Wikipedija

Historija Gvatemale

Prvi dokazi ljudskih nastambi u Gvatemali sežu unazad gotovo 12 hiljada godina prije nove ere. Po nekim pronalascima, kada su pronađeni prastari vrhovi strijela koje su koristili stanovnici ovog područja, smatra se da je ovo područje bilo naseljeno čak i ranije, do 18.000 godina pne.[1] Postoje arheološki dokazi da su rani naseljenici u današnjoj Gvatemali bili sakupljači i lovci, međutim nedavno otkriveni polen pronađen u uzorcima u bazenu Petén i na obali Pacifika, ukazuje da se ovdje uzgajao i kukuruz u periodu oko 3500. pne.[2] Poznata su brojna arheološka nalazišta u departmanu Quiché u gorju, te Sipacate i Escuintla u području srednjeg priobalnog dijela (iz perioda oko 6500. pne.)

Tikal, ruševine hrama Maja

Arheolozi dijele prahistoriju latinske Amerike u tri razdoblja: predklasično od 2000. pne. do 250, klasično od 250 do 900 godine i kalističko od 900 do 1500.[3] Do nedavno, predklasični period je smatran kao period u kojem su se tek formirala naselja sa malim naseobinama i poljoprivrednicima koji su živjeli u malim kolibama, sa veoma malo stalnih građevina. Međutim, nedavna otkrića monumentalnih građevina iz tog perioda poput oltara u blizini La Blanca koji potječe iz 1000. pne., zatim mjesta gdje su se održavale svečanosti kod današnjeg Miraflores i El Naranjo a datiraju oko 801. pne.. Postoje još mnoge drevne građevine u gradovima Nakbé, Xulnal, El Tintal, Wakná i El Mirador.

El Mirador je bio najnaseljeniji grad u srednjoj Americi do dolaska Evropljana. Postojale su dvije ogromne piramide El Tigre i Monos koje su bile zapremine veće od 250 hiljada m3.[4] Smatra se da je Mirador bila prva politički moderno uređena država u Americi, u drevnim zapisima nazvana Kraljevina Kan. Postojalo je 26 gradova, svi povezani, tada naprednim, putevima (Sacbeob), koji su bili dugi i do nekoliko kilometara, široki do 40 metara, a izdizali su se 2 do 4 metra iznad okolnog terena. Ti putevi su bili posuti šljunkom, što je veoma lahko vidjeti pogledom iz zraka, gdje ih je moguće primijetiti nasuprot gustog tropskog zelenila.

Nakbé, ostaci palače iz srednjeg predklasičnog perioda, u departmanu Petén

Klasični period srednjoameričke civilizacije se poklapa sa vrhuncem civilizacije Maja a predstavljen je bezbrojim nalazištima po cijeloj Gvatemali, iako se najveći broj nalazišta nalazi u bazenu Petén. Ovaj period je karakterističan po snažnom razvoju i izgradnji gradova, osnivanjima nezavisnih gradova-država i čestim kontaktima sa drugim srednjoameričkim kulturama. Ovaj period je traja sve do 900 godine, kada se polahko raspada klasična civilizacija Maja. Oni napuštaju brojne gradove u nizinama ili su pomrli od dugotrajne nestašice hrane uzrokovane sušom.[5] Danas mnogi naučnici raspravljaju o uzrocima nestanka klasičnih Maja, ali se sve više priklanjaju teoriji velike suše, koju su dokazali naučnici proučavajući korita rijeka i jezera, tragove polena i druge slične dokaze.[5] Niz dugotrajnih sušnih sezona u krajevima gdje je samo povremeno bilo suho područje je smanjilo broj Maja, čiji je život i proizvodnja hrane zavisila o stalnim padavinama. Dana 1. veljače 2018. godine u gvatemalskim prašumama arheolozi su otkrili preko 60,000 majanskih građevina.[6][7][8]

Postklasični period je okarakterisan manjim kraljevinama poput Itzá i Ko'woj u područjima jezera u bazenu Petén, te kraljevinama Mam, Ki'ch'es, Kack'chiquel, Tz'utuh'il, Pokom'chí, Kek'chi i Chortí u gorju. Ovi gradovi su uglavnom zadržali mnoge tekovine civilizacije Maja, ali nikad ni izbliza nisu došli do moći i napretka iz klasičnog perioda.

