Gelderland
Gelderland (holandski: Gelderland, često kolokvijalno Guelder) je jedna od 12 nizozemskih provincija. Smještena je na istoku zemlje.[1]
Gelderland
Provincie Gelderland | |||
|---|---|---|---|
 | |||
|
|||
| Koordinate: 51°12′N 5°56′E / 51.200°N 5.933°E | |||
| Država |  Nizozemska
| ||
| Vlast | |||
| - Kraljevski komesar | John Berends | ||
| Površina | |||
| - Kopno | 5137 km²[1] | ||
| Stanovništvo (2009) | |||
| - Područje utjecaja | 1,991.062[1] | ||
| Vremenska zona | UTC+1 (UTC+2) | ||
| Službene stranice www.gelderland.nl/ | |||
| Karta | |||
 Pozicija provincije na karti Nizozemske | |||
Geografija uredi
Provincija Gelderland ima površinu od 5 137 km² i 1,991.062 stanovnika (popis 2009).[1] Četvrta je po veličini provincija u zemlji, a prostire se od njemačke granice prema zapadu do uskog jezera Veluwemeera koje ga dijeli od nekoliko poldera u provinciji Flevoland. Gelderland na sjeveru graniči s Overijsselom, na jugu sa Sjevernim Brabantom, a na zapadu s Južnom Holandijom i Utrechtom.[1] Glavni grad je provincije je Arnhem, a najveći Nijmegen.[1]
Provincija je podijeljena rijekama Rajnom i Oude IJsselom. Veći dio zemljišta sjeverno od te linije nekad je bio izložen glacijaciji pa zbog tog ima pjeskovito tlo, dok regija južno od te linije ima plodno glineno tlo aluvijalnog porijekla.[1] Južni dio provincije oplakuju vode Rajne, njenog rukavca Waala i Meuse, a tu se na istoku nalazi najveći grad provincije Nijmegen. Plodno močvarno područje Betuwe (Dobra zemlja), između Rajne i Waala, poznat je po voćnjacima (trešnje i jabuke), intenzivnom povrtlarstvu i brojnim farmama mješovite proizvodnje.[1]
Sjeverni dio provincije dijeli se na prostranu dolinu Gelderse duž rukavca Rajne IJssel, zatim na regiju Veluwe (Lošu zemlju) na zapadu i Achterhoek na istoku.[1] Brdovita visoravan Veluwe prekrivena je vrijesištima i šumarcima jela i bukve. Tu se nalaze i dva nacionalna parka (Hoge Veluwe i Veluwezoom) i rezervat divljih životinja, pored tog dobar dio Veluwea se koristi u vojne svrhe.[1] Na jugu se brdašca spuštaju do korita Rajne, a njen šumoviti dio koristi se za stanovanje, tu je i nešto industrije oko Arnhema, drugi veliki urbani centar Veluwea je Apeldoorn na istočnoj granici.
Regija Achterhoek je dobro navodnjavana i pošumljena, puna dobrih pašnjaka, pa je poznata po velikoj proizvodnji mlijeka i mliječnim proizvodima, te pogonima za obradu mesa i kože. Po istočnom dijelu ima dosta tvornica tekstila i nekoliko ljevaonica koje su razmještene u industrijskim centrima Zutphenu i Doetinchemu.[1] Dolina Gelderse duž granice s provincijom Utrecht, poznata je po peradarstvu i malim farmama koje se bave mješovitom proizvodnjom.[1]
Historija uredi
Historija provincije počinje s Kneževinom Geldern koja je nastala u 11. vijeku oko zamaka kod Roermonda i Gelderna (danas u Njemačkoj). Grofovi Gelderna proširili su svoju vlast na regije Betuwe i Veluwe, a pomoću braka domogli su se i Kneževine Zutphen.[1] Na taj način su grofovi Gelderna uspjeli proširiti svoju vlast i kontrolirati donji tok rijeka Meuse i Rajne s njenim rukavcima Waalom i IJsselom koje su u kasnom srednjem vijeku bile neobično važne prometnice.[1] Geografski položaj njihove kneževine diktirao je i vanjsku politiku grofova tokom narednih vijekova, koja se poklapala sa interesima Svetog Rimskog Carstva koje je tad težilo svom proširenju prema jugu i zapadu. Time su se okoristili i grofovi Gelderna i proširili svoju kneževinu na carski grad Nijmegen u 13. vijeku. Zbog tog je njemački kralj Ludvig IV 1339. promaknuo kneževinu u vojvodstvo.[1]
Nakon 1379. vojvodstvom vladaju kneževi od Jülicha, Egmonda i Klevea. Oni su se neko vrijeme uspješno odupirali burgundskoj dominaciji, ali je Wilhelm Bogati (vojvoda od Jülich-Cleves-Berga) konačno bio prisiljen 1543. da ga ustupi Karlu V. Nakon tog je vojvodsvo postalo dio burgundsko-habsburških nasljednih zemalja, koje se s ostatkom Holandije pobunilo protiv španjolskog kralja Felipea II i 1579. pridružilo Utrechtskoj uniji. Nakon svrgavanja Filipa II, njezin suverenitet dijelili su gradovi Gelderna, i dinastija Oranje. Francuski kralj Luj XIV privremeno je 1672. okupirao Gelderland, a 1713. njegov jugoistočni dio zajedno s prijestolnicom Geldernom anektirala je Prusija.[1] Od 1795. do 1806. Gelderland postaje dio Batavijske Republike, a od 1806. do 1810. Kraljevine Holandije, Napoleonovog brata Louisa Bonapartea. Od 1810. do 1813. dio je Prvog Francuskog Carstva, a od 1815. postaje integralni dio Kraljevine Nizozemske.[1]
