Wikipedija

Egzodus Jevreja iz arapskih država

(Preusmjereno sa stranice Egzodus Židova iz arapskih država)

Egzodus Jevreja iz arapskih država ↓N1 (arap. هجرة اليهود من الأراضي العربية, hebr. פליטים יהודים ממדינות ערב) odnosi se na masovne migracije jevrejskog stanovništva iz arapskog svijeta od sredine 20. vijeka nadalje. Započele su još krajem 19. vijeka, a intenzivirale su se nakon osnivanja Izraela 1948. godine. Potaknuti različitim motivima, s arapskih područja migriralo je na stotine hiljada Jevreja, od čega većina iz Maroka i Iraka, a manji dio iz Jemena, Tunisa, Egipta, Libije, Alžira i drugih zemalja. Najviše emigranata iselilo se u Izrael i njihov se put promatra u kontekstu tzv. alije odnosno globalnog jevrejskog iseljavanja u tu zemlju, a ostatak pretežito u države Evrope i Sjeverne Amerike. U jeku rješavanja izraelsko-palestinskog sukoba, navedene migracije od ranih početaka postale su predmetom raznih oblika politizacije.

Motivi migracija uredi

Migracije po državama uredi

Alžir uredi

Egipat uredi

Irak uredi

Moderni Irak utemeljen je kao kraljevina 1921. poslije kratke britanske okupacije neposredno nakon Prvog svjetskog rata, odnosno Iračke pobune prouzrokovane tom okupacijom[1]. Unatoč relativnoj nezavisnosti, Britanci su direktno ili indirektno ostali uključeni u iračka politička zbivanja sve do 1958. godine[1]. Teritorij Kraljevine Irak bio je sastavljen od tri bivše osmanske administrativne jedinice – Mosulskog, Bagdadskog i Basranskog vilajeta[2], čime su politički sjedinjene tri glavne regionalne jevrejske zajednice[1]. One su bile koncentrirane primarno u urbanim sredinama poput Mosula na sjeveru, Bagdada u centru i Basre na jugu[2], a četiri glavna faktora u oblikovanju iračko-jevrejskog društva 20. vijeka bili su osmanska politika, unutarnje osobine zajednice, te povećanje britanskog i evropskog jevrejskog utjecaja[2]. Usprkos ovim globalnim političkim previranjima kao i turbulentnim događajima unutar samog Iraka, lokalna jevrejska zajednica uspjela je sačuvati svoj komunalni identitet i uz smjernice svog vjerskog i sekularnog vodstva angažirala se na većoj integraciji ekonomskog, društvenog, političkog i kulturnog života u novom Iraku, što je fenomen koji izraelski historičari opisuju tzv. iračkom orijentacijom ili ideologijom[3].

 
Irački Jevreji u Rovanduzu 1905. godine

Kao visoko urbana zajednica, Jevreji su igrali bitnu ulogu u trgovini na tom području od kasnog 18. vijeka[4], a takvu poziciju zadržali su i tokom britanskog mandata i iračke monarhije odnosno sve do sredine 20. vijeka[5]. Primjerice, prvi irački ministar financija J. Šemtov (1880. – 1954.) pamti se kao „otac moderne iračke ekonomije“[1]. Više od polovine trgovaca po Iraku bili su Jevreji[1], prema određenim procjenama kontrolirali su 95% međunarodne trgovine[6], te tokom kasnih 1930-ih činili 212 od 498 članova (43%) državne privredne komore[5]. Prema raportu američke ambasade u Bagdadu iz marta 1949. godine, procijenjeno je da Jevreji drže oko 75% trgovine i da bi veliki sektori iračke ekonomije mogli propasti u slučaju da napuste zemlju[7]. Irački Jevreji također su intenzivno učestvovali na području kulture i odigrali su značajnu ulogu u modernizaciji i arabizaciji zemlje[1]. Još od kasnog osmanskog perioda doprinosili su na razvoju arapske književnosti, a evolucijom masovnih medija u modernom Iraku njihovo se književno-kulturno učešće udeseterostručilo[1]. Početkom 20. vijeka prošli su kroz dramatičan proces opismenjavanja i ubrzo su postali jednim od najpismenijih etničkih grupa na Bliskom Istoku[8]. Od 19. vijeka održavali su dobre trgovačke odnose s Britanskom Indijom zbog čega se velik broj njih služio engleskim i francuskim jezikom[9]. Zbog tijesnih ekonomskih veza, dio jevrejske više klase pozdravio je britansku kontrolu Iraka[10], no u cjelini su se više identificirali s iračkom državom[11]. Kao subjekti obrazovani na arapskom i stanovnici arapske zemlje, irački jevrejski intelektualci smatrali su arapski jezik ključnim markerom njihovog nacionalnog identiteta[12]. Njihova politička historija slijedila je sličan kulturno-ekonomski obrazac i Jevreji su se generalno izjašnjavali patriotima ili u najmanju ruku kao lojalni građani Iraka[11], te su kulturno bili puno bliže muslimanskim Arapima nego evropskim Jevrejima[13]. Brojni među njima angažirali su se u raznim iračkim nacionalističkim pokretima[14] uključujući i radikalni panarabizam[15], a nekoliko Jevreja kandidirani kao irački patrioti pobijedili su na izborima neposredno nakon osnivanja monarhije[11]. Također, jevrejska zastupljenost u iračkom senatu bila je visoka razmjerno njihovom udjelu u ukupnoj populaciji[16].

Jevreji su generalno bili čvrsto uspostavljeni u svim društvenim sferama[11] i nisu imali status zimija kao u osmanskom periodu[17]. Na temelju navedenih socio-ekonomskih i političkih faktora kao i historiografskih dokaza, među suvremenim akademski afirmiranim historičarima vlada konsenzus da su irački Jevreji bili izuzetno integrirani u Iraku i da nisu imali cionističkih aspiracija[18]. Štoviše, među politički lijevo i desno orijentiranim Jevrejima razvio se i anticionizam[19], osobito kod komunista koji su cionizam smatrali slugom zapadnjačkog imperijalizma i kapitalizma, usmjerenog protiv Jevreja i Arapa[20]. Najistaknutiji anticionist i zagovornik ostanka u Iraku bio je S. Kaduri (1885. – 1971.)[21], bagdadski rabin i predsjednik jevrejske zajednice, pod čijim su pokroviteljstvom Jevreji 1930-ih u lokalnoj štampi objavili proglas o lojalnosti Iraku i odbacivanju bilo kakvih veza s cionizmom, bilo lokalnim ili onim u Palestini[22].

 
Velika sinagoga u Bagdadu, iračkoj prijestolnici u kojoj su Jevreji tokom prve polovine 20. vijeka činili 1/5 stanovništva[23]

Prema popisu stanovništva iz 1947. u Iraku je živjelo 118.000 Jevreja (2,6% ukupne populacije), od čega najviše u glavnom gradu Bagdadu (77.000) gdje su činili približno petinu stanovništva, zatim u kurdistanskom Mosulu, Kirkuku i okolnim mjestima (zajedno 20.000), te lučkoj Basri (10.000) na obali Perzijskog zaljeva[23]. Demografski podaci ukazuju na visok prirodni priraštaj od +35% u odnosu na brojke iz 1919. što se tumači rezultatom poboljšanih sanitarnih uvjeta i zdravstvene skrbi, kao i rasta životnog standarda[23]. Pod britanskom kontrolom došlo je do geografske disperzije Jevreja koji su se raselili po gradovima i većim mjestima diljem zemlje, uglavnom kao trgovci i preprodavači[23]. Usprkos bogatoj višoj klasi, većina jevrejskog stanovništva bila je siromašna[23]. Rane migracije u vidu par hiljada Jevreja pojavile su se tokom prve polovine 20. vijeka i uglavnom su se odvijale prema Indiji, Iranu i Ujedinjenom Kraljevstvu, često na poticaj bogatijih članova porodice koji su u tim zemljama razvili biznis, dok je samo mali broj migrirao put Palestine[24].

Jevrejski život u Iraku s arapskim muslimanima i kršćanima koegzistirao je u ozračju tolerancije[25], dok su izuzetak predstavljali panarapski ultradesničari koji su Jevreje poistovjećivali s cionistima[26] ili britanskim kolonijalistima[17]. Tokom kasnih 1930-ih i ranih 1940-ih, u jeku ratnih zbivanja u Evropi, arapski i regionalni nacionalisti u zbližavanju sa silama Osovine vidjeli su izlaz od britanske i francuske kontrole, a takvih političkih trendova nije ostao pošteđen ni Irak[27]. Početkom aprila 1941. irački ultranacionalist R. A. al-Kilani izveo je državni udar i zbacio probritansku hašemitsku vlast[28]. Plašeći se rasplamsavanja sličnih pučeva po arapskom svijetu i u nastojanju da osiguraju naftna polja odnosno komunikacijske linije prema Indiji, Britanci već sljedećeg mjeseca s juga i zapada pokreću invaziju i do kraja maja ostvaruju potpunu kontrolu nad Irakom[28]. Samo par sati kasnije, točnije tokom 1. i 2. 6. 1941.[29], izbio je incident poznat kao Farhud prilikom kojeg je rulja nasrnula na dio Bagdada sa 15% gradskih Jevreja[28]. Navodno je bio potaknut antibritanskim motivima odnosno glasinama da su određeni Jevreji surađivali s britanskom vojskom tokom invazije[30]. Linč predvođen poraženim režimskim vojnicima[28] bio je ograničen isključivo na glavni grad[31] i u njemu je smrtno stradalo između 120 i 187 Jevreja[32], iako ove brojke mogu varirati ovisno o političkoj orijentaciji historičara[11].

Incident je ubrzo postao predmetom raznih kontroverznih tumačenja, kao i suvremenih historijskih polemika. U iračkoj nacionalnoj historiografiji događaj je ostao upamćen kao duboko posramljujuć[33], a prema službenom raportu tadašnje probritanske vlade razlog nereda bila je ultradesničarska pronjemačka propaganda sa svrhom izazivanja međuvjerskih sukoba[32]. Historičarka O. Baškin izražava skeptičnost prema tezi o njemačkim pamfletima i isključivim antijevrejskim motivima, ističući da je većina napadačke rulje bila nepismena[32], da je u njihovim napadima poginulo i stradalo na stotine arapskih muslimana[34], te da su brojni među potonjima branili Jevreje, uključujući čak i desničarske pristaše Kilanijevog režima[35]. Neke od jevrejskih žrtava krivce su našle u Britancima, s obrazloženjem da su namjerno izbjegavali subziti nerede[36]. Sumnjivu ulogu britanske vojske ističu i suvremeni izraelski autori M. Gat i J. Šenhav, navodeći da unatoč osiguranoj pobjedi iz nepoznatih razloga namjerno nije ulazila u Bagdad tokom 48 sati anarhije i samo je stajala na periferiji grada mirno promatrajući kaos kao da im je u interesu[37]. N. A. Stillman uspoređuje Farhud sa sličnim događajima u Libiji i navodi identičnu indiferentnu poziciju Britanaca tokom nereda u Tripolitaniji krajem 1945. kada su također namjerno stajali po strani[38]. S druge strane, u cionističkoj historiografiji incident je preuveličavan[27] i tradicionalno se tretira kao „ključni događaj“ za egzodus i čak ga se stavlja u isti kontekst s evropskim Holokaustom, što suvremeni historičari smatraju neosnovanim jer nije potaknuo masovne migracije[39], dok nacističke analogije opisuju neukusnim viktimiziranjem[40]. Historičari su suglasni u tumačenju događaja kao jedinstvenog u iračko-jevrejskoj historiji[41].

