Wikipedija

Kazalište narodnog oslobođenja

Kazalište narodnog oslobođenja (takođe Pozorište narodnog oslobođenja[1]) predstavljalo je najznačajniju scensko-umetničku instituciju narodnooslobodilačkog pokreta. Rukovodstvo pozorišta predstavljali su Vjeko Afrić (kao umetnički rukovodilac) i Joža Rutić (kao politički rukovodilac ili, prema tadašnjoj terminologiji, komesar).[2]

U Jajcu, novembra 1943. Priredba Kazališta narodnog oslobođenja povodom Drugog zasedanja AVNOJ-a. Na slici: Mira Sanjina i Žorž Skrigin.

Radilo je od 1. maja 1942. do 12. novembra 1944., dajući dramske i baletske pozorišne predstave i prigodne priredbe za vojsku i za građanstvo na slobodnoj teritoriji. Ansambl su činili profesionalni glumci koji su sa velikim entuzijazmom i pod teškim uslovima stvarali pozorište, deleći ratne nedaće sa vojskom.

Od svog osnivanja do prestanka sa radom Kazalište je odigralo oko 900 predstava, prevalivši put dug preko 18.000 kilometara.

Nazivi

uredi

U početku nazivano Partizansko kazalište[3] ili Umjetnička ekipa Vrhovnog štaba,[4] docnije nazvano »Kazalište narodnog oslobođenja«. Prema nekim navodima, trupa je dobila zvaničan naziv u novembru 1942,[5], dok se jedan od članova priseća da je to bilo u januaru 1943:

Kada sam oktobra te godine polazio u partizane, bilo je određeno da se priključim tom pozorištu koje tada još nije imalo određeno ime. Sećam se da su ga nazivali: »grupa zagrebačkih glumaca«, »Afrićeva grupa« ili naprosto »kulturna ekipa«. Naziv Kazalište narodnog oslobođenja pojavio se januara 1943, koliko mi je poznato... Tada je utvrđeno ime i donet je Statut pozorišta.[6]

– Nikola Hercigonja

Ratni put Kazališta

uredi

1942

uredi
 
Tito sa glumcima Pozorišta narodnog oslobođenja (Mliništa, 1942)
 
Članovi Kazališta narodnog oslobođenja između Drvara i Bosanskog Petrovca 1942.

„Mi narodni smo zvučnik, govornik masa smo mi“ — ova dva stiha objavljuju početak predstave Partizanskog kazališta. Te dve rečenice kratko i jasno označuju cilj našeg kazališnog rada. Nikakvog nepotrebnog i besplodnog intelektualiziranja i psihologiziranja. Nikakvih obmana i laži. Nikakvih tričarija i salonskih dosjetaka. Kazalište služi narodu, pomaže mu u današnjoj velikoj borbi za oslobođenje. Svaka misao, svaka rečenica je jednostavna i razumljiva svakom.Savo Orović, ratni dnevnik 1941-1945 (str. 286), Beograd 1972.

– Vjekoslav Afrić u svom članku „Partizansko kazalište" („Narodno oslobođenje“, tjednik Jedinstvene narodnooslobodilačke fronte Hrvatske od 1. septembra 1942. godine)

U organizaciji Mesnog komiteta KPH za Zagreb od 22. aprila 1942. krajem aprila 1942. iz okupiranog Zagreba na oslobođenu teritoriju ilegalno je prešla grupa pozorišnih radnika - članova Hrvatskog narodnog kazališta.

Prve priredbe za narod i vojsku 1. maja 1942. u Korenici, gde je tada bilo sedište Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske, i u Donjem Lapcu. Zatim je pošla na prvu turneju po oslobođenoj teritoriji Like, Korduna i Gorskog Kotara. Posle skoro pet meseci rada na teritoriji Hrvatske, prelazi u Bosnu. Na putovanju do Mliništa, gde se nalazio Vrhovni štab, grupa je dala priredbe u Drvaru i u Glamoču, a potom u Mliništima. Posle daje predstave u Livnu, Glamoču i okolnim selima. Nikola Hercigonja, jedan o članova, piše da je na njega snažan utisak ostavila jedna priredba data decembra 1942. za ranjenike bolnice što se nalazila u samostanu pored Livna.[7] Glumci su najpre održali priredbu za celu bolnicu, a zatim krenuli po bolničkim sobama da bi omogućili nepokretnim ranjenicima da čuju pesme i recitacije.[8]

