Wikipedija

Holokaust u Litvaniji

Holokaust u Litvaniji označava sistematsko istrebljenje Jevreja u dijelu Rajhskomesarijata Ostland koji je zauzimao prostor Litvanske Sovjetske Socijalističke Republike (osnovane 1940.) pod okupacijom Trećeg rajha. Od približno 208.000 ili 210.000 Jevreja procjenjuje se da ih je između 190.000 i 195.000 ubijeno prije kraja Drugog svjetskog rata, najviše u periodu od juna do decembra 1941. godine. U Holokaustu je stradalo preko 95 % svih litvanskih Jevreja što je najveći udio stradalih u svim zemljama u kojima je provođen zločin Holokausta. Istoričari ovako veliki udio stradalih pripisuju masovnom kolaboracionizmu od strane ne-jevrejskih lokalnih litvanskih paramilitarnih grupa, dok su motivi te kolaboracije predmet rasprava.[1][2][3] Holokaust predstavlja najveći pomor stanovništva u tako kratkom periodu u istoriji Litvanije.[4]

Kolaboracionistička Litvanska sigurnosna policija (1941-1944) spaljuje sinagogu.

Događaji u zapadnim okupiranim dijelovima Sovjetskog Saveza koji su se odvijali u prvim nedeljama okupacije predstavljali su dramatično razbuktavanje politike provođenja Holokausta.[5][6][7]

Važnu komponentu Holokausta u Litvaniji činio je i uspjeh u raspirivanju već postojećeg antisemitizma kroz koji su nacističke snage narativno povezale lokalnu jevrejsku zajednicu sa sovjetskom okupacijom Litvanije iz 1940. godine. Nacisti su se u ostvarenju cilja uništenja Jevreja u značajnoj mjeri oslanjali na organizaciju, pripreme i provedbu naredbi od strane litvanskih kolaboracionista.[2][3]

Još i danas, tema Holokausta i uloge koje su Litvanci imali u provođenju genocida, uključujući i neke istaknute litvanske nacionaliste, kontroverzna je tema u litvanskom društvu.[8]

Pozadina uredi

Do Drugog svjetskog rata područje današnje Litvanije bilo je jedno od središtva kulturnog i političkog života jevrejske zajednice u Evropi. Današnji litvanski glavni grad Vilnius bio je poznat i kao Jerusalim sjevera zbog mnogobrojnih vjerskih, kulturnih i naučno-obrazovnih institucija kojima je bio dom.[9]

Nakon njemačko-sovjetske invazije na Poljsku u septembru 1939. godine Sovjetski je Savez 10. oktobra potpisao ugovor sa Litvanijom kojim joj je predao grad Vilnius (danas glavni grad, a do tada u sastavu Poljske i sa poljsko-jevrejskim stanovništvom) u zamjenu za vojne koncesije. SSSR je anektirao Litvaniju 1940. godine nakon što su provedeni paravan izbori.[10][11] Njemački napad na SSSR 22. juna 1941. godine započeo je godinu dana nakon sovjetske okupacije koja je kulminisala u masovnim deportacijama baltičkog stanovništva svega nedelju dana prije njemačke invazije. Nacističke snage su od strane Litvanaca dočekane kao oslobodioci pa su im i paramilitarne jedinice pružile podršku u borbi protiv sovjetskih snaga u povlačenju. Mnogi Litvanci su vjerovali kako će im njemačke snage dozvoliti da obnove neki oblik nezavisnosti (kao što su učinili u Slovačkoj i NDH).[12] Dijelom i kako bi udobrovoljili okupacione snage, dio stanovništva počeo je da iskazuje snažna antisemitistička osjećanja. Nacistička Njemačka iskoristila je ovu situaciju i u prvoj nedelji ofanzive dozvolila osnivanje Litvanske prelazne vlade i Litvanskog dobrovoljačkog fronta.[12] U kratkom je periodu izgledalo kako je Litva funkcionisala na sličan način kao i Slovačka.[12] Nezavisnije litvanske institucije ipak su ukinute nakon prvog mjeseca okupacije u avgustu i septembru 1941. godine nakon čega su Nijemci preuzeli direktniju kontrolu.[12]

Tok Holokausta uredi

Procjene broja žrtava uredi

 
Karta sa procjenom broja žrtava Holokausta u zemljama baltičke regije.

