Bitka na Kozari

Bitka na Kozari, zvanično operacija Zapadna Bosna (nem. West Bosnien), je bitka iz Drugog svjetskog rata koja se vodila u junu i julu 1942. godine na području bosanskohercegovačke planine Kozare između partizana i osovinskih snaga.

Operacija Zapadna Bosna (nem. West Bosnien), juna - jula 1942
Segment Narodnooslobodilačke borbe
Ustaše nad telima pobijenih partizana na Kozari.
Datum 10. jun - 15. juli 1942. Lokacija planina Kozara i Potkozarje Ishod Pobeda osovinskih snaga; masovni zločini i deportacije civila
Sukobljene strane
NOP i DV Jugoslavije	Nemački Vermaht Trupe NDH
Komandanti i vođe
Kosta Nađ, komandant Operativnog štaba za Bosansku Krajinu	Friedrich Stahl, komandant 714. divizije i zapovednik borbene grupe Zapadna Bosna
Angažirane jedinice
Drugi krajiški NOP odred Prva krajiška udarna brigada Prvi krajiški NOP odred	Borbena grupa „Zapadna Bosna“: 714. divizija (Nemačka) 718. divizija (Nemačka) (delovi) 717. divizija (Nemačka) (manji delovi) samostalni 659. inžinjerijski bataljon nemačke teritorijalne, specijalne i prateće jedinice 1. gorska divizija NDH 5. pješačka pukovnija NDH Četničke grupe Drenovića i Marčetića
Snage
6.000	31.000
Žrtve i gubici
2.500 izbačenih iz stroja	2.800 izbačenih iz stroja
oko 68.500 mrtvih (2.300 dece)

Kozara je, usled svog položaja u odnosu na savsku, unsku i vrbasku komunikacijsku liniju, kao i u odnosu na važan rudnik Ljubija, bila oblast od velikog značaja za okupacionu upravu. Stoga su preduzete brojne ofanzivne operacije protiv partizana na Kozari. Među njima se, kako po žestini borbi, tako i po značajnom stradanju civilnog stanovništva, ističe operacija Zapadna Bosna, vođena od 10. juna do 15. jula 1942.

Tokom proljeća 1942. partizanski pokret u zapadnoj Bosni je znatno ojačao. To je dovelo do oslobođenja Prijedora i Ljubije 16/17. maja i osnivanja Prve krajiške brigade 21. maja 1942. Iako se ovo odvijalo u periodu minimalnog nemačkog vojnog prisustva u Jugoslaviji, pacifikacija postignuta u Srbiji i drugim delovima Bosne omogućila je nemačkoj komandi formiranje znatne borbene grupe. Nju sačinjavali delovi 3 (od ukupno 4) njemačke divizije, kao i glavnina upravo formiranog Prvog zbora (korpusa) NDH.

Osovinske snage su 10. juna otpočele koncentričan napad na partizane iz svih okolnih garnizona. Nakon opkoljavanja, formirale su široke zaprečne pojase oko Kozare i krenule u sistematsko potiskivanje i iscrpljivanje branilaca. Odbrana, u početku uspješna, je nakon desetak dana neprekidnih borbi počela slabiti uslijed gubitaka, zamora i nestanka municije.

Partizanski delovi koji su se našli van obruča, primenili su dve vrste dejstava radi pomoći opkoljenim snagama. 3. i 4. bataljon uporno su pokušavali da se probiju u obruč radi pomoći, što je i uspelo delovima 4. bataljona. Ostale snage, 1. i 2. bataljon brigade, i 1, krajiški odred, pokrenule su niz energičnih napada na okolne garnizone radi privlačenja na sebe delova osovinske operativne grupe. Izvršeni su uspešni napadi na Dobrljin, Bosanski Novi i Sanski Most.

Ovo ipak nije dovelo do slabljenja i odvajanja značajnih efektiva operativne grupe Zapadna Bosna. Dovođenjem pojačanja, pritisak na opkoljene snage je pojačavan, što je dovelo do krize odbrane.

