama koje su karakteristične za uslove staništa ovih jedinstvenih krajolika.^[9]

Poplave u kraškim poljima igraju ključnu, ali nedovoljno izučenu ulogu u funkcioniranju i razvoju podzemnih i površinskih kraških ekosistema. Opstanak brojnih endemskih i ugroženih vrsta u kraškim poljima i u podzemnim prostorima vezanima za njih, značajno je ugrožen prirodnim (klimatskim varijacijama ili promenama), ali sve više i negativnim uticajima izazvanim različitim ljudskim delatnostima.^[10] U tom smislu uloga inženjerskih i agrotehničkih radova na smanjivanju trajanja poplava u poljima u kršu potpuno je neistražena, ali je očito da može imati značajne negativne posledice.^[11]

Dno polja je ravno i plodno (humusno zemljište), ali zbog zatvorenosti polja biva plavljeno u vreme većih voda. Prema ovome kraška polja delimo na suva (bez ili sa retkim poplavama) i sa povremenim i stalnim jezerima (koja najčešće zauzimaju najniži deo polja). Postoje i kraška jezera koja su veštački poplavljena (na primer Nikšićko).

Zbog prostranosti, niže nadmorske visine i dobrog zemljišta kraška polja su pogodnija za život od okolnih visova, pa su i znatno gušće naseljena od njih. Tu su i smeštena glavna naselja u unutrašnjosti Dinarskog sistema.

Močvare uredi

Močvare su česti oblici površinske vode u kraškim poljima, koja se u redovnim vremenskim intervalima, u periodu poplava, pune vodom i postaju ogromne močvare. Na taj način se može steći slika o njihovim podzemnim vodotocima, koji su veoma malo istraženi i o kojima se još uvijek ne zna mnogo. Kraške močvare su dobri primjeri na kojima se vidi kako močvare regulišu vodni režim nekog područja, tako što zadržavaju, regulišu i otpuštaju vodu, i na taj način predstavljaju dragocjene resurse za ljude i druga živa bića. Održivo upravljanje vodenim ekosistemima je veoma važno, posebno u podučjima kraških polja, gdje poljoprivreda, saobraćaj, energetska i urbana infrastruktura direktno zavise od njih. Bez odgovarajućeg upravljanja močvarama, nema ni dovoljno kvalitetne vode kada i gdje je potrebna. Preko močvara, vodeni resursi postaju dostupni društvu.^[12]

Močvare su važni regulatori vodenih sistema što zahtijeva poseban i održiv sistem upravljanja.

Najpoznatija kraška polja uredi

Kraška polja javljaju se širom sveta, ali najčešće na području Sredozemlja u Grčkoj, Italiji, Francuskoj, Španiji, Maroku i Turskoj. U Aziji su polja česta u Turskoj i Iranu, a nekoliko kraških polja postoji i u Kini. Polja u kršu brojna su na Jamajci, Kubi i u Portoriku te u Kanadi (u području Nahanni), dok se u SAD-u spominje samo jedno polje (Grassy Cave u državi Tennessee).