Procjene broja litvanskih Jevreja prije njemačke invazije kreću se na oko 210.000 stanovnika[3] uz tvrdnju Litvanskog zavoda za statistiku da je 1. januara 1941. godine u zemlji bilo 208.000 Jevreja.[4] Te procjene, uz službene podatke o iseljavanju u prvom periodu sovjetske uprave (oko 8.500 osoba), osobe pobjegle iz geta u Kaunasu i Vilniusu (1.500-2.000 osoba) i osobe koje su preživjele u logorima do dana kada ih je oslobodila Crvena armija (2.000-3.000), dovode do ukupnog broja od 195.000 do 196.000 ubijenih litvanskih Jevreja.[4] Usprkos tome što su okirne cifre poznate, kao i u drugim masovnim zločinima iznimno je teško ustanoviti konačan broj žrtava sa apsolutnom preciznošću. Brojevi kojima istoričari raspolažu povremeno se i značajno razlikuju uz namanje cifre od oko 165.000 do većih brojeva koji dosežu 254.000 i koji vjerovatno uključuju i Jevreje sa drugih područja koji su stradali u Litvaniji.[4]

U periodu rata postojala su ograničena nastojanja da se spasi progonjeno stanovništvo. U periodu od 16. jula do 3. avgusta 1940. godine počasni konzul Holandije u Kaunasu Jan Zvartendijk je za 2.200 Jevreja osigurao treću destinaciju na karipskom ostrvu Kurasao (koloniji koja nije tražila ulazne vize) i u Surinamu (koji je tada još bio holandska kolonija). Funkcioner japanske vlade Čiune Sugiara, koji je služio kao zamjenik konzula u Kaunasu, izdao je 6.000 tranzitnih viza za putovanje japanskim teritorijem litvanskim Jevrejima čime je ugrozio svoj i živote članova vlastite porodice.[13] Izbjegli Jevreji bili su građani ukupiranih dijelova Poljske i Litvanije.

Događaji u okviru Holokausta u Litvaniji uredi

 
Ubistva Jevreja od strane litvanskih snaga 27. juna 1941. za preme Pogroma u Kaunasu. U pozaini nemački vojnici i litvanski civili (uključujući žene i decu) promatraju zločine.

Današnji litvanski lučki grad Klaipeda (na njemačkom poznat kao Memel) kroz istoriju je bio dio Hanzeatskog saveza pa je sve do 1918. pripadao Njemačkom Carstvu kao dio Istočne Pruske. U periodu litvanske međuratne nezavisnosti grad je uživao određeni nivo autonomije i bio je pod patronatom Lige naroda. Kada su grad 15. matra 1939. godine zauzele njemačke snage u njemu je živjelo oko 8.000 Jevreja koji su pobjegli u tada još uvijek slobodan dio Litvanije gdje ih je većina stradala nakon invazije u junu 1941. godine.

Hronološki se genocid u Litvaniji može podijeliti na tri faze od kojih je prva trajala od ljeta pa do kraja 1941., druga od decembra 1941. do marta 1943. i treća od aprila 1943. do jula 1944. godine.[14]

Većina litvanskih Jevreja stradala je u prvoj fazi Holokausta u prvim mjesecima okupacije i prije kraja 1941. Sile osovine napale su Sovjetski Savez 22. juna 1941. što se poklopilo i sa takozvanim Junskim ustankom u Litvaniji. Prije dolaska samih njemačkih okupacionih snaga Litvanski je dobrovoljački front i sam napao sovjetske snage, preuzeo vlast u nekoliko gradova, započeo širenje antisemitističke propagande i počinio masakre nad litvanskim Jevrejima i Poljacima. U noći sa 25. na 26. jun Algirdas Klimaitis je naredio svojim snagama od 800 ljudi da započnu Pogrom u Kaunasu. Komandant SS-a Franc Valter Staleker je 28. juna 1941. tvrdio kako je tom priliko ubijeno 3.800 žrtava u samome gradu i oko 1.200 u regionu oko grada.[15] Klimaitisove snage uništile su nekoliko sinagoga i oko 60 jevrejskih kuća. U revizionističkim nastojanjima od 1990-ih godina broj žrtava koji navodi Staleker dovođen je u pitanje kao preterano velik.

