Wikipedija

Islam u Srbiji

Islam je jedna od tradicionalnih religija u Srbiji, prisutna već vekovima na njenim prostorima. Muslimani Srbije su uglavnom sledbenici sunitskog islama.

Centar Novog Pazara

Prema popisu iz 2002. godine, u Srbiji (bez Kosova)[1] ima oko 280,000 muslimana ili 3,6% stanovništva. Srpski muslimani su pretežno organizovani u dve zajednice:

Istorija uredi

Prvi kontakti uredi

Prvi zabeleženi kontakti Južnih Slovena sa islamom ostvareni su još u 9. veku, posredstvom Arapa.[2] Srednjovekovni slovenski filozof German Dalmatinski (1110–1160) je bio važan posrednik između evropske i arapske nauke i kulture 12. veka. On je radio na prvom evropskom prevodu Kurana na latinski jezik.[3] Prvi zakonski akt koji tretira islam u Srbiji je Savino Zakonopravilo iz 1219. godine, koje sadrži i Spis o izmailćanskoj veri (preuzet iz vizantijskih nomokanona), koje "izmailćansku veru" ne smatra posebnom religijom, već novom hrišćanskom jeresi.[4] Pošto su muslimani takođe verovali u jednog Boga, prihvatali Stari Zavet (poštujući Adema/Adama, Ibrahima/Avraama, Musu/Mojsija, itd.) i delimično Novi Zavet (Indžil/Evanđelje), smatrani su hrišćanskim hereticima, a ne zasebnom verom.

Otomanski period uredi

Glavni članci: Srbija u Otomanskom carstvu i Milet (Osmansko carstvo)
 
Širenje Otomanskog carstva (1299-1683)
 
Islam na teritoriji današnje Srbije, 16-17. vek

Islam je počeo da se ubrzano širi Raškom državom zajedno sa otomanskim osvajanjima u 14. i 15. veku. Nakon priključenja srednjevekovne srpske države Otomanskom carstvu, islam je tokom vremena u pojedinim oblastima postao preovlađujuća vera. Neki od najznamenitijih Srba muslimana iz tog perioda bili su Mahmud Paša Abogović (1420-1473) i Mehmed-paša Sokolović (1505—1579), koji je postao veliki vezir Osmanskog carstva. Etnički raznolika islamska zajednica Srbije je uglavnom nastajala dugotrajnim procesom islamizacije lokalnog slovenskog življa i doseljavanjem Turaka i drugih muslimana s istoka.[5] Među pojedinim naučnicima je popularna tzv. »bogumilska teza«, da muslimani slovenskog porekla i jezika pretežno potiču od bogumila, kojima je prihvatanje islama obezbeđivalo kontinuitet verske posebnosti. Iako je ova teza široko osporavana, takođe je naučno obesnaženo i jednostrano viđenje islamizacije kao pretežno nasilnog prevođenja u novu veru.[5] Obično se pretpostavlja da su motivi hrišćanskih podanika Osmanskog carstva da prihvate državnu veru bili pre svega ekonomskog i socijalno-političkog karaktera.[5]

Tokom nekoliko vekova, islam je bio službena državna religija, ali je tolerisano postojanje i drugih veroispovesti. Otomanskim sistemom verske autonomije je priznatim verskim grupama bilo omogućeno da uspostave svoje samostalne zajednice zvane mileti, u kojima su zadržavale svoje sopstvene verske zakone, tradicije i jezik, pod zaštitom sultana. Iako je državna religija bio islam, u istom gradu su zajedno živele hrišćanske, jevrejske i muslimanske zajednice. Na osnovu sistema mileta, stanovnici nemuslimani u muslimanskoj državi su uživali pravnu, sudsku i kulturnu autonomiju.[6] Zbog ovoga se multinacionalno Otomansko carstvo uzima za primer tolerancije na osnovi nacionalno-religijskih razlika[7], a sistem mileta za rani primer religijskog pluralizma.[8] Međutim, diskriminacija prema nemuslimanima je vršena, između ostalog, na osnovu poreza kojih su muslimani bili oslobođeni. Oslobođeni su bili po osnovu obaveze službovanja u vojsci. Muslimanima je bila obaveza služiti vojsku i učestvovati u ratnim pohodima, dok ostale verske grupacije mileti bile su pošteđene vojske i ratnih pohoda ali umesto toga plaćali su porez za svoj izostanak.

