Wikipedija

Iseljavanje muslimana iz Srbije

Iseljenje muhadžira iz Srbije podrazumeva kontinuirano iseljavanje muslimana iz Srbije tokom više uzastopnih etapa. Najmasovnija iseljenja su se odigrala u periodu Prvog srpskog ustanka, sticanja nezavisnosti Kneževine Srbije na Berlinskom kongresu 1878. godine i tokom Prvog balkanskog rata 1912.

Muhadžiri u Istanbulu 1912.

U više navrata, veliki broj muslimana, uglavnom Slovena (većinom Bošnjaka), Turaka i Albanaca , iseljen je iz zemlje. Nakon povlačenja Osmanlija sa teritorija pod srpskom kontrolom dolazi do uništavanja islamskih verskih zdanja, a iseljenja muslimanskog stanovništva neretko poprimaju razmere verskih progona.[1]

Istorijat

uredi

Prvi srpski ustanak (1804)

uredi

Pre Prvog srpskog ustanka, je živelo muslimansko stanovništvo, čija se brojnost procenjuje i do nekoliko stotina hiljada muslimana.[1] Većinu "turskog", odnosno muslimanskog stanovništva po varošima u ustaničkoj Srbiji činili su muslimani Slaveni i Albanci.[2] Tokom više sukcesivnih etapa oslobađanja Srbije, broj muslimana u Srbiji se neprestano smanjivao, praćeno njihovim pojačanim iseljavanjem iz Srbije.

Tokom Prvog srpskog ustanka, muslimansko stanovništvo, koje je predstavljalo većinu u mnogim gradovima, je proterano iz zemlje.[3] Takođe, u prvom ustanku Srbija je započela isterivanje najsevernijih albanskih naselja "još od Jagodine".[4]

U Prvom srpskom ustanku, mnoge beogradske džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, svinjce, privremene sveštaje, a jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu.[3] Džamije su rušene i u drugim gradovima koji su se našli u sastavu kneževine Srbije. Tako su u Užicu porušene 34 džamije, u Smederevu 24, itd.[1]

Konferencija u Kanlidži (1862)

uredi
 
Porušena Batal-džamija u Beogradu, oko 1860. godine

22. novembra 1862. godine na međunarodnoj konferenciji velikih sila u Kanlidži na Bosforu je naređeno iseljenje muslimana iz Srbije.[5] Iseljavane su čitave porodice iz sela i gradova koji su pripali novoformiranoj Kneževini Srbiji.[6]

Tih godina mnogi muslimani kao izbeglice prelaze u Bosnu ili Novopazarski sandžak, koji još uvek nije bio u sastavu Srbije. U Bosansku Kostajnicu krajem 1862. i početkom 1863. godine migriraju muslimani iz Valjeva, Šapca, Užica, pa se deo u kome su izbegli muslimani najviše koncentrisani naziva Užice (Bosanska Kostajnica).[5] Mnogi muslimani izbegli iz Srbije 1862. i 1863. godine su naseljeni u Zvorniku, koji je tada bio u sastavu Bosanskog pašaluka.[7]

1867. godine, iseljenjem iz Beograda muslimanskog življa (među kojima je veliki broj bio slovenskog porekla) započeo je kraj beogradskih džamija, kojih je u to vreme preostalo oko petnaestak.[3] Kako navodi Feliks Kanic ”gde kad bi noću slučajno eksplodirale mine rušeći džamije koje su ometale regulaciju”.[3] Vremenom su porušene sve preostale beogradske džamije, osim jedne, Bajrakli džamije na Dorćolu.[1]

Berlinski kongres (1878)

uredi
„Po najvećoj zimi 1877-1878 gledao sam gole i bose ljude kako peške beže po snegu, ostavljajući svoje pune kuće ... Na putu od Grdelice za Vranje, sve do Kumanova, sa obe strane puta mogli ste videti tela dece i starih ljudi umrlih od hladnoće.”[8][9]