Suočeni s nemogućnošću daljeg odolevanja, borci Drugog krajiškog odreda odlučili su se za proboj iz obruča. Proboj kroz višestruke utvrđene linije obruča odigrao se 3. jula 1942. u jugozapadnom delu Kozare, 15 km istočno od sela Međuvođe, u severozapadnoj Bosni.

Kroz sve linije obruča probio se znatan deo Odreda i jedan deo zbega (oko 10.000 civila). Intervencijom oklopnih delova Nemci su u zoru zatvorili brešu, ponovo uspostavili obruč, i već sledećeg dana krenuli u pročešljavanje Kozare. Ostatak odreda i civili koji su ostali u obruču pokušavao je da se spasi krijući se u planini. Već prvog dana likvidirana je partizanska bolnica i pobijeno oko 300 ranjenika.

Tokom naredne dve nedelje snage Nemaca i NDH sistematski su pročešljavale Kozaru i Potkozarje. Karakteristika ove operacije je posebno brutalan postupak prema civilnom stanovništvu. Jedan broj uhvaćenih stanovnika likvidiran je na licu mesta, dok je većina transportovana u logore. Bila je očigledna namera da se područje potpuno isprazni od stanovništva, kako bi se partizani lišili baze i mogućnosti preživljavanja. Tokom operacije preko 68.000 stanovnika (oko polovina) deportovana je u logore. Ukupan broj civilnih žrtava na Kozari i Potkozarju iznosi oko 35.000 ljudi, od čega je najveći deo stradao upravo u ovoj operaciji i tokom internacije u logore koja je sledila.

Neki autori ovu operaciju smatraju delom Treće neprijateljske ofanzive.

Pozadina

Mapa osovinske ofanzive na Kozaru.

Ustaše odvode Srbe sa Kozare u sabirne logore, 1941.

Ustaše sprovode žene i decu sa Kozare.

Početkom 1942. godine potpisan je niz sporazuma četnika sa ustaškim vlastima, radi pacifikovanja ustanka u NDH. Uroš Drenović, komandant četničkog odreda »Kočić« sklopio je sporazum sa NDH u Mrkonjić Gradu 27. aprila 1942. Lazar Tešanović, komandant četničkog bataljona »Mrkonjić«, sklopio je sporazum sa NDH 23. maja 1942. Cvijetin Todić i Savo Božić, zapovjednici Ozrenskog i Trebavskog četničkog odreda sklopili su sporazum sa vlastima NDH 28. maja 1942. u selu Lipac. Predstavnici Majevičkog četničkog odreda sklopili su sporazum sa vlastima NDH 30. maja 1942. Rade Radić, zapovednik četničkog odreda "Borja" sklopio je sporazum sa vlastima NDH 9. juna 1942.

Potreba za zaustavljanjem neprijateljstava je proistekla iz četničke uverenosti da nije vreme za odlučujuća razračunavanja, da se ustanak mora stišati, a stanje dovesti u normalu, jer se smatralo da provociranje neuporedivo jačeg neprijatelja može da dovede srpski narod do istrebljenja. Ova strategija je bila u direktnoj koliziji sa partizanskom strategijom koja je pokušavala da ustanak proširi i rasplamsa. Svi četnički sporazumi pravljeni su prvenstveno radi očuvanja golog života tamošnjeg srpskog stanovništva i bez izuzetka sadrže klauzule o nenapadanju sa okupatorom i snagama NDH kao i odbijanje da se preda oružje. Osim ovih klauzula u njima se zahteva da četničke snage na području koje kontrolišu same sprovode red i mir uz asistenciju hrvatskih vlasti, što je ne samo podrazumevalo borbu protiv partizana nego se u sporazumima to i konkretno naglašava. Na područjima pod četničkom kontrolom su ovi sporazumi uglavnom imali uspeha pa je srpsko stanovništvo na njima uglavnom i uspelo da se očuva.