Kolonijalni period uredi

Samostan Capuchinas u Gvatemali

Nakon dolaska u takozvani Novi svijet, Španci su pokrenuli nekoliko ekspedicija u današnjoj Gvatemali počev od 1518. Mnogo prije toga, u kontaktu sa Špancima, mnogobrojni stanovnici ovog područja su oboljeli od do tad nepoznatih bolesti, koje su Španci donijeli sa sobom. Veliki broj stanovništva je umro, a epidemija se širila po ogromnom području uzrokujući relativno brzo smanjivanje broja stanovnika.

Hernán Cortés, kao vođa španskog osvajanja Meksika, dopušta kapetanima Gonzalu de Alvarado i njegovom bratu Pedru de Alvarado osvajanje Gvatemale. Braća Alvarado su najprije sklopili savez s plemenom Cakchiquel protiv njihovih rivala plemena Quiché. Nakon pobjede nad njima, Alvarado se okreće protiv saveznika plemena Cakchiquel te zatim osvaja cijelo područje u ime španske krune.

Tokom perioda kolonijalizma, Gvatemala je bila dio nove Španije zajedno sa Meksikom i okolnim zemljama (špan. Capitanía General de Guatemala). Prostirala se i na današnje meksičke savezne pokrajine Tabasco i Chiapas (uključujući tada odvojenu administrativnu oblast Soconusco) pa sve do Kostarike. Ovo područje nije bilo toliko bogato sa mineralima (naročito zlatom i srebrom) kao što su bili Meksiko i Peru, te mu Španci nisu pridavali veliki značaj. Glavni proizvodi koje su Španci crpili iz Gvatemale bili su šećerna trska, kakao, indigo i kvalitetno drvo koje su Španci koristili pri gradnji crkvi i dvoraca u Španiji.

Prvi glavni grad zemlje bio je Tecpan Guatemala, osnovan 25. jula 1524 a nosio je ime Villa de Santiago de Guatemala u blizini Iximché, glavnog grada pokrajine Cakchiquel. Kasnije je prijestolnica prebačena u Ciudad Vieja 22. novembra 1527, kada je grad napalo pleme Cakchiquel. Grad je teško oštećen u poplavama 11. septembra 1541 nakon što se izlilo jezero u krateru vulkana Agua nakon obilnih kiša i zemljotresa. Grad je kasnije izgrađen 4km dalje u dolini Panchoy, koja je danas na spisku svjetske baštine UNESCO-a. Uništen je u seriji zemljotresa 1773 i 1774, te španski kralj daje dozvolu da se prijestolnica premjesti u dolinu Ermita, nazvana po katoličkoj crkvi djevice El Carmen, na današnjem mjestu, a proglašena je glavnim gradom 27. septembra 1775 godine.

Nezavisnost i početak 20. vijeka uredi

José Rafael Carrera

Dana 15. septembra 1821 Vlada kolonijalne Gvatemale (koja je obuhvatala i okolne zemlje: Salvador, Nikaragvu, Kostariku i Honduras) zvanično je proglasila nezavisnost od Španije i odcijepila se od Meksičkog carstva, koje se dvije godine kasnije raspalo. Iako je ovo područje formalno bilo dio takozvane Nove Španije, iz praktičnih razloga, u njemu je bila zasebna administracija. Sve pokrajine koje su do tada bile u sastavu Meksika, osim Chiapasa, odvojile su se od njega, nakon što je Agustin I bio prisiljen da abdicira.