Leskovački učitelj Josif H. Kostić

Albanci muslimani su sve do 1878. godine živeli na području Leskovca, Vranja, u Pešteru blizu Sjenice i u dolini južne Morave kao plaćenici Otomanske imperije tzv. nizam. To je bila turska pešadija plaćenika i bašibozuka.[10] Vasa Čubrilović piše da su oblasti Prokuplja, Kuršumlije i Leskovca, sve do Niša, nazivane "Toplički Arnavutluk".[11] Srpsko-turski rat 1876-1878. godine je vođen u oblasti Niškog sandžaka, uključujući njegove jugozapadnom delove naseljene Albancima. Albanci, kao deo nizama su se selili za vojskom i nisu imali stalno mesto boravka. Srpska vojska je potisnula i naterala ih da napuste svoje domove i odu.[12] Poverenik na srpskoj granici, Englez Džon Ros zabeležio je sledeće: “Gotovo svo stanovnišvo zapadnog dela Niškog sandžaka, koji je predat Srbiji, bili su Albanci muslimanske veroispovesti ... Svi oni su izbegli u Kosovski vilajet, napuštajući čitavu zemlju.[13]

Nakon završetka rata i priznavanja nezavisnosti Kneževine Srbije 1878. godine, članovima 35 i 39 Berlinskog ugovora je jasno istaknuto da u novopripojenim krajevima muslimani i hrišćani treba da uživaju jednaka građanska i politička prava i slobodno raspolažu svojom imovinom.[14] Međutim, u Srbiji dolazi do masovnih prisilnih iseljenja muslimanskog stanovništva iz novopripojenih krajeva (prvenstveno iz Topličkog okruga, nekada naseljenog Albancima) i spaljivanja albanskih sela i gradskih četvrti. Albanci su se kao pripadnici Otomanskog nizama povukli sa ostatcima porazene Otomanske vojske.[15] Svi Albanci koji se nisu bili povukli, kao i svi njihovi povratnici sa turske teritorije, iseljeni su nastojanjem srpskih vlasti odmah po zaključenju Berlinskog ugovora 1878.[16] Srpski autori navode da oko 30.000 do 40.000 izbeglih i prognanih Albanaca iz Kneževine Srbije prelazi u Otomansko carstvo, gde se naseljavaju uglavnom na području Kosovskog vilajeta.[17] Albanski autori procenjuju broj Albanaca izbeglih u Kosovskih vilajet 1878. godine na oko 60.000.[18][19] Engleski konzul Geuld je razgovarao sa gradonačelnikom Prištine, koji se žalio na nevolje sa izbeglicama iz Niša, Leskovca i drugih gradova, navodeći da ih je oko 90,000-100,000 izbeglo u Prištinu.[20] Zbog nepoštovanja Berlinskog ugovora Albanci su uputuli diplomatskim predstavnicima velikih sila peticiju u kojoj se kaže:

...Situacija je teška u svim aspektima života. Izgubili smo sve što smo imali... Srpska vlada se ne pridržava Berlinskog ugovora; konfiskovala je našu imovinu, oduzela nam je svu živinu, letinu i ostalo, stoga pitamo velike sile da se umešaju u zaštitu naše imovine.[21]

„Pitanje iseljenja Albanaca nije osvetljeno do danas, a srpski režim je prisilio na iseljenje i one Albance koji nisu otišli tokom ratova 1877-1878, pa čak i one koji su se vratili na svoju zemlju nakon što je rat završen.”[22]

Jovan Hadživasiljević

Ova politika "čišćenja" novooslobođenih krajeva naišla je na opoziciju u Srbiji, čak i u vojnim krugovima. Mnogi srpski autori (Hadži-Vasiljević, Milićević, Spasić, Bogdanović, itd.) su pisali protiv progona Albanaca i mera koje su protiv njih preduzete.[23] Protiv iseljavanja Albanaca se usprotivio i komandant Šumadijskog kora, general Jovan Belimarković, koji je izjavio da su Albanci "dobri i radni ljudi", te da ih on ni po koju cenu ostavke neće iseljavati. On se takođe pozivao na proklamacije u kojima je Albancima bila data reč da ih srpske vlasti neće dirati. Belimarkovića su podržali i neki drugi komandanti.[24] Predsednik srpske vlade Milan Piroćanac je povodom izgona Albanaca izjavio: “ako bismo ih ostavili ovde, zadali bi nam nevolje”.[25]

Jovan Hadži-Vasiljević kao glavne motive srpske države za ekspatrijaciju Albanaca navodi: 1) stvaranje nacionalno čiste države, 2) sprečavanje Porte da povrati zemlje naseljene Albancima, 3) stvaranje povoljnijih okolnosti za prodor na Kosovo i 4) stvaranje mira i bezbednosti u regionu.[26]

Po proterivanju Albanaca iz Topličkog okruga, na njihovu zemlju su doseljeni kolonisti iz Crne Gore, Sjenice, Vranja, Kosova, Peći, itd.[15]

Balkanski ratovi (1912-1913)

uredi
 
Albanci koje je srpska vojska proterala u Tursku.

