Epir (region)
Epir (grč. Ήπειρος [Ēpeiros], alb. Epiri) je istorijski i geografski region u zapadnom delu Balkanskog poluostrva, danas podeljena između Grčke i Albanije. Istorijska središta Epira su Janjina u Grčkoj i Đirokastra u Albaniji. Glavni grad rimske provincije Epir je bio Nikopolis (lat. Nicopolis).
Poreklo naziva uredi
Pojam Epir dolazi iz grčkog jezika, gde reč Ἤπειρος [Ēpeiros] znači "kopno". Prvobitno se odnosila na suprotnost Krfu i ostalim Jonskim ostrvima. Albanski naziv je izveden iz grčkog.
Položaj i granice regiona uredi
Današnji Epir se nalazi na zapadu Balkanskog poluostrva, na zapadnoj obali Jonskog mora. Region se pruža između planinskog venca Pinda na istoku do jonske obale na zapadu. Severna granica je Valonski zaliv, a južna Ambrakijski zaliv.
Veći (2/3), središnji i južni deo Epira je danas u okvirima Grčke, a manji, severni deo (1/3) pripada Albaniji.
Prirodni uslovi uredi
Reljef: Epir je planinsko područje, u kom dominira planinski venac Pinda. Najviši vrhovi lanca sa preko 2.000 metara nadmorske visine, nalaze se na istočnim granicama Epira ka susednoj Tesaliji. Tu se nalazi i najviši vrh lanca Smolikas (2637 m). U priobalnom zapadnom delu nalazi se nekoliko omanjih primorskih ravnica i plodnih dolina. Ovo se posebno odnosi na ravnice oko Arte, Preveze, Igumenice i Sarande.
Klima u Epiru se menja od priobalnog zapada do visokoplaninskog istoka. U jonskom primorju na zapadu ona je izrazito sredozemna, a kako se zalazi u unutrašnjost i kako raste nadmorska visina ona dobija kontinentalne odlike, a na velikim visinama i oštrije planinske. U vezi sa tim Epir poseduje i sredozemna letovališta (Parga) i visokoplaninska skijaška odredišta (Mecovon).
Kako je Epir položen na zapadu Balkanskog poluostrva, on prima dosta padavina tokom godine. U Grčkoj Epir upravo region sa najviše padavina.
Vode: Na zapadu Epir izlazi dugom granicom na Jonsko more ,koje je ovde razuđeno, stvarajući niz manjih zaliva i poluostrva (Valonski zaliv, Ambrakijski zaliv). Najvažniji vodotoci su reke Aos na severu i Aheron na jugu. U središnjem delu postoji i veliko Janjinsko jezero. U unutrašnjosti Epira postoji niz veštačkih jezera, koja služe za snabdevanje vodom i za navodnjavanje.
Biljni i životinjski svet se menja u sladu sa klimatskim uslovima. U primorju se sreću sredozemne vrste, a u unutrašnjosti se javljaju tipične vrste za umereni klimatski pojas. Region je velikim delom pošumljena, što je posebno značajno za uslove Grčke.
Istorija uredi
Područje Epira naseljeno je još u vreme praistorije. Dobro očuvani ostaci poligonalnih zidina, pozorišta i odeona kod mesta Kasopi u središnjem Epiru, odnose se na onaj deo istorije ove oblasti kada su u velikom bronzanom dobu prvi grčki naseljenici nastanili ove krajeve.
Zbog svog izrazitog planinskog karaktera Epir je bio na rubu starogrčkog sveta. Data oblast je prvi put ujedinjena 370. p.n.e. pod vladarskom lozom Ekida. Poznati vladar iz date loze bio je Pir I, čuven po izrazu "Pirova pobeda". 146. p.n.e. Epir je sa ostatkom Grčke potpao pod vlast starog Rima. Kao posebno značajna zaostavština rimske vlasti, kod Nikopolisa, u blizini Preveze, postoje iskopine starog grada koji je sagradio Oktavijan Avgust, kada je izvojevao pobedu nad Markom Antonijem i Kleopatrom (32. p. n. e.) kod Akcijuma.