 
Geografska blizina Palestine i iransko-sovjetske granice bili su jedan od ključnih motiva za uspostavu cionističke baze u Iraku početkom 1940-ih godina

Farhud je poljuljao nacionalističke svjetonazore među Jevrejima i uvidjevši da ih krajnja desnica doživljava s antagonizmom, počeli su se okretati prema ljevičarskim ideologijama odnosno komunizmu[42], osobito nakon 1945. i sovjetske pobjede nad antisemitskom ↓N2 nacističkom Njemačkom[43]. Nakon incidenta cionističko vodstvo u Palestini došlo je do zaključka da bi Farhud mogao pokrenuti val migracija, no takve pretpostavke pokazale su se neosnovanima[39] i većina Jevreja zajedno s liderstvom ostala je indiferentna prema cionizmu[44]. Prema svjedočanstvima cionističke manjine unutar Iraka, neki među njima priželjkivali su takav scenarij jer su incident vidjeli kao savršenu priliku za poticaj migriranja put Palestine, te su sa žaljenjem ustvrdili da do toga ipak nije došlo[45]. Napad je svejedno potresao jevrejsku zajednicu[46] i njihovi lideri bili su u dilemi za budućnost[47], a zbog sigurosnih razloga više stotina Jevreja privremeno se sklonilo u Iran, Bejrut i Indiju, no nakon isteka viza većina se ubrzo vratila natrag u Bagdad[28]. Nekoliko stotina krenulo je i prema Palestini, ali ih se velik broj vratio nazad još tokom putovanja[48]. Mali broj jevrejske omladine, koja se nije identificirala s političkim strujama, otišao je put Sjedinjenih Država, Engleske, Francuske, Kanade i drugih zapadnih država[48]. Nova probritanska vlada Iraka je kompenzirala žrtve napada isplativši im odštetu od 20.000 dinara, a osmorica počinitelja uključujući neke oficire i policajce starog režima osuđeni su na smrtnu kaznu[49]. Iako privremeno uzdrmano, povjerenje u tzv. iračku orijentaciju se rapidno obnovilo i golema većina Jevreja ostala je u Iraku smatrajući ga i dalje svojom domovinom, te je pod vladinom zaštitom nastavljen period prosperiteta tokom kojeg su nastavili igrati ključnu ulogu u iračkoj ekonomiji i kulturi[50]. Irački Jevreji su nadalje kroz 1940-e generalno bili sretni i zadovoljni, poznavajući katastrofalnu jevrejsku situaciju u Evropi[12].

Usprkos tome što Farhud nije potaknuo masovne seobe, nagnao je cionističke vođe u Palestini da se od 1942. aktivnije angažiraju na promicanju njihove ideologije u Iraku[51]. U međuvremenu je samo nekoliko hiljada iračkih Jevreja krenulo put Palestine, no historičari ističu da njihova putovanja nisu nužno bila potaknuta cionističkim motivima i da su susreti s Jišuvom (lokalnim cionistima) često bili neprijatni zbog međusobnog animoziteta[11]. Sam cionistički establišment došao je do zaključka da je tadašnja iračka alija bila „neproduktivna“ i da se „ne integriraju niti doprinose Jišuvu“[11]. Ipak, istovremena ratna događanja u Evropi popraćena masovnim istrebljenjem Jevreja nagnali su cionističko vodstvo da im prioritet za demografski priljev postanu bliskoistočni Jevreji[52], a fokus na iračko-jevrejsku zajednicu stavljen je zbog njene imućnosti i brojačnog stanja, te relativne geografske blizine Iraka i Palestine[52]. Uz to, uspostava cionističke baze u Iraku viđena je i kao karika za transfer istočnoevropskih Jevreja koji su dolazili na iransko-sovjetsku granicu[53].

   
Š. Hilel (lijevo) i M. Ben-Porat (desno), bagdadski Jevreji i vodeći cionistički aktivisti u Iraku od sredine 1940-ih, te glavni organizatori masovne operacije Ezra i Nehemija početkom 1950-ih godina

Ideja o preseljenju Jevreja prvi je put ponuđena u julu 1941. prilikom sastanka lidera Jišuva D. Ben-Guriona s utjecajnim iračkim političarom N. al-Saidom, ali potonji ju je odbacio navodeći da neće prihvatiti takvu soluciju[27]. Iste godine ili nešto kasnije, E. Eilat iz političkog odjela Jevrejske agencije sastao se s imućnim iračkim Jevrejima u iranskom Teheranu i nagovarao ih da se presele odnosno investiraju svoj kapital u Palestinu, no pregovori su prošli bez uspjeha jer su mu jevrejski predstavnici otvoreno priopćili da ne vjeruju u cionizam i dislociranje palestinskih Arapa[53], te da je jevrejska seoba praktična samo za siromahe ili one s porodicama u Palestini[54]. Iz ovih razloga lideri Jišuva su rani cionistički aktivizam usmjerili na ruralne Jevreje iz Iračkog Kurdistana, smatrajući ih „produktivnijima“ od urbane srednje klase[55]. Nesmetano djelovanje cionističkih emisara od 1942. bilo je omogućeno ponajprije zbog uske suradnje s Britancima – mnogi od njih operirali su kao britanski vojnici[27], a drugi pod paravanom radnika građevinske kompanije Solel Boneh[53]. Odmah po njihovom dolasku u Irak ustrojene su dvije cionističke organizacije – pionirski pokret Haluc i militantna grupa Hašura[27]. Članovi potonje uvježbavani su za rukovanje pištoljima, puškama i granatama, te izradu Molotovljevih koktela[56].

Unatoč svim agitacijskim naporima i velikim očekivanjima njihovog vodstva, rezultati su bili poražavajući[55]. Tokom 1942. u Palestinu je na pionirsko školovanje dovedeno svega 75 mladih iračkih Jevreja, dok je Haluc unutar Iraka 1945. brojao samo oko 1500 članova i njihov se broj kasnih 1940-ih počeo još smanjivati[55]. U dvije i pol godine uoči osnutka Izraela, od januara 1946. do maja 1948., samo 65 iračkih Jevreja emigriralo je iz Iraka u Palestinu[55]. Lideri Jišuva i njihovi aktivisti bili su vrlo ogorčeni i frustrirani takvih razvojem situacije tj. opetovanim ignoriranjem cionizma[54] – npr. B.-Z. Israeli, emisar Jevrejske agencije u Iraku, godine 1943. poručio je da će „irački Jevreji prvi platiti cijenu njihovog ustroja Zemlje Izrael“[57], a njegove riječi narednih godina pokazale su se točnima[58].

Uspostavom Izraela 15. 5. 1948. i izbijanjem prvog arapsko-izraelskog rata u kojem je sudjelovalo i nekoliko hiljada Iračana, dolazi do rasplamsavanja anticionističkog raspoloženja u Iraku i cionističke aktivnosti postaju ilegalnima u julu iste godine[57]. Položaj Jevreja se generalno pogoršao, no politički progoni bili su usmjereni isključivo protiv cionista i komunista[58]. Navedeni događaji također su doveli do uspona ultradesničarskog arapskog i iračkog nacionalizma[57] među čijim je redovima bilo i onih koji su početkom 1949. po medijima otvoreno pozivali na deportaciju Jevreja[59], poistovjećujući ih s cionistima[57]. Takve radikalne ideje, isprva ograničene samo na političke marginalce[58], iste godine su i ozbiljno razmatrane na sastanku iračkog premijera N. al-Saida s britanskim ambasadorom W. H. B. Mackom[57]. Mack je Saidu sugerirao da se radi o lošoj ideji jer se time čini usluga Izraelu[57], no neki historičari argumentiraju da je takva britanska pozicija bila samo privremena i da su ubrzo kasnije zapravo poticali takav scenarij[60]. Kao jedan od razloga tome navodi se široko rasprostranjen komunizam među Jevrejima, što su Britanci vidjeli kao potencijalnu prijetnju geopolitičkoj stabilnosti Iraka odnosno njihovoj hladnoratovskoj membrani u Jugozapadnoj Aziji[61]. Sam N. al-Said, kao i kasniji premijer T. al-Suvaidi (1950.), prema memoarima cionističkih vođa Š. Hilela i M. Ben-Porata kategorično je odbijao ponude o preseljenju Jevreja[62]. Hilel i Ben-Porat, rodom irački Jevreji, od 1949. bili su glavni emisari Jišuva u Iraku i bavili su se pregovaranjem s vladom u Bagdadu, podmićivanjem iračkih službenika i organiziranjem avionskih letova za Izrael[63]. Do čelnih pozicija dogurali su zahvaljujući svom porijeklu odnosno neuspjehu ranijih aškenaskih aktivista zbog kojih je lokalni cionizam degradirao[63]. Iako je dvojac postigao ograničen napredak u transferu Jevreja, nije uspio promijeniti raširenu ravnodušnost i neprijateljstvo prema cionizmu kod jevrejske zajednice[63], te su 1950. izvjestili vodstvo da lokalci i dalje ne smatraju novostvoreni Izrael ostvarenjem proročanstva[54]. Iste godine, netom prije masovnog egzodusa, u Kraljevini Irak živjelo je oko 130.000 Jevreja[27].