Nakon Balkanskih ratova 1912. i 1913. godine, Kraljevina Srbija je pripojila novoosvojene oblasti Kosova, novopazarskog Sandžaka i vardarske Makedonije, u kojima je živeo veliki broj muslimana. Još u toku rata, mnogi muhadžiri su izbegli u Tursku. Na njihovu zemlju su nakon rata kolonizacijom naseljene uglavnom srpske porodice.[27]

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je došla do zemljišta za naseljavanje kolonista vršeći otkup zemlje od bivsih aga i begova dok je jedan deo zelmlje bio i ostao državni. Turci (misli se na nacionalnost) su želeli da se isele u Tursku i svoja imanja nisu imali kome da prodaju osim državi. |Bili su to veliki zemljišni posedi koje niko nije hteo niti je imao novaca da kupi.

Sledi tabela sa ukupnim brojem iseljenih Turaka, Muslimana i Albanaca iz Kraljevine Jugoslavije u Tursku, prema službenim podacima:[28][29]

ISELJAVANJE IZ JUGOSLAVIJE U TURSKU
godina broj ljudi godina broj ljudi
1919. godine 23.500 1930. godine 13.215
1920. godine 8.532 1931. godine 29.807
1921. godine 24.532 1932. godine 6.219
1922. godine 12.307 1933. godine 3.420
1923. godine 6.389 1934. godine 4.500
1924. godine 9.630 1935. godine 9.567
1925. godine 4.315 1936. godine 4.252
1926. godine 4.012 1937. godine 4.234
1927. godine 5.197 1938. godine 7.251
1928. godine 4.326 1939. godine 7.255
1929. godine 6.219 1940. godine 6.729
ukupno
205.408

Napomena: Jugoslovenska državna statistika je registrovala samo slučajeve u kojima je poštovana procedura i samim tim gubila iz vida talase neregularnih iseljavanja, potcenjujući njihov stvarni broj.[30]

Najveći broj iseljenika su bili kosovski Albanci, ali je takođe bilo i Turaka i Bošnjaka.[29] Radi pospešivanja iseljavanja, "leteći odredi" vojske, policije i četnika mučili su i ubijali albansko stanovništvo.[29] Od 1918. do 1938. vojska je zapalila i uništila 320 albanskih sela.[29] Albanske porodice su iz novoosvojenih oblasti deportovane preko Grčke u Tursku. Paralelno sa prinudnim iseljavanjem Albanaca, tekao je proces srpske kolonizacije Kosova, koji su neretko naseljavani na imanja raseljenih Albanaca.[31]

Posledice

uredi

Kao posledica prisilnog iseljavanja muslimanskog stanovništva, oblast uže Srbije, nekada naseljena znatnim procentom muslimanskog življa, je danas naseljena gotovo isključivo srpskim pravoslavnim stanovništvom. U Srbiji, veća muslimanska naselja su opstala samo na teritorijama pripojenim nakon 1912, odnosno u delovima Sandžaka i na Kosovu.