Beograd u Otomanskom periodu uredi

Glavni članak: Smederevski sandžak

U Beogradu su muslimani nekada predstavljali većinsko stanovništvo. Prema podacima turskog putopisca Evlije Čelebije, u vreme kada je on boravio u Beogradu 1660. godine, grad je imao oko 98.000 stanovnika, od kojih su 77.000. bili muslimani.[9] U Beogradu je tada bilo čak 273 islamske bogomolje, džamija i mesdžida.[9] Najvećom i najlepšom smatrana je Batal džamija, na mestu današnje Savezne skupštine, koju su putopisci upoređivali sa Aja Sofijom.[10]. U Beogradskom pašaluku je postojao i veliki broj derviških bratstava, uključujući bajramije, melamije, bektašije, halvetije, gulšenije, kadirije, hindije, mevlevije, nakšibendije, rifaije, sadije, sunbulije, šabanije, šazilije i ušakije.[11] Tokom ratova sa Austrijom i nakon što su Austrijanci u dva navrata priključili Beograd Austrijskom Carstvu u trajanju , broj džamija se smanjio na oko 30 .

Vojvodina uredi

 
Muslimani na području današnje Vojvodine tijekom osmanske uprave (16.-17. stoljeće)
 
Grad Bečkerek (Zrenjanin) 1697.-1698., u vizuri grada dominira džamija s minaretom
 
Grad Sombor 1698., u vizuri grada dominiraju džamije s minaretima i kršćanska crkva s tornjem

Islam se na području današnje Vojvodine pojavio u 16. stoljeću, kada ovi prostori ulaze u sastav Osmanskog Carstva. Srijem se nalazio u njegovom sastavu od 1526. godine (uključujući i razdoblje vazalnog Srijemskog vojvodstva od 1527. do 1530. godine), dok Bačka i Banat pod izravnu osmansku upravu dolaze nešto kasnije. Bačka 1541.-1545., a Banat 1552.-1556. godine. Banat je u ime Osmanskog Carstva osvojio veliki vezir Mehmed-paša Sokolović, a u njegovoj vojsci bilo je tada 8 000 janjičara i 100 000 akindžija, među kojima i 20 000 Srba.

Tijekom osmanske uprave na Balkanu i u Panonskoj nizini, veliki broj Srba prešao je na islam, što je bio uvjet za napredak u državnoj službi, a neki islamizirani Srbi bili su i na visokim upravnim položajima. Beg Malković bio je prvi osmanski upravitelj Bečkereka (Zrenjanina), a Hasan-paša Predojević upravljao je Segedinskim sandžakom 1592. godine.

Tijekom osmanske uprave, sela na području današnje Vojvodine naseljavali su Srbi, dok je u gradovima živelo etnički i vjerski mješovito stanovništvo, koje je uključivalo muslimane (Turci, islamizirani Srbi, Arapi), Srbe, Rome, Grke, Cincare, Židove itd. U svim vojvođanskim naseljima mogle su se vidjeti džamije, a u značajnijim gradovima su se nalazile zgrade sjedišta vlasti, kupaonice, turske škole i druge javne ustanove, dok su se u glavnoj ulici (čaršiji) nalazile glavne trgovačke i obrtničke radionice.

Mitrovica (današnja Srijemska Mitrovica) je bila važno islamsko naselje, a u njoj je po podacima iz 1572. godine bilo 598 islamskih i 18 kršćanskih domova. U to doba u Mitrovici se nalazilo 17 džamija i niti jedna kršćanska crkva. Bečkerek (današnji Zrenjanin) bio je tada jedno od najznačajnijih naselja u Banatu, a zbog zasluga koje su mu lokalni bečkerečki Srbi učinili prilikom osvajanja Banata, Mehmed-paša Sokolović pretvorio je ovaj grad u svoju zadužbinu (vakuf), a njegove stanovnike oslobodio svih vojnih nameta. Grad je bio podijeljen na dvije mahale, islamsku i pravoslavnu. U gradu Somboru bilo je u osmansko doba 14 islamskih bogomolja, od kojih su pet bile džamije, a ostale mahalski mesdžidi. Varadin (današnji Petrovaradin) imao je u osmansko doba većinsko islamsko stanovništvo. U podgrađu tvrđave s oko 200 kuća nalazila se Sulejman-hanova džamija, a postojale su i dvije manje, Hadži-Ibrahimova i Huseinova. Pored dvije islamske mahale, u sastavu grada nalazila se i kršćanska četvrt s 35 pravoslavnih kuća. Vršac je bio pretežno islamski, a Titel mješoviti islamski i pravoslavni grad. Osmansko Carstvo bilo je podijeljeno na provincije (pašaluke), koje su se dijelile u manje upravne jedinice (sandžake). Na ozemlju Banata postojala je osmanska provincija pod imenom Temišvarski pašaluk, dok su se na ozemlju Srijema i Bačke nalazili Srijemski sandžak i Segedinski sandžak. Oba sandžaka su u početku bila u sastavu Budimskog pašaluka, da bi Segedinski sandžak kasnije bio uključen u Jegarski pašaluk.