Njemački odredi smrti, Ajnzacgrupe, slijedile su nastupajuću njemačku armiju pa su već u junu i oni započeli organizovati ubistva Jevreja.[6] Prvi zabilježeni zločin ovih odreda dogodio se 22. juna 1941. godine u pograničnom gradu Gargždaju koji je bio jedno od najstarijih jevrejskih naselja u zemlji i na svega 18 kilometara od Memela koji su Nijemci ponovo zauzeli. Oko 800 Jevreja je ubijeno u događaju koji je poznat kao Gargždajski masakr. U masakru je stradalo i oko 100 ne-Jevreja, mnogi jer su pokušali da pomognu svojim jevrejskim komšijama.[2][3]

Zbog vrlo ranog i brzog progona mnoge litvanske jevrejske žrtve nikada nisu živjele u getima ili bile deportovane u koncentracione logore koji su u to vrijeme tek osnivani. Većina žrtava ubijena je u jamama u blizini mjesta boravka u ozloglašnim masovnim ubistvima kao što su Masakr u Kaunasu 29. oktobra 1941. koji je izvršen u šumi pored grada ili sličan zločin u Vilniusu.[6] Do 1942. reživjelo je još oko 45.000 Jevreja, većinom oni koji su poslani u geta ili koncentracione logore.

U drugoj fazi Holokaust u Litvaniji je usporen i njemačke su okupacione snage odlučile da koriste jevrejski prisilni rad za održavanje ratne ekonomije. U trećoj fazi Holokaust je još jednom intenziviran i u njoj su likvidirani preostali zarobljenici logora i jevrejskih geta.

Dva su faktora doprinijela rapidnom uništenju jevrejske zajednice u Litvaniji. Prvi je bio značajan nivo podrške „de-jevrejizaciji” među litvanskim masama dok je drugi bio rani njemački plan za kolonizaciju Litvanije koja je dijelila granice sa Istočnom Pruskom.

Uloga litvanskih kolaboracionista uredi

 
Član Litvanske bezbjednosne policije provodi grupu Jevreja kroz Vilnius.
 
Njemački vojnici i Litvanci posmatraju sinagogu u plamenu, 9. avgust 1941.
 
Obilježje na mestu masovnih grobnica u okolici grada Jonava.

Dina Porat, vodeća istoričarka Jad Vašem-a, piše kako su „Litvanci pokazali Ajnzacgrupe-nu kako ubijati žene i djecu, i možda ih i prilagodili na tu praksu... Zaista, nadiruće njemačke jedinice ubijale su većinom muškarce, dok su Litvanci ubijali neselektivno”.[16]

Administracija nacističke Njemačke usmjeravala je i podsticala ubijanje litvanskih Jevreja. Lokalni litanski kolaboracionisti okupatorskog režima izvršavali su pripremu, logistiku i provođenje ubistava pod nacističkim vodstvom.[2][3][17] Nacistički SS brigadir Franc Valter Štaleker stigao je u Kaunas 25. juna 1941. godine gdje je održao zapaljive govore kojima se poticalo na ubijanje Jevreja. U početku je održao govore u zgradi bezbjednosnih službi, nakon čega je održavao govore i u samome gradu.[18] U izvještaju od 15. oktobra Štaleker je pisao o uspjehu u prikrivanju najranijih akcija Vorkomando-sa i kako sada izgleda kako se radi o inicijativi lokalne populacije.[18][19] Grupe organizovane po partizanskom principu, civilne desničarske nacionalističke i antisovjetske jedinice, inicirale su kontakt sa Nijemcima čim su oni stupili na litvanski teritorij.[2] Jedinice pod komandom Algirdas-a Klimaitis-a, podržane od Nijemaca u Ziherhajtpolicaj-u i Ziherhajtšdienst-u započeli su anti-jevrejske pogrome u Kaunasu u noći sa 25. na 26. jun 1941. Preko hiljadu Jevreja stradalo je u događaju koji je bio prvi pogrom u okupiranoj Litvaniji.[6][19][20] Tačan broj žrtava pogroma je nepoznat dok se cifre kreću od 1.500 do 3.800 žrtava pogroma kada se u njih pribroje i žrtve u okolici grada.[6][20]