S druge strane partizanska strategija je bila proširivanje i omasovljavanje ustanka uz neprestano uznemiravanje protivnika i ofanzivne akcije. Područje pod kontrolom partizana bilo je u središtu NDH, blizu reke Save i u blizini ostalih vitalnih komunikacija i u neposrednoj blizini Banja luke. U proleće 1942. partizani u centralnoj i zapadnoj Bosni su oslobodili Bosanski Petrovac, Drvar, Glamoč i Prijedor. 20. maja je osnovana I krajiška brigada, a sledećeg dana je dobila tenkove i stare avione. Ohrabreno ovakvim uspesima partizansko vođstvo je planiralo i znatno proširivanje teritorije pod svojom kontrolom na jug prema Mrkonjić gradu, na teritorijama koje su tada bile pod kontrolom četnika. Ovakvi planovi pokazali su se kao nerealni jer se sa postojećim snagama i u datim okolnostima teško moglo sačuvati i ono što je do tada bilo postignuto. Delovi Prve krajiške brigade su i počeli dejstva u pravcu Banja luke gde je u prvoj polovini juna 1942 godine došlo do sukoba sa četničkim snagama koje su jugozapadno od Banja luke zaprečavale pravac pod svojom kontrolom.

Partizanska slobodna teritorija se prostirala od reke Save na jug do planina Kozare i Grmeča. Ova područja koja su uglavnom naseljena srpskim stanovništvom bila su naklonjena partizanima i listom teško postradala tokom rata. Nemci i ustaše su shvatile da su grad Banja Luka i rudnik gvožđa Ljubija u opasnosti i organizovale su ofanzivu da unište partizane i njima naklonjeno stanovništvo, što im je samo delimično uspelo, s obzirom da je deo partizanskih jedinica uspeo da se izvuče iz obruča, ali je zato civilno stanovništvo teško postradalo.

Fašističke snage su brojale 11.000 oficira, podoficira i vojnika Vermahta, 20.000 ustaša i domobrana, 2000 četnika (grupe Drenovića i Marčetića), a Mađari su učestvovali sa 5 topovnjača rečne flotile. Četničke snage korišćene su uglavnom za zaprečavanje i lokalne napade. Od pedesetak dana koliko su trajale operacije četnici se pominju u dokumentima samo u prvih nekoliko dana ofanzive.

Partizanska grupa je imala oko 3.000 vojnika, ali je regrutovala rezerve iz 60.000 civila na slobodnoj teritoriji.

Nakon intezivne bitke, u noć 3. jula neke partizanske jedinice su probile obruč, ali je glavna grupa sledeće noći opet ostala opkoljena i uglavnom je uništena. Samo nekoliko stotina boraca sa delom stanovništva probilo je obruč i uspelo da se izvuče prema planini Grmeč. Veliki broj onih koji se nisu uspjeli provući kroz obruč pali su u ruke ustašama i Nemcima, i tada su počinjeni veliki zločini nad njima. Na mestu proboja obruča, u jugozapadnom delu Kozare danas se nalazi spomenik nazvan "Patrija".

Žrtve su ustaše ubijale klanjem na licu mesta neposredno nakon zarobljavanja ili maljevima na obali Save kod Bosanske Dubice, a neki su po zahtevu nemačkih vlasti, prvenstveno Gleza fon Horstenau, odvedeni na rad u Nemačku. Preostali su odvedeni u hrvatske koncentracione logore, mahom u Jasenovac i Staru Gradišku.

Posle zarobljavanja narod je strpan delimično u Jasenovac, a delimično u obližnje privremene logore kod Bosanske Dubice, Kostajnice i druge odakle je zatim prebacivan u Jasenovac u grupama po nekoliko hiljada ljudi. Žrtve su ubijane odmah. Prema svedočenjima Jevreja sabranim u knjizi "Sećanja Jevreja na logor Jasenovac" ustaše su se brzo rešile ogromnog ljudstva sa Kozare. Prema tim svedočenjima, ustaški koljači su se tih dana najvećih pokolja Kozarčana "po celi dan vucarali po logoru i smejali se pred zatočenicima, pjevali i hvalili se kako su danas imali mnogo posla".