Nakon austrijskog osvajanja Vojvodine krajem 17. i početkom 18. stoljeća, gotovo cjelokupno islamsko stanovništvo iselilo se s ovih prostora, a neki od njih su se poslije toga naselili u Bosni i Hercegovini. Uglavnom su našli utočište u njenim sjevernim dijelovima i dolini rijeke Bosne, gdje su bili poznati kao „unđurovci" (izbjeglice iz Ugarske). Njihova znatnija naselja imala su urije (općinske utrine), kao u Vojvodini. Austrijanci su na području Vojvodine uništili i zatrli gotovo sve tragove islamske kulture, a prva džamija u Vojvodini nakon austrijskog osvajanja sagrađena je tek 2008. godine u Subotici, nakon gotovo tri stoljeća. Mesžidi su izgrađeni u Adamićevom naselju u Novom Sadu 1979., u Subotici 2001., u novosadskom Velikom Ritu 2005. i u Beočinu 2006. godine. Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, broj islamskih vjernika na području AP Vojvodine bio je 8 073. Po okruzima: 1 180 u Sjevernobačkom, 268 u Zapadnobačkom, 4 074 u Južnobačkom, 384 u Srijemskom, 273 u Sjevernobanatskom, 957 u Srednjobanatskom i 937 u Južnobanatskom.

Srpski ustanci i progoni muslimana uredi

Glavni članak: Iseljenje muhadžira iz Srbije

Tokom više sukcesivnih etapa oslobađanja Srbije (1793—1867), broj muslimana u Srbiji se neprestano smanjivao, praćeno pojačanim iseljavanjem Turaka. Pre Prvog srpskog ustanka, u Srbiji je živela populacija muslimana (procene idu i do nekoliko stotina hiljada[12]). Nakon povlačenja Osmanlija sa teritorija pod kontrolom Srba, dolazi do uništavanja islamskih verskih zdanja i iseljavanja muslimanskog stanovništva, što je neretko poprimalo razmere verskih progona.[12] Većinu "turskog", odnosno muslimanskog stanovništva po varošima u Srbiji činili su islamizovani Srbi ili Sloveni i Albanci.[13]

 
Porušena Batal-džamija, oko 1860. godine

U Prvom srpskom ustanku, mnoge beogradske džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su držane svinje, jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a neke su određene turskim ženama za stanovanje.[9] Džamije su rušene i u drugim gradovima koji su se našli u sastavu kneževine Srbije. Tako su u Užicu porušene 34 džamije, u Smederevu 24, itd.[12] Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 džamija. 1867. godine, iseljenjem iz Beograda "turskog" življa (među kojima je veliki broj bio slovenskog porekla) započeo je kraj beogradskih džamija. Kako navodi Feliks Kanic ”gde kad bi noću slučajno eksplodirale mine rušeći džamije koje su ometale regulaciju”.[9] Vremenom su porušene sve preostale beogradske džamije, osim jedne, Bajrakli džamije na Dorćolu.[12]

22. novembra 1862. godine na međunarodnoj konferenciji velikih sila u Kanlidži na Bosforu je naređeno iseljenje muslimana iz Srbije.[14] Iseljavane su čitave porodice iz sela i gradova koji su pripali novoformiranoj Kneževini Srbiji.[15] Tih godina mnogi muslimani kao izbeglice prelaze u Bosnu ili Novopazarski sandžak, koji još uvek nije bio u sastavu Srbije. U Bosansku Kostajnicu krajem 1862. i početkom 1863. godine migriraju muslimani iz Valjeva, Šabca, Užica, pa se deo u kome su izbegli muslimani najviše koncentrisani naziva Užice (Bosanska Kostajnica).[14] Mnogi muslimani izbegli iz Srbije 1862. i 1863. godine su naseljeni u Zvorniku, koji je tada bio u sastavu Bosanskog pašaluka.[16]