Izvori

uredi
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Ahmet Alibašić, Muslimani jugoistočne Evrope”. Arhivirano iz originala na datum 2008-09-08. Pristupljeno 2008-09-08. 
  2. ↑ Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu[mrtav link]
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Abdulah Talundžić, Džamije u Beogradu
  4. ↑ „Ante Beljo, Ideologija Velike Srbije”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2009-11-15. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Kneževine Srbije u Bosanski vilajet (1862-1867), Znakovi vremena, br. 12
  6. ↑ „Milivoje Vasiljević, Soko - Grad”. Arhivirano iz originala na datum 2009-05-21. Pristupljeno 2009-11-16. 
  7. ↑ „Šljivo Galib, The Coming of the Muslim Exiles from the Principality of Serbia to the Zvornik Kajmakamluk in 1863”. Arhivirano iz originala na datum 2018-05-04. Pristupljeno 2009-11-16. 
  8. ↑ Dr Sabit Uka, Gjenocidi dhe aktet gjenocidale të pushtetit serb ndaj shqiptarëve nga Kriza Lindore e këndej (Genocid i genocidni akti srpskog režima nad Albancima od Velike istočne krize do sad), ASHAK, Priština, 1995, str. 74-75.
  9. ↑ N. P. Ilić, Oslobođenje Južne Srbije, strana 121.
  10. ↑ Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje (1. deo)
  11. ↑ Vasa Čubrilović, Politički uzroci na Balkanu od 1860-1880, GGD, So.C VI, Tom XVI, Belgrade, 1930, str. 43.
  12. ↑ Dr Sabit Uka, Dëbimi me dhunë i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit (1877-1878) (Nasilna ekspatrijarcija Albanaca Niškog sandžaka (1877-1878), ASHAK, Priština).
  13. ↑ Nikola P. Ilić, Vojne operacije srpske vojske za oslobođenje Leskovca od Turaka 1877 godine.
  14. ↑ Jovan Ristić, Diplomatska istorija Srbije (1875-1878), knjiga II, deo II, Beograd, 1898, str. 256-264.
  15. ↑ 15,0 15,1 „Vaso Cubrilovic, Expulsion of the Albanians (1937)”. Arhivirano iz originala na datum 2019-09-04. Pristupljeno 2009-11-15. 
  16. ↑ Knjiga o Kosovu[mrtav link]
  17. ↑ „Čedomir Popov, Velika Srbija - stvarnost i mit”. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-17. Pristupljeno 2009-11-15. 
  18. ↑ Dr Skender Rizaj, Gështja e muhaxhirëve 1875-1881 (Pitanje muhadžira 1875-1881)
  19. ↑ Shpërngulja e shqiptarëve gjatë shekujve (Emigracije Albanaca tokom vekova), Priština, 1992, str. 156-157.
  20. ↑ Dr Sabit Uka, Dëbimi me dhunë i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit (1877-1878) (Nasilna ekspatrijarcija Albanaca Niškog sandžaka (1877-1878)), pp. 110-111.
  21. ↑ Dr Sabit Uka, Vendosja dhe pozita e shqiptarëve në Kosovë, 2, Priština, 1994, str. 25.
  22. ↑ Jovan Hadživasiljević, Arbanaska liga, Beograd, 1909, str. 11.
  23. ↑ „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova I (Istorijski institut u Prištini)”. Arhivirano iz originala na datum 2008-09-20. Pristupljeno 2009-11-15. 
  24. ↑ J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 1-2, 11-14.
  25. ↑ Jovan Hadživasiljević, Arbanaska liga, Beograd, 1909, str. 13.
  26. ↑ Jovan Hadživasiljević, Arbanaska liga, Beograd, 1909, str. 12.
  27. ↑ „Dženana Efendić Semiz, SRPSKA AGRARNA REFORMA I KOLONIZACIJA 1918. GODINE”. Arhivirano iz originala na datum 2009-02-14. Pristupljeno 2009-11-16. 
  28. ↑ DASIP, fund of Yugoslav Kingdom Legation in Ankara, 1941.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 „Isterivanja Albanaca i kolonizacija Kosova II (Istorijski institut u Prištini)”. Arhivirano iz originala na datum 2006-10-31. Pristupljeno 2009-11-18. 
  30. ↑ Greška u referenci: Nevaljana oznaka <ref>; nije zadan tekst za reference po imenu Jovanović
  31. ↑ Dr Branko Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1914, Titograd, 1984, str. 267-277.

Literatura

uredi
  • Naseljavanje muslimanskih prognanika (muhadžira) iz Kneževine Srbije u zvornički kajmakamluk 1863.godine; Prilozi, Galib Šljivo, 30, Sarajevo, 2001., str. 89-116;

Povezano

uredi

Vanjske veze

uredi
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Iseljavanje_muslimana_iz_Srbije&oldid=41689443