Po ustaškim i nemačkim dokumentima u kozaračkoj ofanzivi zarobljeno je 68.000 ljudi. Spomen park Kozara prikupio je nepotpuni spisak od 33.398 pobijenih kozaračkih civila dok sudbina mnogih nestalih ni do danas nije poznata.

Oko 900 preživelih partizana je osnovalo Petu krajišku brigadu. U isto vreme, glavnina partizana sa Titom se kretala iz istočne u zapadnu Bosnu. Za vreme ofanzive, Prvi krajiški odred i delovi Prve krajiške brigade izvršili su napade na Bosanski Novi, zauzeli Bosansku Krupu, i izvršili veći broj drugih napada u cilju smanjivanja pritiska na Kozaru. Neposredno nakon operacije, 31. jula oslobođen je Ključ, a sa dolaskom proleterskih brigada stvorena je prostrana slobodna teritorija.

Angažovane snage

Osovinske snage

Grupa boraca kozarskog partizanskog odreda 1941/1942.

Prva krajiška brigada formirana pod Kozarom, 21. maja 1942.

Nemci su u tom periodu raspolagali vrlo skromnim efektivama u Jugoslaviji. Stoga su bili prinuđeni da za ovu operaciju okupe prilično raznorodne snage. Prema istraživanju Antuna Miletića, njihove snage sačinjavali su:

Sastav i jačina Borbene grupe »Zapadna Bosna« bio je sledeći:
6. juna 1942.
Operativni štab Borbene grupe »Zapadna Bosna«	123 vojnika
721. pp (bez 1. bataljona), oko	1900 vojnika
661. art. divizion (bez 4. bat.)	522 vojnika
1. bat. 750. pp	683 vojnika
1. tenk. bat. 202. okl. puka (bez 1. čete)	699 vojnika
3. četa 659. inž. bat.	127 vojnika
vod brd. top. 670. art. diviz. (dva topa)	oko 40 vojnika
924. landesšicen bat.	495 vojnika
Mađarska dunavska flotila	254 vojnika
Oklopni voz 23	40 vojnika
Ukupno oko	4883 vojnika
Ovoj Borbenoj grupi su bile potčinjene ili su je pomagale još i ove snage:
8. građevinski landesšicen bat. (Štab i 2. i 6. četa pod komandom majora Šlebaha)	348 vojnika
Velika auto-kolona 4/614 (mogućnost 30 t)	20 vojnika
Mala auto-kolona 878 (3 kamiona, 8 6).	5 vojnika
Četa za dotur, oko	65 vojnika
Sanitetsko-armijska ekipa (1 auto, 5 bolničkih kola i 1 kamion)	8 vojnika
Veterinarsko odeljenje 718. pd	10 vojnika
Vod vojne policije	31 vojnik
Vojna pošta u Okučanima	oko 10 vojnika
Železničko-inžinjerijsko odeljenje	11 vojnika
Dve građevinske grupe	23 vojnika
Ukupno	531 vojnik
Kao pojačanje Borbenoj grupi »Zapadna Bosna« 24. juna 1942. godine je pridodat:
Opreativni štab »Borovski« (Štab 704. p. divizije), ojačan	149 vojnika
734. pp	2152 vojnika
1. bat. 721. pp, oko	550 vojnika
Štab i 2, 3. i 4. bat. art. div., oko	522 vojnika
3. bat. 670. art. div., oko	157 vojnika
4. bat. 661. art. div., oko	157 vojnika
1. četa tenk. bat. 202. oki. puka	67 vojnika
659. inž. bat. (bez 1. čete i 1. voda)	308 vojnika
Transportna kolona (10 vozila)	20 vojnika
Odeljenje za vezu 704.	15 vojnika
Odeljenje vojne pošte 704.	15 vojnika
Muzika 704. pd	28 vojnika
Ukupno	4155 vojnika
U okviru Borbene grupe »Zapadna Bosna« pridodavane su ili su je potpomagale u različitim vremenskim prilikama još i ove snage:
Specijalna četa 800. puka »Brandenburg« (od 18. do 29. juna)	300 vojnika
Četa za vezu 3. bat. 521. puka veze (od 24. juna)	156 vojnika
1. bat. 737. pp (od 5. jula)	550 vojnika
1. bat. pomoćne policije (dve čete od 11. do 21. jula)	240 vojnika
2. bat. pomoćne policije (tri čete od 11. do 21. jula)	360 vojnika
Ukupno	1606 vojnika
Od 5. juna 1942. godine do daljeg potčinjavaju se u taktičkom pogledu novoformiranom Operativnom štabu Borbene grupe »Zapadna Bosna« u Banjoj Luci sledeće ustaško-domobranske jedinice:
Preko potpukovnika Skoliber Slavka čiji se štab nalazi u Bosanskoj Dubici: 2. bat. 5. pp i 9. četa 5. pp, 9. četa 11. pp i 1. bater. 4. art. diviziona;	.
1. brdska (gorska) divizija preko njenog komandanta pukovnika Peričić Stjepana sa štabom u Petrinji,	jačine 4.888 vojnika;
3. brd. zdrug (gorski zdrug) preko njenog komandanta pukovnika Rupčić Mate sa štabom u Banjoj Luci,	jačine 3.432 vojnika;
Banjalučki zdrug preko njenog komandanta pukovnika Ivana Brozovi-ća sa štabom u Banjoj Luci,	jačine 5.609 vojnika;
Avio-grupa »Cenić« preko njenog komandanta majora Cenić Ivana sa štabom u Banjoj Luci,	jačine 67 vojnika;
3. tehnička četa železničkog bat. sa štabom u Bos. Novom;	.
Preko Komande I zbora (korpusa) u Sisku pod komandom generala Rumler Dragutina:	.
Jedinice za osiguranje pruge Kostajnica — Bos. Novi i protiv, avion, četa, 5. i 25. četa 2. pp, 3. četa 4. ustaškog bat., 9. četa i 7. četa 12. pp;	.
Posada u Dvoru na Uni: 1. četa 1. jurišnog bat., 4. ustaški bataljon bez 3. i 4. čete i 7. ustaški bat.	.
Posada u Dobrljinu: 3. bat. 2. pp bez 9. i 11. čete;	.
Posada u Bos. Novom: bat. 12. pp bez 10. i 12. čete, 1. i 2. četa 2. žandarmerijskog (oružničkog) bat., 10, 13, 18. i 19. četa 11. pp, 3. bater. 1. art. div., 1. vod 1. bater. 8. art. div.	.
Tri sabirališta ranjenika, jedno hirurško odeljenje i jedan sanitetski vod. Ove sanitetske jedinice imaju se do 13. juna rasporediti, i to: jedno sabiralište ranjenika u Banjoj Luci, jedno sabiralište ranjenika u Bos. Novom, jedno sabiralište ranjenika i jedno hirurško odeljenje u Kostajnici, a jedan sanitetski vod u Novskoj
Ukupno vojnika NDH	17.917 oficira, podoficira i vojnika
Ukupno vojnika Vermahta	oko 11.000 oficira, podoficira
Zajedno	oko 31.000 ljudi

Prva faza: opkoljavanje

Ustaška propaganda nakon bitke na Kozari.

Četnici nisu samo bili pasivni u velikoj operaciji protiv ustanka u NDH. Oni su uzeli aktivnog učešća u njemačko-ustaškim operacijama:

Borbena grupa "Zapadna Bosna" [...] d.) Grupe za zaprečavanje: lojalni četnici pod njemačkim vodstvom napreduju iz Bronzanog Majdana prema sjeverozapadu. Neprijatelj kod Piskavice opkoljen. Na sjeveru i zapadu ništa novo.

– Dnevni izvještaj komandujućeg generala u Srbiji za 13. juni 1942.