Stvaranje islamske zajednice Srbije uredi

U Srbiji, pravni osnov za stvaranje Islamske verske zajednice je postavljen Zakonom o vakupskim zemljama iz 1863. godine. Sloboda ispovedanja islama u Kneževini Srbiji je priznata Ukazom kneza Mihajla Obrenovića od 18. maja 1868. godine. Procenjuje se da je u to vreme u Kneževini Srbiji preostalo svega desetak hiljada muslimana.[5] Da muslimani »ne bi bez religiozne utehe bili«, beogradskom džematu (muslimanskoj verskoj opštini) predata je na korišćenje Bajrakli-džamija, koja im i danas služi kao jedina bogomolja.[5]

Berlinskim kongresom 1878. godine, Srbija je priznata kao nezavisna država i na račun Turske je dobila četiri okruga (niški, pirotski, toplički i vranjski), u kojima je živeo veliki broj muslimana. Berlinskim ugovorom je dogovoreno da "ni za jedno lice u Srbiji razlika u verskoj opredeljenosti ili konfesiji ne sme biti povod za isključenost ili nemogućnost u pogledu uživanja građanskih ili političkih prava i rada u javnim službama", kao i da će se "sloboda i vidno praktikovanje svih oblika ispovedanja vere obezbediti svim domaćim licima u Srbiji, kao i strancima."[17] Nakon prisajedinjenja novih okruga, članom 77. Zakona o uređenju oslobođenih predela potvrđuje se »građanima muhamedanske kao i građanima svake druge zakonom priznate vere« pravo i sloboda da ravnopravno obavljaju »verozakonske obrede veroispovedi svoje«.[5] Na čelu islamske zajednice u Srbiji nalazi se muftija, čije je sedište bilo u Nišu . Niškog muftiju je postavljao šeih ul islam iz Istanbula, a njegovo postavljenje je potvrđivao vladar Srbije.[18]

Nakon balkanskih ratova, prisajedinjenjem Sandžaka, Kosova i Makedonije, broj muslimana u Srbiji je, i pored neprestanog iseljavanja u Tursku, porastao na oko pola miliona.[5] Niški muftija je proglašen za Velikog muftiju Srbije, a imenovano je i više regionalnih muftija, u čijoj su prvostepenoj šerijatskoj nadležnosti slučajevi iz domena porodičnog i naslednog prava.

Stvaranje islamske zajednice Jugoslavije uredi

Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918) nastavile su da paralelno postoje dve islamske verske zajednice: jedna za Srbiju, Makedoniju i Crnu Goru, na čijem čelu je muftija sa sedištem u Beogradu; i druga za područje Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slavonije, Slovenije i Dalmacije, kojom upravlja reis-ul-ulema u Sarajevu.[5]

Jedinstvo islamske verske zajednice u Kraljevini Jugoslaviji ustanovljeno je Zakonom o Islamskoj verskoj zajednici (IVZ) iz 1930. godine, čiji temeljni stav glasi: »Svi muslimani u Kraljevim Jugoslaviji sačinjavaju jednu samostalnu Islamsku versku zajednicu pod reis-ul-ulemom kao vrhovnim verskim starešinom.« Sedište reis-ul-uleme premešteno je u prestonicu Beograd. Međutim, podvojenost jugoslovenskih muslimana nije nestala sprovedenom centralizaeijom. Naprotiv, ostala je vidljiva u strukturi organa verske uprave, jer su stvorena dva medžlisa, dva vakufska veća i dve vakufske direkcije, sa sedištima u Sarajevu i Skoplju.[5]

U posleratnoj SFRJ se radikalno menja položaj svih verskih zajednica, pa i islamske. Ustavom FNRJ (1946) i Zakonom o pravnom položaju verskih zajednica (1953) jugoslovenska država je odredila temeljna načela svoga odnosa verskim zajednicama, među kojima su ključna: odvajanje crkve od države, proklamovanje slobode vere i savesti, kao i osnivanja verskih zajednica, zatim ravnopravnost verskih zajednica i odvojenost crkve od škole, uz slobodno organizovanje verske nastave po crkvama i hramovima. U odnosu na predratni period, kada je Islamska verska zajednica bila neravnopravna u odnosu na Srpsku pravoslavnu crkvu i Katoličku crkvu, dosledna sekularizacija i proglašenje ravnopravnosti svih vera je jugoslovenske muslimane dovelo u ravnopravan položaj. U SFR Jugoslaviji je bilo oko 4 miliona pripadnika islamske vere.[5]

Rasprostranjenost uredi

 
Beogradska Bajrakli džamija.

U Srbiji (bez Kosova) ima oko 280.000 muslimana ili 3,6% stanovništva. Oni uglavnom pripadaju bošnjačkom i albanskom narodu. Islamski vernici su takođe i pripadnici manjih etničkih grupa kao što su Aškalije, Egipćani, Goranci, Romi i Turci. Muslimani su vecina u oblastima Sandzaka i juzne Srbije u gradovima Novi Pazar oko 90%,Sjenica 80%,Bujanovac oko 60%,Ttin 95% i Presevo oko 90% stanovnistva.