 
Irački Jevreji napuštaju Aerodrom Lod kod Tel Aviva 1951. na putu prema tranzitnim kampovima

Iračke vlasti su više godina gledale na cionističke operativce kao subverzivne elemente, zbog čega je nova vlada na čelu s premijerom T. al-Suvaidijem dana 9. 3. 1950. usvojila zakon o denaturalizaciji[58]. Stavke zakona precizirale su da svaki Jevrej pri pokušaju ilegalnog napuštanja Iraka automatski gubi državljanstvo, svaki koji je ilegalno izišao iz zemlje također ga gubi u slučaju da se ne vrati kroz dva mjeseca, te da vlada ima pravo uskratiti boravak svakom pojedincu koji je po navedenim pravilima izgubio državljanstvo[64]. Zakon je trebao važiti za period od godinu dana i iračka vlada nadala se da će „sporni elementi“ unutar jevrejske zajednice (konkretno cionisti i njima podložni siromasi) napustiti Irak, čime bi kriza bila riješena i suverenitet učvršćen[58]. Suvaidi je smatrao da će zemlju napustiti 6000 – 7000 Jevreja[65], a inicijalna predviđanja britanske i američke ambasade u Bagdadu ukazivala su da će iz Iraka emigrirati manje od petine jevrejskog stanovništva[66]. Njihove pretpostavke isprva su se pokazale preuveličanima jer se tokom prvih mjesec dana za odlazak prijavilo svega 150 Jevreja[67]. Do drastične promjene situacije dolazi 8. 4. 1950. kada je zabilježen prvi u nizu kontroverznih bagdadskih incidenata koji će zapečatiti sudbinu jevrejske zajednice u Iraku – na jedan od jevrejskih kafića bačena je granata pri čemu je ozlijeđeno nekoliko mladića[67]. Samo četiri dana kasnije broj Jevreja registriranih za odlazak skočio je na 3400, a kroz sljedeća dva tjedna na čak 23.000[67]. Drugi napad u nizu osvanuo je 3. 6. iste godine kada je iz jurećeg automobila bačena bomba na drugi jevrejski kafić, a treći i najsmrtonosniji 14. 1. 1951. pri čemu je pet Jevreja smrtno stradalo i više od 20 njih ranjeno[67]. Do 8. 3. 1951. godine, dan prije isteka zakona o denaturalizaciji, ukupno 105.653 Jevreja registrirano je za odlazak, a oko 40.000 njih već je napustilo zemlju[67]. Napuštanje jevrejskih trgovaca, masovna rasprodaja imovine i ilegalni odljev kapitala doveli su do ozbiljne ekonomske krize[68] koju je iračka vlada 9. 3. pokušala riješiti usvajanjem novog zakona o konfiskaciji imovine svim registriranim za odlazak[69]. Nedugo kasnije, još tri bombaška napada u Bagdadu zabilježena su u martu, maju i junu iste godine[67].

 
Jevrejski imigranti u tranzitnom kampu (ma'abarot) 1950. godine

Zbog zategnutih iračko-izraelskih političkih odnosa i nemogućnosti direktnog legalnog puta u Izrael, tokom 1950. i 1951. organizirana je složena mreža za transfer poznata kao operacija Ezra i Nehemija[70] (ili Meikelberg[71]) i golema većina Jevreja prebačena je zračnim putem[57]. Veći dio njih, točnije 86.843 putnika[72], koristio se avionskim letovima s Ciprom kao lažnim odredištem[73], dok je za prijevoz bila zadužena kompanija Bliskoistočni transport (engl. Near East Transportations), paravan za izraelsku nacionalnu aviokompaniju El Al[74]. Ostali Jevreji, njih približno 16.000[72], pristigli su preko susjednog Irana[75] odnosno Iranskog Kurdistana na sjeveru i Šat al-Araba oko Abadana na jugu, odakle su prvo odlazili put Teherana i zatim direktnim letovima u Izrael[76].

Navedeni bombaški napadi po Bagdadu, kao i raniji Farhud, postali su predmetom višestrukih kontroverznih polemika među iračkim Jevrejima, historičarima i unutar samog Izraela. U službenoj izraelskoj historiografiji, odgovornost se predbacuje arapskim ekstremistima[77] i negira se bilo kakva umiješanost izraelskih ili lokalnih cionističkih operativaca. Takvo stajalište zastupaju procionistički nastrojeni historičari kao što su M. Gat, N. Kazaz i E. Meir-Glitzenstein koji zdušno opovrgavaju cionističku ulogu u napadima[67]. Primjerice, Meir-Glitzenstein predbacuje ih iračkim nacionalistima[77], isto kao i Gat koji krivca za najsmrtonosniji napad temeljem anegdotalnih dokaza pronalazi u kršćanskom vojniku iz desničarske stranke Istiklal[78]. M. Ben-Porat, jedan od glavnih cionističkih emisara u Iraku kojeg se često prozivalo za organiziranje napada, odbacivao je takve optužbe nazivajući ih „teorijama zavjere“[79]. Nasuprot tome, cionističku odgovornost prihvaća (ili je vide kao vjerodostojnu) niz jevrejskih i izraelskih historičara – J. Šenhav[77], E. Šohat[13], Z. Ben-Dor Benite[80], I. Pappé[81], T. Segev i drugi tzv. novi historičari, uzimajući kao dokaze raporte ambasada, srodne operacije u drugim arapskim zemljama, izjave izraelskih dužnosnika, sumnjive aktivnosti cionističkih emisara, iračka uhićenja i suđenja, te reakcije samih iračkih Jevreja. Prema raportu britanskog ministarstva vanjskih poslova (FCO), najuvjerljivije objašnjenje za odgovornost leži upravo u cionističkoj ilegali[82]. Identično stajalište dijeli i W. C. Eveland, bivši operativac CIA-e i djelatnik američke ambasade u Bagdadu od 1950. do 1952. godine, koji navodi da su napadi izvedeni s ciljem diskreditacije iračkih vlasti i poticanja migracija k Izraelu[83].

Brojni analitičari kao argument navode analogiju između bagdadskih napada i afere Lavon (ili operacija Suzana)[84], neuspješne operacije pod lažnom zastavom izvedene tri godine kasnije u Egiptu za koju je Izrael službeno priznao odgovornost, a kao dokaz za vezu uzimaju se riječi J. Alona, izraelskog političara i komandanta elitnih jedinica, koji je na svjedočenju o egipatskom debaklu izjavio da je bombaška kampanja takve vrste „prvi put isprobana u Iraku“[85]. Iako Izrael nikada nije službeno priznao umješanost u bagdadske napade, J. Šenhav ističe da to direktno ne negira eventualnu cionističku odgovornost s obzirom na postojanje razumne mogućnosti da su napadi djelo tzv. usamljenih vukova, odnosno lokalne inicijative nepovezane s vlastima u Izraelu[77]. Kao jedan od dokaza uzima se i sumnjivo djelovanje cionističkih organizacija usmjereno i protiv samog lokalnog jevrejskog vodstva koje je pokušavalo smiriti situaciju, a najučinkovitijom propagandom pokazalo se njihovo širenje dezinformacija o nadolazećim dodatnim napadima ili „pogromima“[67]. Prema osobnom svjedočanstvu N. Giladija, jevrejskog pisca koji je tada živio u Bagdadu, takvi sadržaji u vidu pamfleta distribuirani su među jevrejskim stanovništvom upravo za vrijeme napada, pozivajući ih da se registriraju za odlazak[67]. Zbog posjedovanja eksplozivnih materijala i postavljanja bombi u centru grada, u januaru 1952. tj. oko pola godine nakon preseljenja većine iračkih Jevreja u Izrael, u Bagdadu su uhićeni i obješeni cionistički aktivisti Josef Basri i Šalom Salah[86]. Povodom tih događaja Izrael je pokušao okupiti iračke Jevreje i organizirati protestni marš po izraelskim gradovima protiv „antisemitizma ↓N2 u Iraku“[87], no njihovi pokušaji rezultirali su debaklom[88]. Naime, povjerljivi dokumenti izraelskih vlasti ukazuju da irački Jevreji po tranzitnim kampovima u Izraelu ne samo da nisu vijesti dočekali sa solidarizacijom, već su pozdravili smaknuće i likovali s obzirom da su za svoj težak status krivili cionistički pokret, a ne iračke vlasti[88]. Njihova reakcija smatra se jednim od glavnih argumenata za cionističku odgovornost bombaških napada[88], dok sami procionistički autori M. Gat i E. Meir-Glitzenstein priznaju da takav konsenzus prevladava među iračkim Jevrejima[82]. Suočen s dugogodišnjim prozivanjima i optužbama unutar Izraela, M. Ben-Porat je u vrijeme obnašanja visokih političkih dužnosti 1980. podigao sudsku parnicu protiv novinara, a izraelski sud je u novembru sljedeće godine presudio u njegovu korist i prihvatio izjavu u kojoj se navodi da je preseljenje iračkih Jevreja izvršeno zbog „čežnji za Svetom Zemljom i teške diskriminacije od strane iračkih vlasti“[79]. Historičar Z. Ben-Dor Benite presudu ironično komentira navodeći da su njom irački Jevreji nanovo obilježili pravnu historiju i postali jedina imigrantska zajednica u Izraelu čiji je „egzil“ ratificiran sudskim nalogom[79].

Do juna 1951. irački Jevreji činili su 18% ukupnog broja doseljenih u novu jevrejsku državu[74]. Usprkos tome što je službeni Izrael često propagirao da su se ti imigranti brzo apsorbirali u njegovo društvo, adaptacija je u stvarnosti tekla sporo i problematično[89]. Doseljenici su dolaskom na aerodrome automatski dobijali izraelsko državljanstvo, te su sukladno interesima i potrebama vlade bivali organizirano raštrkani po tranzitnim kampovima (tzv. ma'abaroti) odnosno naseljima diljem zemlje, zbog čega njihova tradicionalna komunalna struktura nije preživjela[74]. Historičari E. Šohat[90], I. Pappé[91] i Z. Ben-Dor Benite[87] navode da su irački Jevreji (i arapski općenito) postali građani drugog reda i da su od strane evropskih aškenaskih upravitelja bili izvrgnuti diskriminaciji, rasizmu[90], drugorazrednom obrazovanju i cionističkoj indoktrinaciji[91], te zabranjivanju arapskog jezika, nošnji, običaja[91] i osobnih imena[74]. Na temelju toga Ben-Dor Benite tvrdi da je fraza o „drugom babilonskom egzilu“ (čest motiv u izraelskoj književnosti) skrojena upravo u kontekstu tih kampova i tmurnog raspoloženja iračkih doseljenika, nasuprot klasičnoj cionističkoj formulaciji da je inspirirana navodnim „iračkim egzilom“[87]. U samom Iraku nakon masovnog egzodusa ostalo je nekoliko hiljada Jevreja, uglavnom dobrostojećih i usko povezanih s vladajućom strukturom[92]. Jevrejske migracije zabilježene su i nakon 1951., ali su bile neusporedivo nižeg intenziteta i tokom druge polovine 20. vijeka u Izrael se iseljavalo prosječno 166 ljudi godišnje[93]. Sumirajući sve događaje, izraelska akademičarka E. Šohat navodi da su evropski Izraelci su zbog potrebe radne snage stvorili terorizirajuću političku klimu koja je dovela do masovnog egzodusa iračkih Jevreja[13], a Z. Ben-Dor Benite opisuje ih „političkim paklom i birokratskom noćnom morom“[87] i dodaje da je historija cionizma u Iraku bila kratka i frustrirajuća[11]. Oboje također upućuju kritike i na račun iračkih vlasti – npr. Šohat tvrdi da su se vodili deduktivnim zaključcima i na Jevreje gledali kao potencijalne izdajnike, te da je izraelsko i iračko vodstvo usprkos oprečnim politikama uz britansku orkestraciju tajno surađivalo na momentalnom preseljenju iračkih Jevreja[13]. Ben-Dor Benite iračku legislaciju opisuje kao nepromišljenu, ali istovremeno odbacuje tradicionalne izraelske interpretacije o „progonilačkom zakonu“, navodeći da ga jednostavno nije bilo[87]. Izraelski sociolog J. Šenhav ne prihvaća tezu o dobrovoljnoj seobi Jevreja, ali odgovornost ne predbacuje ni Arapima već tvrdi da su migracije plodom organiziranog cionističkog angažmana na tim prostorima[94]. Tokom idućih dekada irački Jevreji integrirani su u izraelsko društvo[95], a od radikalne politizacije seoba kasnih 1970-ih među njihovim političarima kod tumačenja uglavnom prevladava revizionistička dihotomija između „progonstva“ i „cionističkih afiniteta“[96]. Još 1951. tokom operacije preseljenja Izrael je konfisciranu imovinu iračkih Jevreja proglasio nacionalnom svojinom i manipulirao njom s ciljem izbjegavanja političkih i financijskih ustupaka u korist Palestinaca[94], a kasnije je isti argument primijenio i na druge Jevreje iz arapskih zemalja[97].