Druga faza: proboj

Odluka o proboju iz neprijateljskog obruča na Kozari je donešena jer je, zbog intenzivnih borbi sa daleko nadmoćnijim neprijateljem, zaprijetila opasnost da snage Odreda budu razbijene na dva dijela. Odluka o proboju je donešena na sastanku koji je održan 2. jula 1942. godine oko podne, na samoj Mrakovici, na jednom proplanku ispod puta koji vodi od Mrakovice prema Podgradcima. Na ovom sastanku su prisustvovali, Obren- Obrad Stišovic- komandant kozarskog Odreda, Josip Mažar Šoša- zamjenik komandanta Odreda i komandant 2 bataljona, Branko Babič Slovenac- sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru, dr Alfred Hržehak- šef odredskog saniteta, i Ranko Šipka -komandant udarnog bataljona. Na pomenutom sastanku, koji je održan 2. jula 1942. godine, donešena je odluka da se proboj izvrši dana 3. jula sa početkom u 22. sata, te da se proboj vrši u reonu sela Gornji Jelovac- brdo Patrija, gdje će se napraviti breša u širini oko 2-3 kilometra, kuda bi trebalo da se izvuku jedinice i narod iz zbjegova. Takodje je odlučeno da se neposredno prije otpočinjanja borbe ponovo sastanu kod Čupica kuće, a do navednog sastanka nije došlo jer na sastanak nije došao ni Šoša, Ratko Vujović Čoče i Boško Šiljegović. Kako se na navdenom području nalazio prvi bataljon kojim je komandovao Žarko Zgonjanin, odlučeno je da lijevo nastupa Udarni bataljon sa komandantom Rankom Šipkom, a desno drugi bataljon sa komandantom Josipom Mažarom Šošom. Treci bataljon sa komandantom Mirkom Pekićem će nasupati dolinom rijeke Mlječanice. U vrijeme proboja, tj u 22 sata, na početni položaj nije došao Josip Mažar Šoša, kao ni Boško Šiljegović, te je napad kasnio i počeo tačno u ponoć. Shodno da je došlo do kašnjenja napada i ne pridržavanja dogovorenog od strane navedenih rukovodilaca, proboj je djelimično uspio jer nije napravljena breša dogovorene širine, te se obruč ponovo zatvorio već narednog dana u podne. Proboj je pokušan i narednog dana ali bez uspjeha, te nakon toga jedinice 2 KNOP odreda nisu bile u mogućnosti preduzimati ofanzivne akcije.

Nasljeđe

Bitka na Kozari je po završetku rata i uspostavljanju jugoslavenske komunističke države postala važan dio njene mitologije, te slavila kao primjer junaštva i mućeništva slabijih i lošije naoružanih partizana koji su nastojali zaštiti narod od nadmoćnog neprijatelja. Preživjeli učesnici tih događaja su o njima ostavili niz svjedočanstva u obliku memoarskih zapisa i drugih književnih djela, ali vjerojatno najpoznatije djelo od svih je Stojanka majka Knežopoljka, epska poema koju je bio napisao Skender Kulenović. Godine 1962. je povodom 20. godišnjice snimljena Bitka na Kozari, igrani film u kojem su rekonstruirani ti događaji i koji se smatra jednim od najpoznatijih ostvarenja partizanskog žanra, odnosno jugoslavenske kinematografije. Godine 1967. je ukazom predsjednika SFRJ Josipa Broza Tita Kozara kao poprište bitke proglašena nacionalnim parkom.

U jugoslavenskoj, ali i međunarodnoj javnosti je zanimanje za bitku 1980-ih izazvalo otkriće da je Kurt Waldheim, tadašnji austrijski predsjednik i bivši generalni sekretar UN kao mladi oficir Wehrmachta sudjelovao u bitci, te je stoga, neposredno ili posredno bio povezan sa tada počinjenim ratnim zločinima.

Vidi još

• Suradnja četnika sa NDH

Vanjske veze

Bitka na Kozari na Wikimedijinoj ostavi

• Dragoje Lukić - RAT I DJECA KOZARE (sh)
• Radio-televizija Republike Srpske: Kozara: Obilježena 69. godišnjica i Dan borca, 3. 7. 2011. (sh)
• Radio-televizija Republike Srpske: Đokić: Poziv Kozarčanima na obilježavanje jubileja, 9. 6. 2012. (sh)