24. juna 1941. godine Litvanska bezbjednosna policija (Lietuvos saugumo policija) došla je pod upravu Njemačke policije i obaveštajne službe. Litvanske jedinice su uključene u brojne akcije usmjerene protiv Jevreja i protiv neprijatelja nacističkog režima.[19] Nacistički komandanti ispunjavali su svoje izvještaje svjedočanstvima o zelotizmu litvanskih policijskih jedinica koji premašuje i motivaciju među samim njemačkim jedinicama.[16] Najozloglašenija litvanska jedinica koja je provodila Holokaust bila je Jpatingasis burus koja je masakrirala hiljade Jevreja i pripadnike poljske manjine u okolini Vilniusa.[21][22][19] Druga organizacija uključena u provođenje Holokausta bila je Litvanska radnička garda.[2] Brojni Litvanci koji su podržavali nacističku politiku pridružili su se fašističkoj organizaciji Gvozdeni vuk.[3] Tako je u cjelini, litvanska nacionalistička administracija bila usmjerena prema uništenju Jevreja kao doživljenih neprijatelja i potencijalnih rivala etničkim Litvancima pa zato ne samo da se nije odupirala nacističkom Holokaustu već ga je efektivno prihvatala i kao sopstveni cilj.[17]

Kombinacija faktora objašnjava široko sudjelovanje Litvanaca u genocidu nad Jevrejima.[16] Oni uključuju nacionalne tradicije i vrijednosti, antisemitizam (raširen širom srednje Evrope) i specifičnu litvansku želju za „čistom” litvanskom nacionalnom državom sa kojom je brojna jevrejska zajednica smatrana nespojivom.[3] Ostali faktori uključuju i ozbiljne ekonomske probleme koji su navodili na uništenje Jevreja sa ciljem da im se oduzme njihova privatna svojina.[16] Na kraju, Jevreji su doživljavani i kao grupa koja je uživala podršku sovjetskog režima u periodu između 1940. i 1941. godine.[3][16][17] U periodu njemačke okupacije Jevreji su tako optuživani za gotovo sve probleme sa kojima se Litvanija suočavala.[3][17] Tako je i rasprostranjeno lokalno učešće u Holokaustu postalo važan faktor zbog kojega je Holokaust u Litvaniji provođen sveobuhvatnije nego u drugim zemljama.[2][3][17]

Iako je kolaboracija bila veoma raširena, podrška genocidu nije dolazila od sih segmenata litvanskog društva[23] i više je stotina građana rizikovalo sobstvene živote nastojeći da pomognu progonjenim Jevrejima.[16] Država Izrael je do 1. januara 2017. godine priznala 891 pravednika među narodima sa područja Litvanije.[24][3][16][25][26] Mnogobrojni etnički Poljaci u Litvaniji, i sami progonjeni, pomagali su progonjenim Jevrejima.[23]