Provincije Gvatemale su zatim stvorile jedinstvenu državu nazvanu Ujedinjene provincije srednje Amerike također poznate i kao Centralnoamerička federacija (Federacion de Estados Centroamericanos). Nedugo poslije, Federacija se raspala nakon građanskog rata koji je trajao od 1838 do 1840. Vođa pobune u Gvatemali bio je Rafael Carrera, koji je predvodio pobunu protiv federalne vlade, što je naposlijetku dovelo do raspada zajednice. Za vrijeme ovog perioda, područje gorja, Los Altosa, proglasilo je nezavisnost od Gvatemale, ali ga je Carrera osvojio i anektirao. Carrera je bio dominantna figura u politici Gvatemale sve do 1865, a snažno su ga podržavali konzervativci, veliki zemljoposjednici i Crkva.

Takozvana liberalna revolucija u Gvatemali započela je 1871 pod vodstvom Justo Rufino Barriosa koji se zalagao za moderniziranje države, poboljšanja trgovine i uvođenje novih poljoprivrednih kulura i proizvodnje. U ovom vrijeme, kahva postaje veoma važna u privredi Gvatemale. Barrios je imao želje i ambicije za ponovno ujedinjenje Srednje Amerike i poveo je zemlju u rat koji je završio neuspjehom. Poginuo je 1885 godine, a pobjedu u tom ratu odnio je susjedni Salvador.

Od 1944 do danas uredi

Zbog vala protesta i štrajkova, dotadašnji diktator Jorge Ubico Castañeda je prisiljen da podnese ostavku 4. jula 1944, a na njegovo mjesto dolazi general Juan Federico Ponce Vaides. Ni Vaides ne ostaje dugo na tom mjestu, nakon što je izvršen vojni udar 20. oktobra 1944 na čelu sa majorom Francisco Javier Aranaom i kapetanom Jacobo Arbenz Guzmánom. U vojnom udaru poginulo je oko 100 ljudi. Nakon udara vlast preuzima vojna hunta koju čine Arana, Guzmán i Jorge Toriello Garrido. Nedugo zatim hunta organizuje i prve slobodne izbore. Njih ubjedljivo osvaja poznati pisac i učitelj Juan José Arévalo Bermejo, sa preko 85% osvojenih glasova, postavši tako prvi demokratski izbrani predsjednik Gvatemale.[9] Bermejo je do tada živio u progonstvu u Argentini gotovo 14 godina. Njegova kršćansko-socijalistička politika, vidno inspirisana po uzoru na američki New Deal, dosta je kritikovana od strane zemljoposjednika i gornjih slojeva društva kao komunistička.

Ovaj period je bio i vrijeme početka Hladnog rata između SSSRa i SADa, koji je imao veoma snažan utjecaj i na historiju Gvatemale. Do 1950-ih pa sve do 1990tih američka vlada je direktno podržavala vojsku Gvatemale, obučavala je, dopremala oružje i novac.

Nasljednik Bermejoa, demokratski izabrani Jacobo Arbenz Guzmán je zbačen s vlasti u vojnom udaru 1954 kojeg je organizirala američka CIA. Na vlast je postavljen general Carlos Castillo Armas, a vladao je samo do 1957 kada ga je ubio član njegove lične straže. Ponovo su se organizirali izbori, a na vlast dolazi general Miguel Ydígoras Fuentes. Fuenetes je postao poznat po izazovu koji je uputio meksičkom predsjedniku na mostu na granici između dvije zemlje, zbog spora u vezi meksičkih ribarskih brodova koji su lovili u vodama Gvatemale. Pored toga Fuentes je dozvolio obuku 5.000 Kubanaca koji su se trebali suprotstaviti Fidelu Castru. Također je odobrio upotrebu aerodroma u departmanu Petén, koje su SAD koristile u neuspješnoj invaziji na Kubu 1961. Kao i njegov prethodnik, i Fuentes odlazi s vlasti nakon vojnog udara kojeg je poveo njegov ministar odbrane, pukovnik Enrique Peralta Azurdia.

