Gomolava

Gomolova je višeslojno arheološko nalazište sa debljinom kulturnog sloja i do šest metara, u naselju Hrtkovci, Ruma, Srbija. Udaljeno je 18 kilometara od Rume i 70 od Beograda. Smješteno je na samoj lijevoj obali rijeke Save.

Dvoglavi idol sa Gomolave star je blizu šest hiljada godina. Nalazi se u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu, u okviru stalne postavke predmeta nađenih na Gomolavi

Sredinom XVIII vijeka (oko 1760. g.). Gomolava je imala oblik elipsoidnog “tijela” koji je formiran milenijumskim taloženjem praistorijskih i istorijskih kultura – naselja, čiji su materijalni ostaci sačuvani do naših dana. Zbog veoma povoljnog geografskog položaja i izuzetno dobrih veza sa susjednim regijama, Gomolava je nekoliko hiljada godina bila važan centar za Podunavlje, Karpatski basen i jugoistočnu Evropu. To se veoma dobro uočava na pokretnom arheološkom materijalu preko koga se najbolje odražavaju sva prožimanja sa drugim kulturama i civilizacijama.

Lokalitet se nalazi pod zaštitom države kao arheološko nalazište od izuzetnog značaja, ali je i pored toga dugo bio ugrožen rijekom Savom koja ga je spirala, pogotovo u doba visokog vodostaja, pa je dosta lokaliteta nestalo u talasima. Ono što je danas ostalo od Gomolave, samo je mali dio periferije kruga naselja koje je formirano prije 6-8 hiljada godina sa svojim centrom na udaljenosti od stotinjak metara od tadašnjeg korita Save.

Poboljšanje zaštite postignuto je 2018 u organizaciji "Voda Vojvodine", kada je lijeva obala Save uređena obaloutvrdom i nasipom, a na jugoistočnoj i sjeveverozapadnoj strani arheološkog nalazišta, na rastojanju od 110 metara, postavljeni su potporni zidovi – gabioni. Sam lokalitet, prostire se na 60 ari, a samo pola je istraženo.

Istraživanja

Prvi arheološki materijal sa Gomolave prikupio je učitelj Mato Vohalski, povjerenik Arheološkog muzeja u Zagrebu krajem 19. vijeka. Od tada počine interesovanje za ovako izuzetno vrijedan arheološki lokalitet. Godine 1904. obavljena su i prva stručna iskopavanja. Međutim, tek od sredine 20. vijeka, od 1953. godine Vojvođanski muzej započinje prva zaštitna iskopavanja na ovom višeslojnom praistorijskom nalazištu, koja u kontinuitetu traju do 1957. godine.

Na Gomolavi su pored jugoslovenskih radili i stručnjaci iz raznih evropskih institucija. U periodu od 1965. do 1985. godine istražena je površina od preko 4400m2 na osnovu čega je uspostavljena vertikalna i horizontalana stratigrafija lokaliteta - od mlađeg neolita do punog srednjeg vijeka.

Do sada su istraživanja sa Gomolave objavljena u nekoliko monografijama i više od 200 stručnih radova. Istraživanja, sa prekidima traju do danas.

Periodizacija

Između prvobitne zdravice i ovog poslednjeg humusnog sloja raspoznaje se osam vremenskih perioda koji su arheološki označeni nazivima Gomolava I. do Gomolava VIII., sa fazama razvoja, novim naseljima i novim kulturama, označenim a, b i c.

Neolit

Život na Gomolavi je počeo prije 5.000 godina p.n.e. Prvo naselje je osnovano tokom mlađeg neolita.

Kuće

Kuće su građene od drveta i gline, pravougaonih osnova, od 14 x 4 do 16 x 8 metara, pravilnog oblika, na dvije vode i sa više prostorija. Imale su, po pravilu, jednu veću i dijve-tri manje prostorije, koje su se po namjeni jasno razlikovale (boravak, spavanje, priprema hrane, smještaj alata i sl.). Naselje je stradalo u požaru.

Dvoglavi idol

To su pronađene statue od pečene zemlje. One su u obliku malih figura, ljudskog ili životinjskog izgleda, stilizirane u skladu tadašnjeg znanja i umijeća, u većini slučajeva ukrašene su urezanim ili ubodnim šarama, a predstavljaju božanstva vezana za kult plodnosti, kult zemljoradnje ili neke druge važne stvari u životu čovjeka tog vremena. Pojedine su imale i magijski karakter ili su imale kultnu ulogu pri obredima žrtvovanja. Ovakve statue su poznate u arheologiji i javljaju se u kasnom neolitu. Jedna od 17 pronađenih statua na Gomolavi predstavlja ljudski lik sa dvije glave, što do sada nije viđeno. Ova statua je veličine 10 cm, crne je boje i ukrašena je urezanim meandroidnim i spiraloidnim linijama, te probušena sa devet pravilno raspoređenih rupica. Predstave figura sa dvije glave nisu bile tako česte u praistorijskoj umetnosti, pa ostaje nedoumica da li je u pitanju realistični prikaz sijamskih blizanaca ili je u pitanju kultni idol sa odgovarajućim značenjem. Zbog svoje jedinstvenosti predstavlja simbol ovog arheološkog nalazišta.

Eneolit

iz ovog perioda su nalazi koje su ostavili pripadnici Sopotsko-lenđelske (kasnoneolitska i ranoeneolitska kultura), Badenske, Kostolačke i Vučedolske kulture.

Bronzano doba

U bronzanom dobu nosioci Vatinske i Belegiške kulture gradili su naselja od trošnih, poluukopanih koliba.