Muslimani u Srbiji su pretežno organizovani u dve zajednice:

U Srbiji (bez Kosova) postoji preko 190 džamija od kojih oko 120 u Sandžaku, 60 u južnoj Srbiji, po jedna u Beogradu (Bajrakli džamija), Nišu, Malom Zvorniku i Subotici (Muhadžir džamija). Postoje i dve medrese - jedna u Novom Pazaru kao i islamski fakultet, i jedna u Beogradu.Najpoznatije dzamije u Srbiji su Altun Alem dzamija u Novom Pazaru,Sultan Valide u Sjenici i Bajrakli dzamija u Beogradu.

Literatura uredi

  • Dž. Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1986.
  • F. Karčić, Šerijatski sudovi u Jugoslaviji 1918-1941, Sarajevo, 1986.
  • dr. Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, knjiga 1, Novi Sad, 1990.
  • Milan Tutorov, Banatska rapsodija - historika Zrenjanina i Banata, Novi Sad, 2001.
  • dr. Dušan Popov, Petrovaradinska tvrđava, Enciklopedija Novog Sada, knjiga 20, Novi Sad, 2002.
  • Dušan Belča, Mala povijest Vršca, Vršac, 1997.
  • Marko Jovanov, Devet stoljeća od spomena imena Titela, Titelski ljetopis, Titel, 2001.
  • Petar N. Gaković, Bosna vilajet, Beograd, 2005.

Izvori uredi

  1. ↑ Za Kosovo i Metohiju ne postoje pouzdani statistički podaci.
  2. ↑ „Istorija Slovena u mavarskoj Španiji”. Arhivirano iz originala na datum 2009-09-10. Pristupljeno 2009-11-18. 
  3. ↑ Herman Dalmatinac
  4. ↑ Miodrag M. Petrović, Zakonopravilo Svetog Save o Muhamedovom učenju, Manastir svetog arhiđakona Stefana, Beograd, 1997.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 Islam u Jugoslaviji, Enciklopedija živih religija, Nolit, Beograd, 2004. ISBN 86-19-02360-8
  6. ↑ dr. Muhammed Hamidullah, Uvod u Islam
  7. ↑ „Heinz Paetzold: Promišljanje tolerancije”. Arhivirano iz originala na datum 2011-06-12. Pristupljeno 2009-11-18. 
  8. ↑ Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein (2001), The Islamic Roots of Democratic Pluralism, Oxford University Press, ISBN 0195139917 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Abdulah Talundžić, Džamije u Beogradu
  10. ↑ Batal-džamija- najveća i najlepša građevina
  11. ↑ „Milan Vukomanović, Derviši u Beogradu”. Arhivirano iz originala na datum 2014-04-07. Pristupljeno 2011-10-23. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 „Ahmet Alibašić, Muslimani jugoistočne Evrope”. Arhivirano iz originala na datum 2008-09-08. Pristupljeno 2009-11-18. 
  13. ↑ Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu[mrtav link]
  14. ↑ 14,0 14,1 Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Kneževine Srbije u Bosanski vilajet (1862-1867), Znakovi vremena, br. 12
  15. ↑ „Milivoje Vasiljević, Soko - Grad”. Arhivirano iz originala na datum 2009-05-21. Pristupljeno 2009-11-18. 
  16. ↑ „Šljivo Galib, The Coming of the Muslim Exiles from the Principality of Serbia to the Zvornik Kajmakamluk in 1863”. Arhivirano iz originala na datum 2018-05-04. Pristupljeno 2009-11-18. 
  17. ↑ „BERLINSKI UGOVOR IZ 1878. GODINE (DELOVI KOJI SE ODNOSE NA BALKAN)”. Arhivirano iz originala na datum 2007-06-26. Pristupljeno 2009-11-18. 
  18. ↑ Oliver Potežica, Intervju za Prvi program Radio Beograda 13. oktobra 2007. godine.[mrtav link]

Eksterni linkovi uredi

  •  
    Organizacija Rijaseta Islamske zajednice Srbije (2007. godine)
  •  
    Organizacija Mešihata Islamske zajednice u Srbiji, koji je deo Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini (2007. godine)
  •  
    Džamija u Sjenici
  •  
    Mesdžid Islamske verske zajednice u Novom Sadu
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Islam_u_Srbiji&oldid=41483494