Na izborima 1966 pobjeđuje Julio César Méndez Montenegro, koji je nastojao sprovesti demokratske reforme u zemlji. Montenegro je bio kandidat Revolucionarne stranke, stranke lijevog centra koja je imala svoje korjene još iz ere nakon Castañeda. Za vrijeme njegove vlasti, formiraju se paravojne organizacije poput desničarske Bijele ruke (Mano Blanca) i Protivkomunističke tajne armije (Ejército Secreto Anticomunista). Ove organizacije su bile prethodnice poznatih Odreda smrti. Američka tajna služba šalje u Gvatemalu vojne stručnjake koji su imali za cilj obučiti vojne snage Gvatemale i od njih načiniti moderne snage, što je bilo u interesu SAD-a.

Godine 1970 na izborima za predsjednika zemlje pobjeđuje pukovnik Carlos Manuel Arana Osorio. Dvije godine kasnije, 1972 na zapadu zemlje javlja se gerilski pokret koji zauzima gorje na zapadu Gvatemale. Na slijedećim izborima 1974, koji su u mnogo čemu bili kontroverzni, general Kjell Lauguerud García pobjeđuje kadidata Kršćansko-demokratske stranke generala Efraín Ríosa Montta, koji je tvrdio da je García varao na izborima i lažirao izborne rezultate. 4. februara 1976 Gvatemalu pogađa snažan potres odnijevši preko 25 hiljada žrtava a mnogi gradovi su bili teško oštećeni i uništeni. Na izborima održanim 1978, koji su ponovno okarakterisani kao sumnjivi, general Romeo Lucas García dolazi na vlast. Taj period 1970tih je bilo vrijeme osnivanja dvije nove gerilske grupe: Gerilska armija siromašnih (EGP) i Organizacija naroda pod oružjem (ORPA), koje su krajem 1970tih pojačale gerilske napade na gradove i sela u cijeloj zemlji, posebno protiv vladine vojske i civila koji su podržavali zvaničnu vlast. Godine 1977 američki predsjednik Jimmy Carter naređuje obustavljanje svih vrsta vojne pomoći vojsci Gvatemale zbog sistematskog i upornog kršenja ljudskih prava.

Godine 1980 grupa ljudi iz indijanskog plemena Quiché zauzima špansku ambasadu u znak protesta zbog brojih zločina koji su počinile vladine snage u ruralnim područjima zemlje. Vlada Gvatemale naređuje vojsci da zauzme zgradu ambasade, koju su zatim spalili do temelja, likvidirajući gotovo sve koji su se nalazili u ambasadi. Gvatemalska vlada se pravdala da su požar izazvali pobunjenici[10], međutim španski ambasador, koji je preživio napad, posvjedočio je da vlada odgovorna za napad i ubistva, te je namjerno izazvala požar da uništi sve tragove zločina. Kao rezultat ovog incidenta, Španija prekida diplomatske odnose sa Gvatemalom. Ubrzo poslije, 1982 ponovno se izvršava vojni udar i general Efraín Ríos Montt postaje predsjednik vojne hunte, nastavljajući krvavu kampanju, državni teror i politiku spržene zemlje. Ponovno se dešava vojni udar a za predsjednika dolazi general Óscar Humberto Mejía Victores, koji je nastojao da održi demokratske izbore i donese novi ustav zemlje kako bi stabilizirao zemlju. Slobodni izbori se održavaju 1986 a pobjedu odnosi kandidat Kršćansko-demokratske stranke Vinicio Cerezo Arévalo.

U periodu 1982-1986 zbog stalnog nasilja u zemlji i građanskog rata, preko 45 hiljada Gvatemalaca je izbjeglo u Meksiko, gdje je meksička vlada organizovala izbjegličke centre u Chiapasu i Tabascou. Nasuprot vladine vojske, borile su se četiri gerilske grupe: EGP, ORPA, FAR i PGT, a njih su podržavale slične gerilske organizacije iz Salvadora (FMLN ) i Nikaragve (FSLN), dok im je pomoć slala i kubanska Vlada.