Panonija prije rimskih osvajanja

Keltska keramička peć iz Gomolove

Željezno doba

Starije ili rano željezno doba na Gomolavi pripada halštatskom periodu. Iz tog vremena potiču sa Gomolave i dvije kružne grobnice – jedna sa 32, a druga sa 78 pokojnika. Položeni u krug – u obliku sunčevog diska, sa glavama na periferiji kruga, pokojnici su bili sahranjeni sa prilozima: žrvnjevima, žitom, nakitom od gvožđa, ćilibarom i životinjskim kostima. Oblik sahranjivanja u dvije kružne grobnice na Gomolavi, još uvek predstavlja zagonetku u naučnim krugovima.

U mlađem željeznom dobu, poslije poraza kod Delfa 289. god. pne, u Gomolavu su se naselili pripadnici keltskog plemena Skordiska, a Gomolava je postala njihov važan administrativni, ekonomski i kulturni centar. Podigli su svoje utvrđeno naselje (opidum) sa kućama od pletera i lijepa, sa keramičkim pećima i jamama sa bogatim autohtonim materijalom i italskim importom.

Rimski period

Krajem I stoljeća p.n.e. Rimljani su ovladali i ovim prostorima Panonije. Tu svoju samostalnost Skordisci nisu izgubili na nasilan način, o čemu svjedoči činjenica da zemljani bedem na Gomolavi nije srušen u to vrijeme, i da su se Skordisci vremenom od ljutih neprijatelja Rima pretvorili u njihove saveznike u borbama i postepeno se romanizirali. Dugo su zadržali svoju keltsku tradiciju tako da je naselje na Gomolavi iz rimskog perioda ustvari mješavina ove dvije civilizacije, s jakim obostranim utjecajem.

Prvi predmeti rimske kulture na Gomolavi pronađeni u arheološkom segmentu Gomolava VII pripadaju ranocarskoj keramici i podrazumijevaju prisustvo rimskih vojnih jedinica koje kontroliraju ovo utvrđeno naselje. Keramika je sa pečatima radiomica u kojima je proizvedena, izrađena od fino prečićene gline sa glazurom blještavo crvenog sjaja (terra sigillata) ili, znatno rjeđe, crnog sjaja (terra nigra). U kasnijem periodu i Gomolava proizvodi keramiku slične kvalitete što pokazuje izuzetan nalaz velike rimske keramičarske peći na ovom lokalitetu. Za ovaj period je značajno da je počela i upotreba raznih posuda od stakla, kao i nakita i drugih ukrasnih predmeta od ovog materijala.

Metalne fibule (ukrasne kopče) iz rimskog perioda pronađene na Gomolavi također pripadaju poznatim ranorimskim tipovima ove vrste nakita. Posebno su značajni olovni okviri malih okruglih ogledala. Primjerci ovakvih ogledala odgovaraju takvim predmetima iz rimskih provincija Mezije i Dacije u kasnijem periodu, ali nalazi radionice u kojoj je vršeno lijevanje metalnih predmeta od olova ne isključuju da su olovni okviri za mala ogledala autentični proizvod sa Gomolave, iako je veća vjerojatnost da su izrađeni u obližnjem Sirmijumu.

U građevinskom smislu za Gomolavu u tom periodu karakteristično je dugotrajno prožimanje gradnje objekata po ranijem načinu i materijalu (glina u pleteru),

• mješovitom načinu (kombinacija starog sistema i novih građevinskuh materijala) i
• novom načinu i novim materijalima (vile rustike rimskih građana) koje je donijela rimska civilizacija, kao što su opeka, kamen, zidna žbuka, tesana drvena konstrukcija, tegula (krovna opeka, crijep) i dr. Ovo šarenilo, posebno poslije širenja naselja van same Gomolave, traje sve do IV. stoljeća, kada na ovom prostoru zamire intenzivan život.

Na Gomolavi, kao i njenoj okolini, pronađeno je više grobnica iz rimskog perioda, sa rasponom pokapanja od I. – IV. stoljeća, većina grobova nije zidana, ali se pojavljuju i grobovi zidani od opeke sa krovom na dvije vode. Skeleti su u opruženom položaju, sa rukama položenim preko karlice, orijentirani, s manjim otklonima, u pravcu istok – zapad. U nekima, osim skeleta, nije pronađeno ništa, ali većina grobova ima priloge. To su u skoro svim slučajevima keramičke posude, zatim brončane pređice, alke, kopče iz pojasnog dijela odjeće te željezni noževi, bodeži i sl., pa nakit (prstenje, narukvice, perle, ogrlice i dr.) i veliki broj primjeraka novca iz tog perioda. Karakteristični su i ostaci čavala, klinova i drugih metalnih veza za drvo, a što je znak da su pokojnici bili pokapani u drvenim sanducima.

Propast naselja

Jačanjem Sirmijuma u neposrednoj blizini, u kojem je jedno vrijeme stolovao i vladao car Galerius (293. – 311. godine), Gomolava polako gubi svoj značaj, da bi u IV. stoljeću naselje na njoj nestalo i još neko vrijeme ostale su sporadične kuće u okolini. Na teritorije Rimske imperiju provaljivali su Vizigoti, pa Huni, a kasnije dolaze Avari i Slaveni. Zapadno rimsko carstvo propada 476. godine, a Gomolava je ušla u srednji vijek i dugo vremena nema tragova života na lokalitetu.

Srednji vijek

Od XII do XIV vijeka na Gomolavi i u podgrađu se nalazila seoska nekropola sa skoro 1000 pokojnika i grobljanskom crkvom.

Literatura

• J. Petrović - Gomolava, arheološko nalazište, Novi Sad, 1984.god.
• Vojvođanski muzej - Gomolava, katalog, Novi Sad, 1986.god.

• V. Dautova-Ruševljan i O. Brukner - Gomolava, rimski period, Novi Sad, 1992. god