Jemen uredi

Jordan uredi

Libanon uredi

Libija uredi

Maroko uredi

Saudijska Arabija uredi

Sirija uredi

Sudan uredi

Tunis uredi

Migracija u brojkama uredi

 
Karta tzv. ma'abarota po Izraelu, tranzitnih kampova za Jevreje

Prema procjenama UN-a, oko 856.000 osoba židovskog podrijetla napustilo je arapske države nakon 1948.[nedostaje referenca]

Iseljavanje Jevreja arapskog svijeta u Palestinu (1918. – 1948.) i Izrael (1948. – 2010.)[93]
Migracijsko
polazište 		od 1919.
do 1948. 		od 1948.
do 1951. 		od 1952.
do 1960. 		od 1961.
do 1964. 		od 1965.
do 1971. 		od 1972.
do 1979. 		od 1980.
do 1984. 		od 1985.
do 1989. 		od 1990.
do 2001. 		od 2002.
do 2006. 		od 2007.
do 2010. 		Ukupno
Alžir 994 3810 3433 9680 3177 2137 1301 529 1682 1178 789 28710
Egipat i Sudan - 16028 17521 1233 1730 535 257 115 202 82 84 37787
Irak - 123371 2989 520 1609 939 81 30 1325 330 487 131681
Jemen 15838 48315 1170 732 334 51 9 8 683 37 66 67243
Jordan - 6 9 23 - 6 9 - 15 - - 68
Libanon - 235 846 150 2058 564 120 59 96 27 7 4162
Libija 873 30972 2079 318 2148 219 51 16 94 19 17 36806
Maroko - 28263 95945 100354 30153 7780 2522 1287 3276 1262 851 271693
Saudijska Arabija - 177 - 4 - - 5 - - - - 186
Sirija - 2678 1870 - - - - - 1664 13 10 6235
Tunis - 13293 23569 3813 7753 2148 1232 710 1607 1142 729 55996
Zajedno 17705 267148 149431 116827 48962 14379 5587 2754 10644 4090 3040 640567
Iseljavanje Jevreja Magreba i drugih zemalja u Francusku (1920. – 2010.)[98]
Migracijsko
polazište 		od 1920.
do 1955. 		od 1956.
do 1961. 		tokom
1962. 		tokom
1963. 		od 1964.
do 1970. 		od 1971.
do 2010. 		Ukupno1)
Alžir 16340 29414 56648 4356 1090 1090 108938
Maroko 4300 14113 3682 2454 15957 20867 61373
Tunis 3373 21366 4498 3373 20244 3373 56227
Ostale države2) 13870 7872 1500 750 1873 11620 37485
Zajedno1) 37883 72765 66328 10933 39164 36950 264023

Napomene:
1) Brojke su približne jer se temelje na postocima ukupne procijenjene populacije (525.000).
2) Ostale države ne odnose se isključivo na arapski svijet nego sve nefrancuske zemlje svijeta.

Suvremena politizacija uredi

Egzodus Jevreja iz arapskih zemalja od samih početaka bio je predmetom izrazite politizacije odnosno kontroverznih dnevnopolitičkih polemika, u vidu proglašavanja emigranata „izbjeglicama“ ili „žrtvama etničkog čišćenja“ kao i analogija njihovog statusa s palestinskim prognanicima ili izbjeglim evropskim Jevrejima, što je rađeno zbog višestrukih ideoloških i političko-ekonomskih interesa[94].

Historiografske kontroverze uredi

Egzodus arapskih Jevreja, zajedno s problemom palestinskih izbjeglica i proširenim kontekstom arapsko-izraelskih ratova, doveo je do snažnih trendova političke mitologije i historijskog revizionizma u službenoj izraelskoj historiografiji, usko vezanih uz njihov status. Konkretni primjeri uključuju nazivanje preseljenih arapskih Jevreja „izbjeglicama“[99], njihovo poistovjećivanje s palestinskim izbjeglicama[100], negiranje izraelskih progona Palestinaca[101], te analogije između Arapa ili muslimana s jedne strane i antisemitizma ↓N2 ili čak nacizma s druge[40].

Američko-jevrejski historičar M. R. Cohen trend historijskog revizionizma u vidu demonizacije vjekovne muslimansko-jevrejske koegzistencije sumira kao krajnost proizašlu kao odgovor na drugu krajnost i to u obliku idealiziranja njihove historije (čime se kao argumentima služe njihovi politički oponenti), utemeljenoj pak na romantičarskim radovima jevrejskih autora 19. vijeka pisanih pod utjecajem evropskog antisemitizma ↓N2[102]. Suvremene viktimizacijske tendencije i pokušaje preslikavanja historijskog položaja Jevreja u kršćanskim zemljama na arapski ili čak islamski svijet, Cohen opisuje neo-lakrimogenim mitovima[102]. H. Ram[103], J. Šenhav[104], O. Baškin[12], N. A. Chouraqui[105] i E. Šohat također se protive idealiziranju tih odnosa, ali ističu da je historijski status Jevreja u arapskom i islamskom svijetu bio neosporno bolji od istovremenog položaja u kršćanskim zemljama[40], s čime se slaže većina jevrejskih historičara[102]. Klasični diskurs cionističke historiografije uz potpuno zanemarivanje mirne koegzistencije jest da se svi incidenti, kako historijski tako i oni koji su prethodili egzodusu arapskih Jevreja, pripišu antisemitskom raspoloženju ↓N2 među Arapima i muslimanima[104]. Takav pristup oštro kritizira E. Šohat, izraelska akademičarka porijeklom iz Iraka, navodeći izrazitu selektivnost uzdignutu do „morbidne razine“, te optužujući cionističku propagandu za preuveličavanje negativnih aspekata jevrejsko-arapske historije[40]. Chouraqui argumentira da se historijska stradavanja Jevreja ne mogu pripisati antijevrejskim motivima jer se zapravo radilo o političkim i plemenskim sukobima u kojima su žrtve bili i muslimani, kao i da su povremene jevrejske socio-ekonomske nedaće bile rezultat feudalnog sistema kojem je također bilo izvrgnuto i muslimansko stanovništvo[105]. Suvremenih incidenata usmjerenih protiv Jevreja je neupitno bilo, no historičari su suglasni da nisu glavni motiv migracija, a kod više takvih slučajeva sporni su i scenariji odnosno identiteti počinitelja (v. odlomke Irak i Egipat). Problematiku dodatno pospješuje široko rasprostranjen cionistički trend inzistiranja na izjednačavanju antisemitizma ↓N2 i anticionizma, čije su uzročno-posljedične veze nastanka također predmetom prijepora – npr. E. Šohat argumentira da animozitet i nasilje nisu plod arapske nemogućnosti razlikovanja Jevreja i cionista, već cionističkog propagiranja teze da su svi Jevreji cionisti[106].

 
Š. Ben-Ami, izraelski historičar i političar marokanskog porijekla, drži da je nazivanje arapskih Jevreja „izbjeglicama“ u proturječnosti s njihovim „cionističkim aspiracijama“[107]

Sofizme o „islamskoj netrpeljivosti“ aktivisti su nerijetko pokušavali osnažiti stavljanjem egzodusa u prošireni kontekst nearapskog islamskog svijeta u kojem su također zabilježene migracije, no koji je ostao izuzet od arapsko-izraelskih sukoba. Jedan od takvih primjera je Iran[103] u kojem prilikom jevrejskih migracija nisu zabilježeni nikakvi incidenti ili pristici[108]. Revizionizam prožet islamofobijom bio je usko povezan s lobističkim organizacijama koje su propagirale „izbjeglički“ status arapskih Jevreja[109]. Pamflete i knjige takvog tipa pisala je G. Littman (pod pseudonimom Bat Ye'or), teoretičarka zavjere i članica WOJAC-a[109], čije djelo o nemuslimanima islamskog svijeta kao „potlačenim nevjernicima“ Cohen navodi kao klasični primjer revizionističkog trenda[102]. Isti historičar navodi i knjigu Od pamtivijeka novinarke J. Peters koja je stekla izrazitu notornost zbog negiranja vjekovnog kontinuiteta arapskog naseljavanja Palestine odnosno provokativnih napada na historijske argumente koji idu u prilog Palestincima[102]. Američki historičar B. A. Masters izdvaja i revizionistička djela A. Memija, francusko-jevrejskog novelista i esejista tuniškog porijekla, u kojima se neosnovano sugerira da je do sredine 20. vijeka „više Jevreja stradalo u muslimanskim pogromima nego u evropskim kršćanskim progonima“[110]. Drugi historičari navode da su Memijevi radovi generalno pisani pod utjecajem zapadnjačkih orijentalističkih klišeja[111] i da obiluju nizom historijskih falsifikata kao što su nevjerodostojne i kontradiktorne tvrdnje o nepostojanju jevrejsko-muslimanskog suživota u Tunisu[112], zatim teze da su arapski Jevreji vjekovima živjeli u strogo izoliranim getoima što nije potkrijepljeno ni historiografijom ni arheološkim dokazima[113], te potpuno fiktivni pogrom u gradu Tunisu za koji kritičari vjeruju da je inspiriran neredima u alžirskom Konstantinu[114]. Najdalje u viktimizaciji Jevreja odnosno demonizaciji Arapa otišli su pojedinci invocirajući izravne analogije s nacizmom[39]. Primjerice, određeni zastupnici Kneseta rabili su takvu retoriku nazivajući iračko-jevrejske imovinsko-pravne sporove „nacističkom pljačkom“[115], dok se irački incident Farhud u cionističkoj historiografiji tradicionalno tretira u istim okvirima s evropskim Holokaustom[39]. Arapsko-nacističke analogije od svog osnutka 2001. promovirala je i lobistička organizacija JIMENA[40]. Takav radikalni diskurs naišao je na široko iskazivanje nezadovoljstva od strane samih arapskih Jevreja[40], među kojima su istaknuti kritičari izraelski profesori J. Šenhav[39] i E. Šohat[40]. Suvremeni izraelski i jevrejski autori sistematsko viktimiziranje arapskih Jevreja u ranoj historiografiji tumače ideološkim pobudama s obzirom da se legitimitet postojanja jevrejske države primarno temelji na konceptu o utočištu Jevreja proganjanih diljem Evrope (čega su Jevreji Afrike i Azije tj. Sefardi i Mizrahi bili izuzeti), stoga stavljanje evropskih i bliskoistočnih Jevreja u isti stradalnički kontekst osnažuje kredibilitet cionističkog pokreta i stvara konsolidaciju među njegovim pristašama[116].