Pozorište dalje nastupa u Mrkonjić-Gradu, Jajcu, Drvaru : u drugim mestima. U čast konferencije Antifašističkog fronta žena u Bosanskom Petrovcu, pripremila je i folklorni balet sa borbenim sadržajem (kasnije ga je izvela oko 150 puta).

U početku se repertoar Kazališta sastojao od jednočinki, recitatorskih i muzičkih programa. Do oktobra 1942. grupa je popunjena novim članovima. To joj je omogućilo da bitno izmeni svoj repertoar i da od jednočinki i šarenih programa pređe na celovečernje predstave. Ubrzo je pripremila Nušićevo Sumnjivo lice i Tolstojevu Ona je svemu kriva, a rad na Gogoljevom Revizoru prekinuo je početak operacije "Vajs".

6. decembra 1942. održana je priredba pozorišta u Bosanskom Petrovcu, povodom Prve konferencije žena.[9] Tu su improvizovali i mali instrumentalni sastav, nazvan "orkestar", koji je bio pratnja horu. Tada u Bosanskom Petrovcu su svirali »Partizanku«, »Hej Sloveni«, »Budi se Istok i Zapad« i druge partizanske pesme.[10] Na muzičkom programu imali su još pesme poput »Internacionale« (koja se pevala samo u važnijim prilikama), nekih radničkih pesama (»Smelost, drugari, ne gubite«), nekih sovjetskih pesama (»Jesli zavtra vojna«), omladinskih pesama, a od narodnih partizanskih »Oj narode Like i Korduna«.[11]

1943

uredi
 
Kazalište narodnog oslobođenja u pećini u kanjonu Pive, tokom bike na Sutjesci.
 
Članovi Kazališta narodnog oslobođenja u Bugojnu 1943. sa Savom Orovićem /drugi s leva/ i Olgom Dedijer /do njega/.

U januaru 1943. donet je i Statut Kazališta. Tokom nemačkih ofanzivnih operacija u prvoj polovini 1943., tokom bitaka na Neretvi i Sutjesci Kazalište je bilo u stalnom pokretu, deleći teškoće i oskudice s vojskom. Ipak, i tokom ovog perioda ono je koristilo svaku priliku za pripremanje priredbi za borce i mesno stanovništvo. Nikola Hercigonja navodi kako im je iz perioda na Neretvi u živom sećanju ostala jedna priredba održana za borce Savove Pete crnogorske brigade, u kratkom predahu između dve bitke, na poljani pored Boračkog jezera:

Priredba je data, gotovo iznenadno, neočekivano, na hladnoj i vlažnoj livadi pokrivenoj izmaglicom, na mesečini, pored logorske vatre. Započela je, kao i obično, sa pesmama, horskim recitacijama, skečevima, a tada se na livadi spontano razvilo kolo (uz svirku bleh-muzike), iako su borci bili izmoreni, gladni i prozebli, a i prisutni seljaci nisu bili u boljem stanju. Igralo se do kasno u noć oko logorske vatre, a muzika je neprekidno svirala, neprekidno se orila partizanska pesma. Sve je delovalo gotovo nestvarno, fantastično: pravo »narodno veselje«, »kermes« — u brdima, između dve bitke.[12]

– Nikola Hercigonja

Posle Bitke na Sutjesci Kazalište je brojalo 17 članova: Mira i Vjekoslav Afrić, Ivka i Joža Rutić, Žorž Skrigin, Salko Repak, Milan Vujinović, Junus Međedović, Nikola Hercigonja, Braslav Borozan, Mira i Silvije Bombardeli, Mira Đerić, Anika Radošević, Miron Cesarec, Bata Urošević i Ljubo Božanović. Prvu priredbu dalo je u julu za ranjene borce u selu Vračevcu kod Seone u blizini Tuzle. O jadnom stanju trupe na toj priredbi Hercigonja piše:

Na jednoj priredbi Afrić je imao da recituje poznati monolog tragičara iz Bogovićeve drame »Matija Gubec«. Rastvorivši šatorsko krilo — »zavesu« — i pojavljujući se pocepanog odela, bos, ošišan do glave, neuredne brade, izgovorio je patetično prvi stih: »Evo me, tu sam...«. Nastao je neopisivi smeh — jer je prvi Moša Pijade (a za njim Mitar i Peko) shvatio svu grotesknost cele situacije... Buru smeha izazvala je i jedna predstava Čehovljeve »Prosidbe«, noću, na nekoj mirisnoj, idiličnoj livadi. Afrić dolazi bos, u sakou od crnog somota, dozlaboga pocepanom, bez dugmeta, u čakširama od cajga, ošišan do glave, u ruci drži buket poljskog cveća; a Anika mu kaže koketno: »O, vi ste u paradi! Spremate se moguće na bal...?«[13]

– Nikola Hercigonja

Zatim je pošlo na turneju po istočnoj Bosni, a u septembru se vratilo u Jajce, gde je ostalo sve do januara 1944. Period boravka u Jajcu spada u najplodniju delatnost Kazališta narodnog oslobođenja.[14] Tu su uslovi za rad bili vrlo povoljni (zgrada s pozornicom, kulisama i drugim potrebama). U tom periodu postavljena su ili obnovljena brojna dramska dela: Cankarev Sluga Jernej i njegovo pravo, Kočićev Jazavac pred sudom, Gogoljev Revizor, Nušićev Narodni poslanik. Postavljen je na scenu i balet na Baranovićevu muziku Licitarsko srce. Takođe je postavljen balet na Geršvinovu Rapsodiju u plavom, koji je doživeo nekoliko stotina izvođenja. Priredbe su održavane i u okolnim mestima.

1944

uredi
 
Članovi Pozorišta narodnog oslobođenja pred odlazak sa Visa u Beograd 1944.

Kada je tokom Operacije "Valdrauš" u januaru 1944. Jajce postalo poprište svakodnevnih borbi, Kazalište je bilo prinuđeno da ga napusti. Od ansambla i osoblja formirane su tri grupe. Jedna je pošla na Kozaru, druga u Drvar, a treća je ostala sa 6. ličkom divizijom u okolini Jajca. U martu sve tri grupe ponovo objedinjene na zajedničkim projektima u Bosanskom Petrovcu. Tokom ovog perioda postavljene su na scenu Nušićeva Protekcija, Kir Janja Jovana Sterije Popovića i Klopčičeva Mati.

5. aprila 1944. održana je svečana priredba u Drvaru, što je bilo prvo nastupanje kompletnog Kazališta narodnog oslobođenja posle šeste ofanzive.[15] U to vreme je bilo prvo izvođenje »Kozare«, horske kompozicije Oskara Danona, prve te vrste u NOB.[16] Posle desanta na Drvar, jedan deo ansambla prebačen je avionom u Italiju, a drugi odlazi u Dalmaciju, gde ostaje kraće vreme u 8. korpusu, pa zatim prelazi na Vis. Na Visu je premijerno izvedena Najezda Leonida Leonova. U septembru Kazalište je preduzelo turneju po Italiji, dajući priredbe za partizanske ranjenike koji su se nalazili na lečenju u savezničkim vojnim bolnicama i za savezničke jedinice.

Prvog novembra 1944. Kazalište je stiglo u oslobođeni Beograd.

Mislio sam da sanjam. Doveli su me gotovo ošamućenog u komandu beogradskog garnizora, saopštili gdje će biti smješteni svi ostali članovi Kazališta i da mi je zadatak da radim na osposobljavanju oštećene zgrade Narodnog pozorišta, gdje treba što prije da održimo priredbe Kazališta narodnog oslobođenja. U zgradi Narodnog pozorišta imao je već uređenu kancelariju Nikola Popović, koji je u Beograd stigao sa prvim partizanskim jedinicama. Uspio je da sredi pozornicu i osposobi salu za davanje priredbi. Čim su u Beograd stigli svi članovi Kazališta, počeli smo s izvođenjem naših programa. Ulaz je bio slobodan, a mi smo u početku igrali »non stop«! Sala je bila uvijek prepuna i pljesku nikad kraja. Dolazili su da nas pozdrave i beogradski glumci koji nisu htjeli da igraju pod okupacijom.[17]

– Oskar Danon

Tu je Kazalište narodnog oslobođenja završilo svoj ratni put, dajući 12. novembra poslednju priredbu pod dotadašnjim imenom.

