Jugoslovenska politička emigracija u Sovjetskom Savezu

Jugoslovenska politička emigracija u Sovjetskom Savezu 1920-ih i 1930-ih godina se sastojala uglavnom od članova Komunističke partije Jugoslavije i njihovih simpatizera koji su zbog policijskog progona izbegli iz Kraljevine Jugoslavije.

Centralni komitet KPSS u Moskvi početkom 20. veka.

Moskovski gradski narodni univerzitet.

KPJ je svoje članove, da bi ih zaštitila od progona režima, slala u SSSR. Sovjetski Savez je bio nada i utočište za sve progonjene jugoslovenske komuniste poslije objave Obznane (1920), Zakona o zaštiti države (1921) i šestojanuarske diktature 1929. godine. Istovremeno odlazak komuniste ilegalca u SSSR smatrao se najvećom nagradom i čašću.

Tokom Staljinove čistke, gotovo svi pripadnici jugoslovenske političke emigracije su ubijeni.

Međuratna emigracija 1920-ih i 1930-ih

Milicija na konjima u Moskvi 1920-ih

Moskovski GUM 1930-ih.

Vladimirska kapija na Lubjanskom trgu 1930-ih.

Stambeni kvart u Moskvi 1938. godine.

Što je to značilo za jednog revolucionara? U najtežim časovima, u tmurnim noćima beskraj-nog isljedničkog ispitivanja i zlostavljanja, u danima ubitačne samoće u ćelijama i zlostavljanja, nas je uvijek držala vjera da sve ove muke nisu uzaludne, da ipak postoji jedna snažna, moćna zemlja, istina daleko od nas, u kojoj su ostvareni svi oni ideali za koje smo se borili. Bila je to za nas prva domovina radnika u kojoj je poštovan rad čovjeka, u kojoj vladaju ljubav, drugarstvo, iskrenost.

– Josip Broz

Nakon donošenja Obznane i zabrane Komunističke partije u Jugoslaviji 1920. godine, na stotine komunista je izbjeglo u SSSR. Emigranti iz Jugoslavije su pretežno bili radikalni levičari i revolucionari.

Prema evidenciji jugoslovenske policije, najmasovniji odlazak komunista u emigraciju u SSSR bio je u razdoblju od 1925—1931. godine. To je vrijeme duboke ilegalnosti rada KPJ, vrijeme 6-to januarske diktature kralja Aleksandra i najžešćeg pritiska policije na radnički i komunistički pokret. Međutim, mnogi emigranti su po dolasku bili razočarani Rusijom, zbog čega je partijsko vođstvo počelo posebno pripremati one koji odlaze. Rodoljub Čolaković piše da mu je Gorkić rekao prije njegovog odlaska u Moskvu:

Sigurno si čitao dosta o petogodišnjem planu i njegovim rezultatima. To je velika pobjeda od istorijskog značaja, ali treba unaprijed znati, život je u SSSR-u težak, od njegovih trudbenika tražena su i danas se traže velika odricanja. Neki naši ljudi, načitavši se razne propagandističke literature i romana, neprijatno se iznenade kad dođu u Rusiju i vide kako je život tamo pun lišenja, velika stambena kriza, nestašica životnih namirnica i uopšte robe za široku potrošnju. Na sve to moram biti spreman a i sposoban da razumijem, jer industrijalizacija guta ogromna sredstva koja je moguće dobiti samo na račun životnog standarda.

– Milan Gorkić

Komunisti emigranti su uglavnom tražili opravdanja da je sve što ne valja u SSSR-u nasljeđe carističke tiranije. Neki su vremenom postali sve nezadovoljnijih servilnom i birokratskom atmosferom u Moskvi, pa su pristupili sovjetskoj opoziciji 1920-ih, kao Ante Ciliga i drugi. U februaru 1929. godine Kominterna je sazvala skupštinu kako bi "pacifikovala" Jugoslovene u Moskvi, ali oni su odbacili predloženu rezoluciju sa ogromnom većinom od 90 glasova protiv, naspram 5 za, osudivši ponašanje rukovodstva KPJ u Moskvi.

Austrijski komunista koji je radio sa Jugoslovenima Karlo Štajner piše da su emigranti u Moskvi živeli prilično izolovano i da im je bilo teško uspostaviti osobne veze sa Rusima:

Krug naših poznanika sastojao se od emigranata iz raznih zemalja Europe koji su živjeli u Moskvi. [...] Imao sam vrlo malo privatnih veza s ljudima s kojima sam radio. Teško je bilo naći Rusa koji bi se usudio da s inostrancem održava privatne veze. Inostrani komunisti i ruski komunisti sastajali bi se samo na partijskim sastancima.

– Karlo Štajner

Sovjetski građani bojali su se stranaca, zbog čega su ih rijetko pozivali k sebi u goste i s njima prijateljevali. Tome je bila kriva kontrola od strane državne sigurnosti i anketa koju su sovjetski građani morali ispunjavati i u kojoj je bilo obavezno pitanje o vezama sa inozemcima.

Tokom Staljinove čistke, politički emigranti su postali posebno sumnjivi. Od oko 900 Jugoslovena komunista u SSSR-u, najmanje 800 je uhapšeno, od čega je samo oko 40 preživelo sovjetske gulage.

Više stotina funkcionera i emigranata brojne jugoslavenske kolonije u Moskvi tako je tih strašnih godina desetkovano da Tito, otputovavši 1936. u Pariz, prilikom regrutiranja dobrovoljaca za međunarodne brigade koje su imale poći u pomoć ugroženoj španjolskoj republici, nije se mogao nadati nikakvom odazivu iz Moskve.

– Ruth von Mayenburg, austrijska komunistkinja i obavještajka Crvene armije koja je tada živela u Moskvi

U Španjolsku je otputovalo iz SSSR-a 78 jugoslavenskih dobrovoljaca. Neki od njih, kao Vladimir Ćopić, su kasnije pozvani nazad i likvidirani u Moskvi.

Povezano

• Jugosloveni u Oktobarskoj revoluciji
• KUNMZ
• Međunarodna lenjinska škola
• KPJ tokom Velike čistke

Vanjske veze

• Ivan Očak, Iz povijesti jugoslavenske emigracije u SSSR-u između dva rata
• Ivan Očak, Jugoslavenske vanpartijske emigrantske organizacije u SSSR-u između dva rata
• Ivan Očak, O sudbini obitelji jugoslovenskih emigranata "narodnih neprijatelja" u Sovjetskom Savezu Arhivirano 2014-08-09 na Wayback Machine-u
• Karlo Štajner - 7000 dana u Sibiru
• (en) Ante Ciliga, The Russian Enigma