Jedan od praktičnih primjera navedenih historiografskih tendencija je operacija Ezra i Nehemija, u izraelskim udžbenicima i enciklopedijama opisana kao „spasilački pothvat kojim su maltretirani Jevreji dobrovoljno vraćeni u drevnu pradomovinu nakon dugih progona i diskriminacija“[70]. Takvu interpretaciju događaja jasno negiraju izraelski povjerljivi dokumenti (otvoreni javnosti) iz 1952. u kojima se navodi da irački Jevreji po tranzitnim kampovima u Izraelu vijest o pogubljenju dvojice cionista u Bagdadu nisu dočekali s osudom ili žaljenjem, već su pozdravili smaknuće i nazivali ga „Božjom osvetom pokretu koji ih je doveo do teške sudbine“[88]. J. Šenhav ističe da se takve reakcije ne mogu pripisati apsolutno svim iračkim Jevrejima, ali pokazuju da velik broj iz njihove zajednice nije vidio seobu kao radostan povratak Cionu (kako su često prikazivali cionistički aktivisti), te da za tešku situaciju nisu krivili iračku vladu već cionistički pokret[88]. Historičar Z. Ben-Dor Benite također kritizira i simboliku nazivanja operacije po Ezri i Nehemiji[117], kao i paradoksalne odnosno ideološki motivirane klišeje o „Babilonskom ropstvu“[118] ili „drugom egzilu“[119]. Ben-Dor Benite potonju frazu opisuje hotimičnom i subverzivnom naricaljkom, dijametralno suprotnoj izvornoj frazeologiji cionističkog vodstva[118]. Akademičarka E. Šohat, temeljem vlastitog iskustva preseljenja iz Bagdada u Izrael, navodi da je adaptacija protekla traumatično jer je arapska jevrejska zajednica bila izložena diskriminacijama i predrasudama o inferiornosti od strane aškenaskih upravitelja i evropskih Jevreja[120]. Šohat kod potonjih ističe izrazito šovinistički pristup stavljanja u ulogu „civilizatora“ što se odrazilo na surov tretman jevrejskih pridošlica iz Azije i Afrike[90], nabrajajući pritom ksenofobne ispade u vidu nazivanja iračkih Jevreja „prljavim i smrdljivim Iračanima“[90], nasilne rituale sapunanja tzv. obojenih Jevreja[90], prisilno šišanje zulufa kod jemenskih Jevreja što je smatrano obeščašćenjem[90], te intenzivno korištenje DDT-a na zdravoj djeci zbog potencijalnih „tropskih bolesti“ što je godinama kasnije negativno utjecalo na njihovo zdravstveno stanje[121]. Socio-ekonomski i politički dispariteti između aškenaskih i mizrahijsko-sefardskih Jevreja doveli su 1950-ih do redovitih nereda, čak i međusobnih nasilnih okršaja (zbog čega su osnovane Crne pantere)[122]. Po pitanju motiva arapskih Jevreja za migracijom u službenoj izraelskoj historiografiji također se sudaraju dva kontradiktorna elementa – prvi viktimizacijski o „dugogodišnjoj diskriminaciji i progonima pod islamom“, te drugi nacionalistički o „vjekovnim težnjama za jevrejskom državom“ tj. dobrovoljnim odlascima u Svetu Zemlju[70]. Ovaj pristup kontroverzan je i u samim izraelskim desničarskim krugovima s obzirom da tezu o jevrejskim „izbjeglicama“ promoviraju i desni političari arapskog porijekla, čime istovremeno negiraju vlastiti cionizam odnosno individualno preseljenje u Izrael svojom voljom. Čak je i Š. Ben-Ami – izraelski historičar iz marokanskog porijekla, predsjednik izraelskog odbora za pregovaranje o izbjeglicama[100], ministar vanjskih poslova i sudionik pregovora u Camp Davidu 2000. – još 1993. priznao da fundamentalan problem u predstavljanju arapskih Jevreja izbjeglicama leži u proturječnosti s njihovim karakteriziranjem kao „boraca za cionistički san“[107].

 
B. Moris, izraelski historičar i deklarirani cionist, glavni predstavnik tzv. novih historičara koji odbacuju tradicionalna tumačenja službene izraelske historiografije

Usprkos tome što je proglašavanje arapskih Jevreja „izbjeglicama“ dijelom službene cionističke historije[99], takvim interpretacijama kao i analogijama između jevrejskih emigranata i palestinskih izbjeglica protivi se golema većina suvremenih izraelskih i jevrejskih historičara, te nemaju uporišta niti u memoarima cionističkih vođa[62]. Žanrovi u takvim memoarima prvenstveno sadrže elemente bijega ili krijumčarenja, dok se protjerivanja niti ne spominju[62]. Primjerice, Š. Hilel navodi poteškoće koje su on i njegovi suradnici doživljavali prilikom pokušaja preseljenja iračkih Jevreja 1950. godine, kao i J. Meir koji spominje nezadovoljstvo tadašnje iračke vlade i njihove pokušaje da spriječe imigraciju[62]. Kao i Hilel, M. Ben-Porat kao bivši cionistički vođa u Iraku također opisuje njihovo nagovaranje iračkih premijera Saida i Suvaidija da im dozvole preseljenje Jevreja u Izrael[62]. Neki od takvih autora s preuveličavanjem stavljaju početak cionističkih aktivnosti u arapskom svijetu u 1920-e, mnogo prije istinskog izbijanja jevrejsko-muslimanskog antagonizma[62]. Prilikom izraelskih žustrih rasprava 1970-ih kada je WOJAC počeo s propagiranjem „prognaničkog statusa“, profesor jevrejske historije J. Nini pozvao je na oprez i nazvao stvar „vrlo delikatnom i kompliciranom“, odbacio izbjegličke analogije arapskih Jevreja i Palestinaca, te se u ime arapskih Jevreja distancirao od takvih organizacija uz obrazloženje da oni nisu stvorili problem palestinskih izbjeglica[96]. S druge strane, prvo teoretsko izjednačavanje statusa Palestinaca i arapskih Jevreja zabilježeno je u radovima J. Šehtmana, ukrajinsko-jevrejskog polemičara i desničarskog cionističkog aktivista, koji je još u martu 1949. predlagao „razmjenu stanovništva“ po grčko-turskom modelu nakon poratnog Lozanskog mira[97]. Jedan od rijetkih autora koji je zastupao tezu o arapskim Jevrejima kao žrtvama „etničkog čišćenja“ bio je J. Meron, profesionalni pravnik i aktivist WOJAC-a, objavivši je 2000. u obliku odlomka knjige tendencioznog naslova Zaboravljeni milijuni[123]. Meronova radikalna teza predstavljala je anomaliju čak i među djelima procionistički nastrojenih istraživača arapsko-jevrejske historije kao što su E. Meir-Glitzenstein i M. Gat, ili u odnosu na radove američko-jevrejskog historičara N. A. Stillmana[123]. Stillman generalno kritizira sve historičare i autore koji tvrde da su migracije arapskih Jevreja ponukane osnivanjem Izraela i arapsko-izraelskih ratovima, što opisuje „pretjeranim simplificiranjem“ kompleksnih političkih, vjerskih i socio-ekonomskih faktora[124].

Uz pokušaje izjednačavanja izbjegličkog statusa, službena cionistička historiografija služila se i zamjenom uloga tj. predstavljanjem progona Palestinaca kao svojevoljnih migracija[101]. Historiografski diskurs oko ovog pitanja u Izraelu je dugo godina bio popraćen opetovanim odbijanjem prihvaćanja izraelske odgovornosti za progone i inzistiranjem na tvrdnjama da je palestinski egzodus zapravo dobrovoljan, odnosno plod obećanja nesposobnih arapskih vođa koji su ih navodno savjetovali da napuste zemlju dok se Izrael vojno ne porazi, ili da je u krajnjem slučaju rezultat izgubljenog rata[125]. Takav pristup oštro kritiziraju tzv. izraelski novi historičari poput B. Morisa koji stariju izraelsku historiografiju opisuje „svjesno iskrivljenom propagandom“ čiji je cilj bio sakriti masovne progone, ubojstva, silovanja i pljačkanja, za što optužuje D. Ben-Guriona s obzirom da je lično znao istinu i uspkros tome širio falsifikate u memoarima koji su se vremenom uvukli u sve pore izraelskog društva[126]. Primjerice, negiranje progona Palestinaca prisutno je i u izraelskim školskim udžbenicima[127], isto kao i puke ekvacije egzodusa Palestinaca i arapskih Jevreja popraćenih ilustracijama s tendencioznim opisima i bez ikakvih konkretnih objašnjenja[89]. Danas kod politički lijevo i desno orijentiranih izraelskih historičara vlada konsenzus da je palestinski egzodus izraelska odgovornost – prvi preuzimaju moralnu krivicu, a drugi ih pravdaju argumentima o nacionalnoj sigurnosti i prijekoj potrebi za ostvarenje cionističkog plana[128]. S druge strane, među izraelskim javnim mnijenjem i dalje prevladava totalna negacija krivice za progone, što se ozbiljno odražava na politiku u praksi[101].