Rimsku vlast kasnije je nasledila Vizantija, pod kojom Epir provodi nekoliko vekova mira. Značaj Epira naglo narasta padom Carigrada pod Krstaše u Četvrtom krstaškom ratu 1206. godine. U oblasti Epira krstaška vlast se nije uspostavila, pa se razvila Epirska despotovina, sa kojom je Nemanjićka Srbija imala dosta dodira. Ona je trajala do 1340. godine, kada je ponovo potpala pod vlast Vizantije. Pozna Vizantija je već tad bila u rasulu, pa je do 1479. godine najveći deo Epira pao u ruke Turaka Osmanlija. Mleci su jedino duže držali nekoliko malih luka na jonskoj obali.
Osmanlijska vladavina Epirom trajala je više od pet vekova. Kao zabačena oblast u okviru carevine Epir je imao određene povlastice. Međutim, tokom vremena pravoslavni i grčki element je slabio, a muslimanski i albanski jačao. Od sredine 18. veka dolazi do opadanja Osmanske carevine, koja se posebno osetila u pograničnim i zabačenim delovima, poput Epira. Tu se potpuno osamostalio mesni albanski vladar, Ali-paša Janjinski 1788. godine. On je proširio svoju vlast na okolne oblasti i svojom svirepošću ubrzao veliki ustanak Grka 1821. godine. Ustanak je doneo samostalnost grčkoj državi, ali je Epir tad ostao izvan njenih granica. Epirski Grci više puta su se bunili tokom 19. veka, ali to nije dalo povoljnog ishoda, već je dovodilo do njihovog iseljavanja u Grčku ili inostranstvo.
Veći deo Epira je konačno priključen Grčkoj 1913. godine, na osnovu grčkih osvajanja tokom Prvog balkanskog rata. Međutim, severni deo Epira sa izrazito mešanim grčko-albanskim stanovništvom je pripao novoosnovanoj Albaniji, sa čime se Grci nisu mirili, pa je celo međuratno razdoblje obeležen bunama severnoepirskih Grka. Konačno, dato pitanje je rešeno posle Drugog svetskog rata, kada je Grčka proterala Čam Albance, kao fašističke kolaboracioniste, sa juga, a primila mnogo grčkih prebeglica sa severa Epira. Posle Drugog svetskog rata grčki deo Epira je postao zasebna periferija u okviru Grčke.
Stanovništvo uredi
Današnje stanovništvo Epira je vezano za podelu regiona na Grčku i Albaniju. Opšte gledano, oba dela su slabo naseljena.
U prošlosti Grci su mahom naseljavali primorje i jug, Albanci sever i pobrđa, dok su Cincari bili u visokim planinskim krajevima na istoku. Malobrojni Turci su živeli po gradovima i bili su mahom vezani za otomansku upravu. Međutim, bili su retki krajevi Epira koji su bili potpuno etnički čisti.
Grčki deo Epira je danas naseljen mahom Grcima, dok je cincarska manjina u Pindima mahom "pogrčena". Albansko stanovništvo je proterano u maticu tokom 20. veka zbog saradnje sa italijanskim fašistima tokom Drugog svetskog rata. Jedina prisutna veroispovest je pravoslavlje.
Albanski deo Epira je danas naseljen većinskim Albancima i manjinskim Grcima. Grčko stanovništvo se značajnim delom iselilo u maticu tokom 20. veka zbog pritiska albanskih komunističkih vlasti, ali i dalje postoje oblasti sa značajnom grčkom zajednicom (Himara, Butrint, južno albansko primorje).
Pretežna veroispovest je pravoslavlje (većina Albanaca, Grci), a manjinska islam (manjina Albanaca), po čemu je ova oblast različita od ostatka Albanije.
Privreda uredi
Grčki deo Epira spada u slabije razvijene delove države, a glavne privredne rane su poljoprivreda, šumarstvo i turizam. Turizam je sve važnija grana, a zanimljivo je da je Epir monogo poznatiji po zimskom, skijaškom turizmu (Mecovon) nego po letnjem, primorskom (Parga). Omanja, pretežno laka industrija je razvijena u većim gradskim središtima (Janjina, Arta), a Igumenica je važna luka na Jonskom moru.
Albanski deo Epira, iako osetno nerazvijeniji od grčkog, spada u razvijene delove države, a glavne privredne rane su poljoprivreda i turizam. Turizam je sve važna grana, posebno južno albansko primorje (Butrint, Himara, Saranda). Valona je važna luka na Jonskom moru.