Repertoar

uredi

Predstave:

  • Branislav Nušić, Sumnjivo lice
  • Branislav Nušić, Narodni poslanik
  • Branislav Nušić, Protekcija
  • Lav Tolstoj, Ona je svemu kriva
  • Nikolaj Gogolj, Revizor
  • Ivan Cankar, Sluga Jernej i njegovo pravo
  • Petar Kočić, Jazavac pred sudom
  • Jovan Sterija Popović, Kir Janja
  • Matjaž Klopčič, Mati

Baleti:

  • balet na Baranovićevu muziku Licitarsko srce
  • balet na Geršvinovu Rapsodiju u plavom
  • folklorni balet sa borbenim sadržajem

Takođe su imali i orkestar kao pratnju za hor, koji je uglavnom izvodio partizanske pesme.

Značaj Kazališta

uredi

U cilju održavanja morala i sprovođenja propagande među svojim pripadnicima, partizani koriste sva moguća sredstva: zabave, koncerte, muziku, plesove, sastanke, pozorišne predstave itd. Ovo se dešava čak i u teškim situacijama, u predahu između dve borbe.[18]

– ZABELEŠKA ITALIJANSKOG GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ

Jugoslavija pre Drugog svetskog rata bila je zaostala zemlja u kojoj su kulturni tokovi i civilizacijska dostignuća bili nedostupni znatnoj većini stanovništva. Narodnooslobodilački pokret se svojom propagandom obraćao ovim zanemarenim slojevima, obećavajući opštu emancipaciju i civilizacijski napredak za sve.

U toj propagandi Kazalište je odigralo značajnu ulogu demonstrirajući novi model kulturno-umetničke delatnosti. Ono je predstavljalo reprezentativnu kulturnu instituciju. Na taj nači je Narodnooslobodilački pokret borcima u jedinicama i građanstvu demonstrirao svoj kulturni nivo i civilizatorsku opredeljenost.

Kazalište nije bilo usamljen primer - sve jedinice NOVJ u rangu brigade pa naviše imale su svoje kulturne i scenske sekcije. Kazalište je bilo najreprezentativniji i kadrovski najjači scenski ansambl, pa su njegovi članovi učestvovali u brojnim kursevima gde su kao predavači prenosili znanja na kulturne organizatore.

Kazalište je izdavalo i svoj list pod nazivom Naše kazalište. U aprilu 1943. izašao je prvi broj, a do kraja delatnosti izašla su ukupno tri broja.

Izvori

uredi
  1. ↑ Savo Orović, ratni dnevnik 1941-1945, Beograd 1972.
  2. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 155), Beograd 1982.
  3. ↑ Savo Orović, ratni dnevnik 1941-1945 (str. 286), Beograd 1972.
  4. ↑ Oskar Danon: S pjesmom po šumama i gorama istočne Bosne
  5. ↑ Vojna enciklopedija knjiga četvrta, Beograd 1978.
  6. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 154), Beograd 1982.
  7. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 164), Beograd 1982.
  8. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 164), Beograd 1982.
  9. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 155), Beograd 1982.
  10. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 155), Beograd 1982.
  11. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 155), Beograd 1982.
  12. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 166), Beograd 1982.
  13. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 172), Beograd 1982.
  14. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 177), Beograd 1982.
  15. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 185), Beograd 1982.
  16. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 186), Beograd 1982.
  17. ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 120), Beograd 1982.
  18. ↑ ZABELEŠKA GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ

Literatura

uredi

Vanjske veze

uredi
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazalište_narodnog_oslobođenja&oldid=42224035