Političko-ekonomske kontroverze uredi

Slučaj egzodusa arapskih Jevreja od 1951. manipulativno je korišten od strane izraelskog političkog vodstva s ciljem sistematskog odugovlačenja rješavanja problema povratka i obeštećenja palestinskih izbjeglica[94]. Konfiskacija i pljačka palestinske imovine, sredinom 20. vijeka procjenjena na tadašnjih 2,5 milijardi USD[94], zajedno s pitanjem palestinskih prognanika čiji je broj tada varirao između 520.000 – 800.000 (danas 5,400.000 – 6,000.000 potomaka)[129], smatra se ključnim za konačno rješavanje izraelsko-palestinskog sukoba[101]. Paralelno uz izraelsku vladu, istim metodama služile su se i angažirane propagandne[100] odnosno lobističke organizacije[130]. Za izraelske Jevreje, neovisno o lijevoj ili desnoj političkoj orijentaciji, pitanje povratka Palestinaca predstavlja „smrtonosnu prijetnju“ za Izrael kao jevrejsku državu, zbog čega masovno izbjegavaju svaku ozbiljniju političku diskusiju[101].

 
M. Šaret, izraelski ministar vanjskih poslova 1951. i inicijator kampanje izjednačavanja jevrejskih emigranata i palestinskih izbjeglica[131]

Još tokom 1950-ih[132], neposredno nakon priljeva iračkih Jevreja, među izraelskim političarima se javlja tzv. teorija „razmjene stanovništva“ sa svrhom osporavanja odgovornosti Izraela za protjerivanje palestinskog stanovništva uslijed ratova 1948. i 1967., amortiziranjem njihovih zahtjeva za obeštećenjem, kao i osporavanjem prava na povratak[133]. Takva teorija temeljila se na hipotezi da de facto nema nikakve razlike između seoba arapskih Jevreja i Palestinaca, te da ih kod imovinsko-pravnih pitanja treba tretirati jednako[99]. Inicijator ove kampanje bio je tadašnji izraelski ministar vanjskih poslova M. Šaret koji je u ime vlade u martu 1951. objavio da ih „konfiskacija jevrejske imovine od strane Kraljevine Irak prisiljava na povezivanje sa slučajem palestinskih izbjeglica“ i da će „biti uzeta u obzir prilikom izrade kompenzacijskih računa za napuštenu arapsku imovinu u Izraelu“[131]. Konkretniji politički pristup objasnio je riječima da će se „zamrznuta iračka imovina uzeti u obzir kada dođe vrijeme rasprave o kompenzacijama za Palestince“, uz opasku da „takvo vrijeme nije došlo i da se ne zna kada će i doći“[134]. Navedeni pristup nije naišao na konsenzus kod svih izraelskih političara, a neki od njih odbijali su raspravu o reparacijama iz sasvim drugih pobuda[135]. E. Kaplan, tadašnji izraelski ministar financija, izbjegavao ju je zbog mogućnosti da irački Jevreji zatraže isplatu odštete od same izraelske vlade[135]. Iako je Kaplan lično priznavao izraelsku odgovornost za egzodus, sugerirao je Šaretu da ju otvoreno prikrije upravo zbog bojazni od direktnih isplata, uz dodatak da bi po sličnom postupku isto mogli zatražiti i poljski Jevreji[135]. Kako bi neutralizirao takvu mogućnost, Kaplan je tvrdio i da je Izrael utrošio golema sredstva za transport jevrejskih emigranata, što suvremeni analitičari smatraju neutemeljenim[135]. Usprkos tome što je izraelska vlada odobravala načelnu ideju „razmjene imovine“ u praksi, zbog bojazni od posljedica nije ni konsolidirala ni formulirala preciznu politiku po tom pitanju i vodila se dvosmislenošću, pa ništa konkretno nije poduzeto sve do jula 2000. godine[133].

Izraelski sociolog J. Šenhav, inače rodom irački Jevrej, ukazuje na višestruka dvostruka mjerila u službenim izraelskim interpretacijama historije migracija, kao i financijskim postupcima i zahtjevima. U prvom redu, Šenhav navodi da irački Jevreji prvotno nisu imali migrantskih aspiracija i da ih je organizirani cionizam nagnao na seobu k Izraelu zbog nacionalnog cilja demografske ekspanzije, a zatim ih prestavljao kao žrtve i oštećenu stranu, odnosno samog sebe kao njihovog spasitelja koji polaže pravo na odštetu[94]. Također, dok je Izrael prema iračkim Jevrejima imao nacionalistički pristup i gledao ih kao svojinu, istovremeno je negirao postojanje Palestinaca i proglašavao ih dijelom arapske nacije, čime se postavio u poziciju da odbija obeštećenje palestinskih izbjeglica s argumentom da je kompenzira imovina iračkih Jevreja[94]. Uz sve navedeno, za vrijeme ovih izbjegavanja kompenzacija za Palestince, izraelska vlada se aktivno angažirala na izradi potraživanja reparacija i restitucija od Njemačke[94]. Osim navedenih dvostrukih mjerila, Šenhav ističe da se Izrael prema iračkim Jevrejima podnio manipulativno jer je zbog retorike visokih dužnosnika o povratu imovine i provođenju njene registracije stečen dojam da ih vlada zaista namjerava obeštetiti, no naposljetku ne samo da to nije učinila već je i ušutkala njihove proteste[94].

Angažman Palestinske oslobodilačke organizacije (PLO)[99] potakao je rasprave o povratu palestinske imovine procijenjene vrijednosti od 5,2 – 6 milijardi USD[100], što je pak intenziviralo politizirane polemike o „zamjeni imovine“ od strane Izraela i jevrejskih organizacija s ciljem odvraćanja pozornosti od racionalnog i izravnog rješenja[100]. Od 1970-ih na promoviranju takvog koncepta osobito je bila istaknuta propagandna organizacija WOJAC (engl. World Organization of Jews from Arab Countries, dosl. Svjetska organizacija Jevreja iz arapskih država)[100], koja se uz promicanje političkih mitova i iracionalnih zahtjeva[136] između ostalog bavila i izdavanjem pamfleta i publikacija o Jevrejima i kršćanima pod islamom kao „potlačenim nevjernicima“[109]. Izraelski glasnogovornik ove organizacije otišao je toliko daleko da je tvrdio kako su „arapski Jevreji 1950-ih živjeli u izbjegličkim kampovima“, kao i Palestinci[100]. Također, iz istih razloga manipulirano je i s terminima tranzitnih kampova po Izraelu koji su ponekad nazivani „izbjegličkim logorima“[137]. Neumjerenost u aktivizmu doveli su do istupanja više izraelskih članova među kojima je najpoznatija M. Guez, zastupnica laburističke stranke u Knesetu[138]. Protiv aktivizma WOJAC-a digli su glas i neizraelski Jevreji[139] – npr. N. Dangur, britanski poduzetnik iračkog jevrejskog porijekla koji je potraživao imovinu od Baasovog režima iz Bagdada, konstantno je odbijao priznati Izraelu da zastupa njegova imovinska prava i da ih koristi kao sredstvo protiv Palestinaca[139]. Dangur je inzistirao da se imovinsko-pravni odnosi rješavaju privatnim putem i oštro je kritizirao WOJAC zbog lažnog zastupanja prava arapskih Jevreja koji je prema njemu zapravo samo paravan za političke poteze izraelske vlade[139]. Zbog ovih istupa, predsjednik WOJAC-a Š. Avizemer pokušavao je spriječiti sudjelovanje Dangura i neizraelskih arapskih Jevreja na konferencijama o povratu imovine[140]. Organizacija je naposljetku ugašena 1999. jer se Izraelsko ministarstvo vanjskih poslova bojalo da bi njihov angažman mogao biti kontraproduktivan tj. motivirati Palestince na intenzivniju raspravu o povrataku, potaknuti arapske Jevreje na individualne zahtjeve protiv arapskih država, te implicitno i privatne palestinske tužbe protiv države Izrael[99]. Zbog ovih razloga, ministarstvo im je prekinulo financiranje i pozvalo ih da prekinu sa svim aktivnostima[99].

 
E. Barak (lijevo), izraelski premijer čija je delegacija na konferenciji u Camp Davidu 2000. po prvi put u izraelskoj historiji službeno iznijela prijedlog o proglašavanju arapskih Jevreja „izbjeglicama“, što je zajedno s odbijanjem diskusija o povratku Palestinaca dovelo do raspada pregovora[132]

Izraelski političari su prijedlog o proglašavanju arapskih Jevreja „izbjeglicama“ po prvi put iznijeli tokom konferencije u Camp Davidu 2000., predvođene američkim predsjednikom B. Clintonom, izraelskim premijerom E. Barakom i predsjednikom Palestinske samouprave J. Arafatom[132]. Zbog izraelskog odbijanja bilo kakvih ozbiljnih diskusija o palestinskom pravu na povratak[101], ovaj prijedlog i konferencija u cjelini nisu urodili rezultatima i samo su dodatno razbjesnili Palestince, dok su Barakovoj vladi samo priskrbili glasove birača ultrakonzervativne stranke Šas među čijim članovima ima brojnih arapskih Jevreja[132]. Angažman na političkoj sceni bio je ponovo popraćen aktivizmom – nakon WOJAC-a, druga organizacija koja je djelovala na srodan način bila je JIMENA (engl. Jews Indigenous to the Middle East and North Africa, dosl. Jevreji autohtoni Bliskom Istoku i Sjevernoj Africi), koja je od nastanka 2001. u historijskim interpretacijama imala tendenciju povezivati Arape i naciste odnosno tumačiti jevrejski egzodus kao posljedicu arapskog antisemitizma ↓N2[40]. Takav diskurs naišao je na opći otpor samih arapskih Jevreja koji ga tumače evrocentričnim i ukazuju da slijedi šablon viktimizacije tj. poistovjećivanja evropskih i arapskih Jevreja[40]. Treća srodna lobistička organizacija bila je JJAC (engl. Justice for Jews from Arab Countries, dosl. Pravda za Jevreje iz arapskih država), osnovana 2002. na temeljima WOJAC-a[141]. Prema američko-jevrejskom historičaru M. R. Fischbachu specijaliziranom za pitanje povrata imovine, aktivnosti JJAC-a ukazuju da im glavna preokupacija nisu reparacije arapskih Jevreja već pomaganje Izraelu na ostvarenju diplomatskih ciljeva[142]. Kampanja JJAC-a 1. 4. 2008. rezultirala je usvajanjem neobvezujuće rezulucije 185. od strane Američkog predstavničkog doma u kojoj se svi arapski Jevreji decidirano opisuju „izbjeglicama“ zakinute imovine i koja poziva američkog predsjednika na obezbjeđenje dužnosnika za sudjelovanje po međunarodnim forumima zbog zauzimanja za jevrejsko pitanje svaki put kada se podigne rasprava o palestinskim izbjeglicama[130]. Fischbach takav potez tumači na isti način kao i ranije aktivnosti organizacije, te ističe da se radi o taktici onemogućavanja palestinskih zahtjeva ključnih za provedbu konačnog izraelsko-palestinskog mirovnog sporazuma[130].