Građanski rat u Gvatemali završava 1996 sklapanjem mirovnog sporazuma između gerilaca i vlade, posredstvom UN-a, posebno zalaganjem zemalja poput Norveške i Španije. Obje zaračene strane su prihvatile određene ustupke, gerilski borci su razoružani a dodijeljena im je zemlja. Prema podacima Komisije UN-a koja je bila zadužena za istragu o zločinima počinjenim za vrijeme građanskog rata (Komisija za historijsku istinu), smatra se da su vladine snage i paravojne jedinice koje je vlada podržavala, odgovorne za preko 93% zločina i kršenja ljudskih prava i sloboda.[11]

U prvih deset godina rata, žrtve državnog terora su bili najvećim dijelom studenti, radnici, intelektualci i istaknuti ljudi koji su podržavali opoziciju. Međutim, u kasnijoj fazi rata, žrtve su bili i hiljade poljoprivrednika u seoskim područjima, naročito potomci Maja i civili. Smatra se da je preko 450 majanskih sela uništeno, a preko milion ljudi raseljeno i izbjeglo. U nekim područjima, poput Baja Verapaz, Komisija je došla do zaključka da je vlada sprovodila plansku politiku genocida prema određenim etničkim grupama.[11] Američki predsjednik Clinton izjavio je 1999 da je politika SAD-a prema Gvatemali bila pogrešna i da nije trebala podržavati vladinu vojsku, koja je brutalno činila zločine nad stanovništvom.[12]

Nakon zaključenja mirovnog sporazuma, u Gvatemali su se održalo nekoliko uspješnih demokratskih izbora, posljednji 2007 godine. Sklopila je trgovinske sporazum o slobodnoj trgovini sa SAD-om, Meksikom i drugim zemljama regiona, a uključena je i u CAFTA. Na posljednjim izborima 2007, stranka El Partido Nacional de la Esperanza je osvojila najveći broj mandata, a njen kandidat Álvaro Colom je postao predsjednik.

Izvori uredi

  1. ↑ Ancient Guatemala Arhivirano 2007-05-23 na Wayback Machine-u Authentic Maya, Mary Esquivel de Villalobos
  2. ↑ Pollen Evidence for Climatic Variability and Cultural Disturbance in the Maya Lowlands Arhivirano 2009-02-06 na Wayback Machine-u University of Florida, Barbara Leyden
  3. ↑ Chronological Table of Mesoamerican Archaeology Arhivirano 2007-04-06 na Wayback Machine-u Regents of the University of California: Division of Social Sciences
  4. ↑ Trigger, Bruce G., Washburn, Wilcomb E. i Adams, Richard E. W.: The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, 2000, str. 212.
  5. ↑ 5,0 5,1 Dr. Richardson Gill: The Great Maya Droughts, University of New Mexico Press, 2000
  6. ↑ news.nationalgeographic.com, "Exclusive: Laser Scans Reveal Maya "Megalopolis" Below Guatemalan Jungle", objavljeno 1. veljače 2018., pristupljeno 8. ožujka 2018.
  7. ↑ www.bbc.com, "Sprawling Maya network discovered under Guatemala jungle", objavljeno 2. veljače 2018., pristupljeno 8. ožujka 2018.
  8. ↑ www.index.hr, "U Gvatemali pronađeno 60 000 majanskih struktura: "Ovo je najveće otkriće u 150 godina"", objavljeno 3. veljače 2018., pristupljeno 8. ožujka 2018.
  9. ↑ rulers.org
  10. ↑ „Magazin Time: Outright Murder”. Arhivirano iz originala na datum 2010-08-11. Pristupljeno 2009-04-19. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Conclusions: Human rights violations, acts of violence and assignment of responsibility, Guatemalan Commission for Historical Clarification
  12. ↑ Babington, Charles: Clinton: Support for Guatemala Was Wrong, Washington Post, 11. mart 1999

Eksterni linkovi uredi

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Historija_Gvatemale&oldid=41422545