Reference uredi

  1. ↑ Daniel Brook, "Double Genocide. Lithuania wants to erase its ugly history of Nazi collaboration—by accusing Jewish partisans who fought the Germans of war crimes.", Slate, July 26, 2015
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Porat, Dina (2002). „The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects”. u: David Cesarani. The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 161–162. ISBN 978-0-415-15232-7. 
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 MacQueen, Michael (1998). „The Context of Mass Destruction: Agents and Prerequisites of the Holocaust in Lithuania”. Holocaust and Genocide Studies 12 (1): 27–48. DOI:10.1093/hgs/12.1.27. ISSN 8756-6583. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Bubnys, Arūnas (2004). „Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results”. The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 218–219. ISBN 978-90-420-0850-2. 
  5. ↑ Matthäus, Jürgen (2007). „Operation Barbarossa and the onset of the Holocaust”. u: Christopher R. Browning. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942. University of Nebraska Press. str. 244–294. ISBN 978-0-8032-5979-9. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Porat, Dina (2002). „The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects”. u: David Cesarani. The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 159. ISBN 978-0-415-15232-7. 
  7. ↑ Kwiet, Konrad (1998). „Rehearsing for Murder: The Beginning of the Final Solution in Lithuania in June 1941”. Holocaust and Genocide Studies 1 (12): 3–26. DOI:10.1093/hgs/12.1.3. ISSN 8756-6583. 
  8. ↑ Stanislovas Stasiulis "The Holocaust in Lithuania: The Key Characteristics of Its History, and the Key Issues in Historiography and Cultural Memory." East European Politics and Societies 34#1 (2020): 261-279.
  9. ↑ Jelena Subotić (2019). Yellow Star, Red Star: Holocaust Remembrance after Communism. Ithaca, NY & London: Cornell University Press. str. 150-154, 200-241. ISBN 9781501742408. 
  10. ↑ Miniotaite, Grazina (1999). "The Security Policy of Lithuania and the 'Integration Dilemma'". NATO Academic Forum.
  11. ↑ Thomas Remeikis (1975). „The decision of the Lithuanian government to accept the Soviet ultimatum of 14 June 1940”. Lituanus 21 (4 – Winter 1975). Arhivirano iz originala na datum 17 December 2010. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's Holocaust. McFarland & Company. str. 163–164. ISBN 978-0-7864-0371-4. »AK .« 
  13. ↑ „Japan's Abe seeks Baltic support against North Korea” (en). AFP. 14 January 2018. Arhivirano iz originala na datum 2019-07-29. Pristupljeno 14 January 2018. 
  14. ↑ Bubnys, Arūnas (2004). „Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results”. The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 205–206. ISBN 978-90-420-0850-2. 
  15. ↑ Gitelman, Zvi (1998). Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSR. Indiana University Press. str. 97, 102. ISBN 0-253-33359-8. 
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 Porat, Dina (2002). „The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects”. u: David Cesarani. The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 165–166. ISBN 978-0-415-15232-7. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Bubnys, Arūnas (2004). „Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results”. The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 214–215. ISBN 978-90-420-0850-2. 
  18. ↑ 18,0 18,1 „Extracts from a Report by Einsatzgruppe a in the Baltic Countries”. Jewish Virtual Library. October 15, 1941. Pristupljeno 2008-08-06. 
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Bubnys, Arūnas (1997). „Vokiečių ir lietuvių saugumo policija (1941–1944) (German and Lithuanian security police: 1941–1944)” (lt). Genocidas Ir Rezistencija 1 (1). ISSN 1392-3463. 
  20. ↑ 20,0 20,1 MacQueen, Michael (1998). „Nazi Policy towards the Jews in Reichskommissariat Ostland, June–December 1941”. u: Zvi Y. Gitelman. Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSR. Indiana University Press. str. 97. ISBN 978-0-253-33359-9. 
  21. ↑ „Śledztwo w sprawie masowych zabójstw Polaków w latach 1941 - 1944 w Ponarach koło Wilna dokonanych przez funkcjonariuszy policji niemieckiej i kolaboracyjnej policji litewskiej” (pl). Institute of National Remembrance. Arhivirano iz originala na datum 2007-10-17. Pristupljeno 10 February 2007. 
  22. ↑ Michalski, Czesław (Winter 2000–2001). „Ponary - Golgota Wileńszczyzny” (pl). Konspekt 5. Arhivirano iz originala na datum 2007-02-07. 
  23. ↑ 23,0 23,1 Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's Holocaust. McFarland & Company. str. 175–176. ISBN 978-0-7864-0371-4. 
  24. ↑ „Names of Righteous by Country”. 2017. Arhivirano iz originala na datum 2017-11-16. Pristupljeno 2021-09-11. 
  25. ↑ „Righteous Among the Nations - per Country & Ethnic Origin”. Yad Vashem. January 1, 2008. Arhivirano iz originala na datum October 15, 2009. Pristupljeno 2009-03-15. 
  26. ↑ „NCSJ Country Report: Lithuania”. Advocates on Behalf of Jews in Russia, Ukraine, the Baltic States & Eurasia. 2003. Arhivirano iz originala na datum 2002-04-30. Pristupljeno 13 March 2007. 

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Holokaust_u_Litvaniji&oldid=41857711