Egzodus Jevreja iz arapskih zemalja dekadama je predmetom dnevnopolitičkih polemika među izraelskim političarima i karakteriziraju ga raznolike interpretacije ovisno o političkim okolnostima, međusobni sporovi, ili čak vlastite proturječnosti. E. Kaplan, prvi ministar financija, prihvaćao je izraelsku odgovornost za seobe i navodio da su „irački Jevreji mogli mirno ostati u Iraku, ali ih je Izrael nagnao da napuste svoju domovinu“[135]. Daljnja tumačenja sociolog J. Šenhav diferencira u dvije struje – radikalniju koja se poziva na „arapsku politiku protjerivanja“ i umjereniju koja uzroke vidi u „turbulentnim arapsko-izraelskim sukobima“, s tim da obje tendencije eliminiraju cionističke aktivnosti kao faktor u migracijama[62]. Među umjerenije spadao je M. Sason, izraelski ambasador u Egiptu, simplificirano tumačeći egzodus kao rezultat „borbe između jevrejskog i arapskog nacionalnog pokreta“[62]. J. Meron, predsjednik ministarstva pravosuđa za arapske pravne poslove i član WOJAC-a, zauzeo je najradikalniji stav i izričito tvrdio da su svi arapski Jevreji „žrtve progonstva“[109]. Meron je sredinom 1970-ih kritizirao laburističku stranku zbog blokiranja argumenata revizionista, s izgovorom da podliježu arapskim neprijateljima i slabe političku poziciju Izraela[123]. Revizionističke tendencije su naposljetku dobile na snazi 1977. pobjedom Beginovog desničarskog Likuda na parlamentarnim izborima[123], čime se u političkim polemikama intenzivirala dihotomija između teze o „progonstvu“ i „cionističkim čežnjama“ koja je ostavljala uski konceptualni prostor za tumačenje jevrejskih migracija k Izraelu[96]. Š. Avizemer iz društva jemenskih imigranata i predsjednik WOJAC-a[140], egzodus je pokušao obrazložiti stavljanjem naglaska na navodne progone opisavši ih „katalizatorom za migracije“[96] odnosno Izrael njihovim „jedinim sigurnim utočištem“[71], negiravši pritom postojanje cionističkih afiniteta među arapskim Jevrejima[96]. Radikalizacija WOJAC-ovih stavova dovela je do notorne reputacije i unutrašnjeg raskola među članovima[138], kao i žustrih odgovora izraelskih političara[71].

M. Guez, porijeklom tuniška Jevrejka i zastupnica laburističke stranke u Knesetu, napuštajući WOJAC izjavila je da njihovi zahtjevi stvaraju pomutnju jer diljem svijeta postoji još 12,000.000 Jevreja i da se ne mogu naokolo predstavljati kao izbjeglice i istovremeno tražiti od njih da emigriraju u Izrael[138]. J. Ješajahu, porijeklom jemenski Jevrej i predsjedatelj Kneseta 1975., neposredno nakon osnutka WOJAC-a obznanio je da „arapski Jevreji nisu izbjeglice“ i da su došli zbog „mesijanskih čežnji“[143]. Š. Hilel, ministar i ambasador koji je bio aktivan u cionističkoj ilegali u Iraku i glavni organizator preseljenja tamošnjih Jevreja, izjavio je da lično ne smatra arapske Jevreje „izbjeglicama“ i da generalno ne prihvaća takvu tezu, navodeći da su došli u Izrael vlastitom voljom[71]. Slične stavove držao je i R. Cohen, porijeklom irački Jevrej i političar iz stranke Merec, održavši u Knesetu 1987. emotivni govor u kojem je naveo da nije izbjeglica, da nije želio doći kao izbjeglica, da su njegovi članovi porodice i prijatelji svojevoljno pretrpjeli težak put preko granica, te da ih nitko nema pravo nazivati izbjeglicama[71]. Cohen je također kritizirao primjenu teze o izbjeglištvu isključivo na orijentalne Jevreje, što tumači diskriminacijom odnosno kao pokušajem njihovog prikazivanja bijednicima[71]. M. Ben-Porat, jedan od bivših cionističkih vođa u Iraku, ponudio je kompromis u vidu balansiranja dvaju argumenata[62] tj. navodeći da izraelsko vodstvo „ne smije reći da je seoba bila rezultat progona“, ali da također „ne smije reći ni da je bila produkt cionističkih težnji“[96]. Ben-Porat je ostao upamćen i po konfuznim i kontradiktornim izjavama o tome da arapski Jevreji trebaju zastupati državu Izrael i njenu politiku, ali da bi trebali izbjegavati argumente o dobrovoljnim preseljenjima i cionizmu kao motivaciji seoba[96]. Prema njemu, izraelski političari dužni su isticati tezu o progonstvu zbog državnih interesa tj. prilikom diskusija s ostatkom svijeta[96]. Jedan od bespoštednih kritičara teze o progonstvima bio je Š. Ben-Ami[71], historičar i predsjednik izraelskog odbora za pregovaranje o izbjeglicama, u više navrata ukazujući na nekompatibilnost navedenih dviju teza o motivima[107]. S druge strane, Ben-Ami je istovremeno zagovarao nacionalne mitove o „vjekovnoj težnji“ arapskih Jevreja za povratkom u domovinu, tvrdeći pritom da cionizam nije rođen u Centralnoj ili Istočnoj Evropi već da on kod orijentalnih Jevreja „traje od starog vijeka“[71]. Analizirajući polemike izraelskih političara, J. Šenhav kao pozitivnu karakteristiku ističe pluralizam navodeći Izrael kao konglomerat subjekata, institucija i donositelja odluka, no kritizira njihove političke poteze opisujući ih kontradiktornim i nerijetko nebuloznim[144].

Diskurs o „izbjeglištvu“ arapskih Jevreja naišao je na reakcije i s palestinske i arapske strane[71]. Raport Palestinske oslobodilačke organizacije (PLO) iz juna 1975., uoči sastanka Arapske lige, sadržavao je prijedlog da se arapski Jevreji vrate u matične arapske države[71]. U tekstu se izražavalo suosjećanje i solidarnost s arapskim Jevrejima, usvajajući gledište da je njihova populacija u Izraelu zbog orijentalnog porijekla žrtva diskriminacije i da živi u teškim ekonomskim uvjetima, s konkretnim zaključkom da je „Izrael rasistička država ne samo izvana već i iznutra“[71]. U januaru 1979. godine, irački Radio Bagdad emitiran na hebrejskom jeziku pozvao je sve iračke Jevreje na „povratak domovini“[71], obećavajući da će u Iraku živjeti kao građani jednakih prava[144]. Radio program tvrdio je da su Jevreji iračkog porijekla u Izraelu žrtve diskriminacije i Aškenaza, te da će ta nepravda biti ispravljena njihovim povratkom u Irak[144]. Prema J. Šenhavu, takvim komentarima Radio Bagdad razbio je cionistički tabu i na jednostavan način doveo u pitanje kontradikciju definiranja arapskih Jevreja „izbjeglicama“[144].

Povezano uredi

Napomene uredi

  1. ↑N1  Termin egzodus, često kao referenca na mit o jevrejskom bijegu iz Egipta opisanog u Knjizi izlaska (dio Tore), javlja se u naslovima akademskih publikacija i kod izraelskih (npr. M. Gat, 1997.) i arapskih historičara (npr. A. Šiblak, 2005.), no postoje i historičari koji se protive takvim historijsko-vjerskim simbolikama zbog politikanskih konotacija (npr. Z. Ben-Dor Benite, 2006.).
  2. ↑N2  Upotreba termina antisemitizam u ovom članku prati strogu terminološku formulaciju i ograničena je isključivo samo na Jevreje, ne i na semitske Arape.

Izvori uredi

Reference uredi

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Ben-Dor Benite (2006.), str. 147.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Meir-Glitzenstein (2004.), str. 1.
  3. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 54.
    • Shenhav (2006.), str. 117.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 147.
    • Bashkin (2012.), str. 61.-68.
  4. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 26.-30.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 147.
    • Bashkin (2009.), str. 186.
    • Bashkin (2012.), str. 20.i 60.
  5. ↑ 5,0 5,1 Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 31.-36.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 147.
  6. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 98.-99.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 147.
  7. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 114.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 147.
  8. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 24.-25.
    • Gat (1997.), str. 14.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 147.
  9. ↑ Vidi:
    • Stillman (1996.), str. 62.
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 2.
  10. ↑ Vidi:
    • Gat (1997.), str. 12. i 23.
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 3.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Bashkin (2012.), str. 56.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Shohat (2002.), str. 271.
  14. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 45.-47.
    • Kazzaz (1991.), str. 54.-74.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
  15. ↑ Bashkin (2012.), str. 36.
  16. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 134.-139.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
  17. ↑ 17,0 17,1 Meir-Glitzenstein (2004.), str. 5.
  18. ↑ Vidi:
    • Gat (1997.), str. 13.-16.
    • Shenhav (1999.), str. 624.
    • Shohat (2002.), str. 271.
    • Pappé (2004.), str. 176.
    • Shiblak (2005.), str. 60. i 97.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
    • Bashkin (2012.), str. 5.
  19. ↑ Vidi:
    • Rejwan (2004.), str. 193.
    • Shiblak (2005.), str. 167.
    • Shenhav (2006.), str. 116.
  20. ↑ Vidi:
    • Gat (1997.), str. 24.
    • Bashkin (2009.), str. 136.
  21. ↑ Gat (1997.), str. 58.
  22. ↑ Vidi:
    • Kedourie (1989.), str. 28.-29.
    • Gat (1997.), str. 19.-20.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 Meir-Glitzenstein (2004.), str. 4.
  24. ↑ Gat (1997.), str. 9. i 22.
  25. ↑ Vidi:
    • Shiblak (2005.), str. 96. i 102.-104.
    • Bashkin (2012.), str. 9.-12.
  26. ↑ Bashkin (2012.), str. 180.-184.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 Shenhav (2006.), str. 113.-114.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 Meir-Glitzenstein (2004.), str. 10.
  29. ↑ Vidi:
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 10.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
    • Bashkin (2012.), str. 101.
  30. ↑ Vidi:
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 10.
    • Shiblak (1986.), str. 53.
    • Shiblak (2005.), str. 73.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
  31. ↑ Shenhav (2006.), str. 43.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Bashkin (2009.), str. 188.
  33. ↑ Bashkin (2012.), str. 102.
  34. ↑ Vidi:
    • Bashkin (2009.), str. 188.
    • Bashkin (2012.), str. 122.-125.
  35. ↑ Bashkin (2012.), str. 140.
  36. ↑ Vidi:
    • Bashkin (2009.), str. 188.
    • Bashkin (2012.), str. 136.
  37. ↑ Vidi:
    • Gat (1997.), str. 21.
    • Shenhav (2006.), str. 43.
  38. ↑ Stillman (1996.), str. 68.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 Shenhav (2006.), str. 140.-141.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 40,6 40,7 40,8 Fischbach (2008.), str. 14.-15.
  41. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 53.
    • Shiblak (2005.), str. 73.
    • Shenhav (2006.), str. 43.
  42. ↑ Vidi:
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 11.
    • Bashkin (2012.), str. 22., 45. i 57.
  43. ↑ Bashkin (2009.), str. 189.
  44. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 286.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
    • Fischbach (2008.), str. 52.
    • Bashkin (2009.), str. 189.
  45. ↑ Shenhav (2006.), str. 45.
  46. ↑ Vidi:
    • Gat (1997.), str. 20.
    • Shiblak (2005.), str. 74.
  47. ↑ Vidi:
    • Gat (1997.), str. 22.
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 11.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
  48. ↑ 48,0 48,1 Meir-Glitzenstein (2004.), str. 11.
  49. ↑ Vidi:
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 11.
    • Shenhav (2006.), str. 114.
    • Bashkin (2009.), str. 188.
  50. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 242.-245.
    • Gat (1997.), str. 23. i 28.
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 11.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.
    • Bashkin (2009.), str. 189.
    • Bashkin (2012.), str. 138.-139.
  51. ↑ Vidi:
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 12.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 148.-149.
    • Shenhav (2006.), str. 114.-115.
    • Bashkin (2009.), str. 190.
    • Bashkin (2012.), str. 12.
  52. ↑ 52,0 52,1 Vidi:
    • Shenhav (1999.), str. 608.
    • Shenhav (2006.), str. 115.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 149.-150.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Shenhav (2006.), str. 115.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Shenhav (2006.), str. 116.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 Ben-Dor Benite (2006.), str. 149.
  56. ↑ Bashkin (2012.), str. 204.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 57,4 57,5 57,6 Shenhav (2006.), str. 117.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 58,4 Ben-Dor Benite (2006.), str. 150.
  59. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 294.-297.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 150.
  60. ↑ Vidi:
    • Shohat (2002.), str. 271.
    • Shiblak (2005.), str. 110.-112.
  61. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 59.-65.
    • Bashkin (2012.), str. 144.-146.
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 62,4 62,5 62,6 62,7 62,8 Shenhav (2005.), str. 237.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Ben-Dor Benite (2006.), str. 152.
  64. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 131.-132.
    • Gat (1997.), str. 118.-123.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 150.
  65. ↑ Fischbach (2008.), str. 56.
  66. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 133.-143.
    • Kazzaz (1991.), str. 299.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 150.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 67,4 67,5 67,6 67,7 67,8 Ben-Dor Benite (2006.), str. 151.
  68. ↑ Bashkin (2012.), str. 208.
  69. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 304.-305.
    • Shiblak (2005.), str. 119.-120.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 152.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Vidi:
    • Shenhav (1999.), str. 606.
    • Shenhav (2006.), str. 112.
  71. ↑ 71,00 71,01 71,02 71,03 71,04 71,05 71,06 71,07 71,08 71,09 71,10 71,11 Shenhav (2005.), str. 239.
  72. ↑ 72,0 72,1 Shenhav (2006.), str. 219.
  73. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 116.-118.
    • Gat (1997.), str. 85.-101.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 74,3 Ben-Dor Benite (2006.), str. 153.
  75. ↑ Vidi:
    • Gat (1997.), str. 66., 70.-72. i 79.-86.
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 198.-203.
    • Ram (2009.), str. 153.
  76. ↑ Rejwan (2004.), str. 198.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 Vidi:
    • Shenhav (1999.), str. 616.
    • Shenhav (2006.), str. 123.
  78. ↑ Gat (1997.), str. 180.
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Ben-Dor Benite (2006.), str. 157.
  80. ↑ Ben-Dor Benite (2006.), str. 151.-157.
  81. ↑ Pappé (2004.), str. 176.
  82. ↑ 82,0 82,1 Vidi:
    • Gat (1997.), str. 177.
    • Meir-Glitzenstein (2004.), str. 257.
    • Shiblak (2005.), str. 153.
  83. ↑ Vidi:
    • Gat (1997.), str. 178.
    • Shiblak (2005.), str. 154.
  84. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 159.
    • Gat (1997.), str. 178. i 186.
  85. ↑ Cohen (ljeto 1998.), str. 111.
  86. ↑ Vidi:
    • Shiblak (1986.), str. 119.-127.
    • Kazzaz (1991.), str. 186.-187.
    • Gat (1997.), str. 171.-175.
    • Shenhav (1999.), str. 605.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 151.
    • Shenhav (2006.), str. 111.-112.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 87,4 Ben-Dor Benite (2006.), str. 154.
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 88,3 88,4 Vidi:
    • Shenhav (1999.), str. 605.
    • Shenhav (2006.), str. 111.-112.
  89. ↑ 89,0 89,1 Peled-Elhanan (2012.), str. 127.-128. i 244.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 90,3 90,4 90,5 Shohat (2002.), str. 274.
  91. ↑ 91,0 91,1 91,2 Pappé (2004.), str. 179.
  92. ↑ Vidi:
    • Kazzaz (1991.), str. 305.-306.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 153.
  93. ↑ 93,0 93,1 CBS (2012.), str. 36.
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 94,3 94,4 94,5 94,6 94,7 94,8 Shenhav (1999.), str. 623.-625.
  95. ↑ Ben-Dor Benite (2006.), str. 138.
  96. ↑ 96,0 96,1 96,2 96,3 96,4 96,5 96,6 96,7 Shenhav (2005.), str. 238.
  97. ↑ 97,0 97,1 Ben-Dor Benite (2006.), str. 155.
  98. ↑ Cohen (2011.), str. 63.-64.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 99,3 99,4 99,5 Shenhav (2006.), str. 135.
  100. ↑ 100,0 100,1 100,2 100,3 100,4 100,5 100,6 Shenhav (2012.), str. 137.
  101. ↑ 101,0 101,1 101,2 101,3 101,4 101,5 Shenhav (2006.), str. 134.
  102. ↑ 102,0 102,1 102,2 102,3 102,4 Cohen (1986.), str. 126.-127. i 137.
  103. ↑ 103,0 103,1 Ram (2009.), str. 100.-102.
  104. ↑ 104,0 104,1 Shenhav (2006.), str. 153.-155.
  105. ↑ 105,0 105,1 Chouraqui (1968.), str. 54.-55.
  106. ↑ Fischbach (2008.), str. 24.-25.
  107. ↑ 107,0 107,1 107,2 Shenhav (2012.), str. 138.
  108. ↑ Yeroushalmi (5.4.2012.)
  109. ↑ 109,0 109,1 109,2 109,3 Shenhav (2006.), str. 151.-156.
  110. ↑ Masters (2001.), str. 4.
  111. ↑ Barbé (2011.), str. 123.
  112. ↑ Barbé (2011.), str. 118.-119.
  113. ↑ Barbé (2011.), str. 108.-115.
  114. ↑ Barbé (2011.), str. 109.
  115. ↑ Shenhav (2006.), str. 127.
  116. ↑ Vidi:
    • Shenhav (1999.), str. 625.
    • Masters (2001.), str. 4.
    • Shohat (2002.), str. 263.-264.
    • Ben-Dor Benite (2006.), str. 142.-143.
    • Fischbach (2008.), str. 14.-15.
    • Ram (2009.), str. 97.
  117. ↑ Ben-Dor Benite (2006.), str. 143.-144.
  118. ↑ 118,0 118,1 Ben-Dor Benite (2006.), str. 145.
  119. ↑ Ben-Dor Benite (2006.), str. 135.-138.
  120. ↑ Shohat (2002.), str. 264.-266.
  121. ↑ Shohat (2002.), str. 275.
  122. ↑ Fischbach (2008.), str. 158.
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 123,3 Shenhav (2005.), str. 245.
  124. ↑ Stillman (1996.), str. 59.
  125. ↑ Vidi:
    • Penslar; Shapira (2003.), str. 162.-163.
    • Shenhav (2006.), str. 134.
  126. ↑ Penslar; Shapira (2003.), str. 18.-19.
  127. ↑ Peled-Elhanan (2012.), str. 87.-89.
  128. ↑ Vidi:
    • Penslar; Shapira (2003.), str. 26.
    • Shenhav (2006.), str. 134.
  129. ↑ Shenhav (2012.), str. 120.
  130. ↑ 130,0 130,1 130,2 Fischbach (jesen 2008.), str. 6.-24.
  131. ↑ 131,0 131,1 Vidi:
    • Shenhav (1999.), str. 605.
    • Shenhav (2006.), str. 110.
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 132,3 Shenhav (2006.), str. 110.
  133. ↑ 133,0 133,1 Shenhav (2006.), str. 111.
  134. ↑ Vidi:
    • Shenhav (1999.), str. 622.
    • Shenhav (2006.), str. 132.
  135. ↑ 135,0 135,1 135,2 135,3 135,4 Vidi:
    • Shenhav (1999.), str. 619.
    • Shenhav (2006.), str. 127.
  136. ↑ Fischbach (2008.), str. 13.
  137. ↑ Shenhav (2006.), str. 229.
  138. ↑ 138,0 138,1 138,2 Vidi:
    • Shenhav (2005.), str. 238.
    • Shenhav (2006.), str. 159.
  139. ↑ 139,0 139,1 139,2 Fischbach (2008.), str. 161.-162.
  140. ↑ 140,0 140,1 Shenhav (2006.), str. 169.
  141. ↑ Fischbach (2008.), str. 245.-246.
  142. ↑ Fischbach (2008.), str. 235.-238.
  143. ↑ Fischbach (2008.), str. 167.
  144. ↑ 144,0 144,1 144,2 144,3 Shenhav (2005.), str. 240.

Literatura uredi

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Egzodus_Jevreja_iz_arapskih_država&oldid=41414269